انگریز سامراج تے مہاراجا رنجیت سنگھ

"دریائے سندھ اُتے افغانیاں، پنجابیاں تے سندھیاں دے وچالے طاقت دی ونڈ اک ایہجیا سوچیا سمجھیا بندوبست اے جیہدے کارݨ دریائے سندھ دی پاسیوں ساڈے اُتے کوئی دھاڑ نئیں ہو سکدی۔" (سیکرٹ پولیٹکل کمیٹی، ریکارڈ آف ایسٹ انڈیا کمپنی)

برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی 1757ء وچ بنگال ہتھیکا کیتا تے اوتھے دی مالیے تے لگان دی سرکاری آمدݨ نال برٹش انڈین آرمی دی بنیاد رکھی جیہدے نال اگوں پورے ہندوستان وچ برطانوی راج ودھیا۔ بنگال ہتھیکا کرݨ پچھوں انگریزاں نے پہلے 1764ء وچ بکسر دی مشہور لڑائی وچ مرہٹیاں نوں ہرا کے بہار تے اوڑیسا وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی سرکار بݨائی فیر نظام دکن نال رَل کے 1797ء وچ میسور دے ٹیپو سلطان نوں ڈھوایا تے اگوں روہیلیاں تے مرہٹیاں نوں ہرا کے 1803ء وچ ایسٹ انڈیا کمپنی تے انگریز پوری گنگا جمنا وادی تے مغل سلطنت دی راجدہانی دِلی دے مالک بݨ چُکے سن۔ مغل بادشاہ نوں پنشن دے دتی گئی۔ دلی نال پنجاب وچ اوس ویلے خالصہ سکھ تے اوہناں دیاں کئی مِسلاں رنجیت سنگھ دے ہیٹھ کٹھے ہو کے اک وڈی طاقت بݨ چُکے سن۔ رنجیت سنگھ نے لہور نوں 1799ء وچ فتح کیتا۔ اوہنے 1802ء وچ بھنگی مِسل نوں ہرا کے سکھاں دے مقدس شہر امبرسر نوں اپݨی سرکار وچ رلالیا۔

اوس ویلے انگریزاں نے مہاراجا رنجیت سنگھ دے پنجاب تے وادی سندھ نوں ہندوستان تے افغانستان (وسطی ایشا) دے وچالے اک 'بفر زون' سمجھ کے اپݨی فوجی تے سفارتی حکمت عملی کھیلی۔ اپݨی تکڑی نیوی دی طاقت نال پورے ہند سمندر اُتے اوہناں دا زور چلدا سی تے ہندوستان وچ کمپنی دی سرکار نوں اوس پاسیوں کسے وڈی چڑھائی دا ڈر بھوں نئیں سی۔ جداں جو افغانستان تے ایران راہیں اوہ پہلاں فرانس دے نیپولین تے فیر زارِ روس دی چڑھائی دے ڈر وچ رہے تے جیہدی اوہناں نے ہر طرحان دی فوجی تے سفارتی ڈک ٹھل کیتی۔

انگریزاں جیہڑی شطرنج دی کھیل سِتری، اوہدا مُکھ مُہاندرا کُچھ اس طرحاں سی۔

1. اوہناں نے رنجیت سنگھ نوں 1805ء وچ اک معاہدہ کرکے اس گل دا پابند کیتا کہ اوہ مرہٹیاں تے روہیلیاں نال کوئی سانجھ سدھ نئیں کرے گا کریسی جیڑھے جو اوس ویلے بچے کھچے فرانسیسی جرنیلاں نال دلی دے چودھاروں انگریزاں نال بھڑدے پئے سی۔ اس بھڑاند وچ مرہٹیاں تے روہیلیاں نے رنجیت سنگھ تے افغانستان دے بادشاہ شاہ شجاع نوں انگریزاں دے خلاف اک وڈا کٹھ بݨاوݨ دی سَت کیتی ہوئی سی پر مہاراجا رنجیت سنگھ انگریزاں نال سانجھ سدھ نوں اپݨے کیتے ودھیک فائدا مند تے محفوظ سمجھیا۔

2. اک پاسیوں انگریزاں نے رنجیت سنگھ نوں دلی نال جڑے پنجاب دے علاقے راوی تے بیاس دریا دے وچالے تکڑا کرݨ واسطے سکھ سرداراں نوں اوہدے ماتحت ہوݨ دی تُلی دتی (میچو خوشونت سنگھ، صفحا، 31)، تاں دوسرے پاسیوں رنجیت سنگھ تے سکھاں نوں اپݨے کنٹرول وچ رکھݨ واسطے جمنا تے ستلج دے وچالے، پنجاب دے مالوا ریجن نوں 1809ء وچ اپݨے قابضے وچ لیا تے لُدھیاݨا وچ اک وݙی آرمی گیریژن بݨائی۔ مالوا سکھاں دی وڈی وسوں سی تے اوہتھے کئی نامی گرامی سکھ سرداراں نے اپݨی سرکار بݨائی ہوئی سی۔ مالوا اُتے قبضا کرݨ مگروں انگریزاں نے اُتلے علاقے نوں ون ڈدتا۔

3. انگریزاں تے مہاراجا رنجیت سنگھ وچالے اُتلے پنجاب دی ونڈ بھڑاند مُتوں ہوئی۔ لگ بھگ اک پورا ورھا کمپنی دے ایجنٹ چارلس میٹکالف تے رنجیت سنگھ تے اوہدے ساتھیاںنے آپس وچ گل بات جاری رکھی جیہدے وچ دوویں دھونس، دھمکی، لالچ، لوبھ دیوݨ سمیت سارے سفارتی حربے ورتے۔ چھیکڑ وچ رنجیت سنگھ ایسٹ انڈیا کمپنی نوں بھڑاند مُتوں 1809ء وچ اک معاہدے راہیں پنجاب وچ ستلج دے پوادھی پاسیوں مالوا ریجن دے دتا۔

4. پنجاب دی اس کتر ویتر پچھوں انگریزیں مہاراجا رنجیت سنگھ نوں پوری چُھٹی دے دتی کہ اوہ ریاست بہاولپور، کشمیر، پشاور تے افغانستان تک کُھل کھیلے۔ ایہ سارا علاقا اوہناں دا 'انڈس بفر زون' سی جیہدے وچ اوہناں نے اگلے تیہ چالیہ ورھیاں تک ہر پاسیوں ایہجی چومکھی لڑائی کروائی جیہدے وچ پنجابی، سندھی، افغان تے بلوچ آپس وچ گُتھم گُتھا رہے۔ اس لڑائی نوں چالو رکھݨ تے افغان سرحد وچ اک تکڑی ہمراہی سکھ سرکار رکھݨ دی کمپنی دی پالیسی رہی۔ اس واسطے جداں 1815 وچ رنجیت سنگھ ولوں مُلتان وچ مظفر خان سدوزئی دے خلاف کامیاب لڑائی لڑی۔ ایہو کُچھ اوس ویلے کشمیر وی ہویا۔

5. اس شطرنج دی بازی یا 'گریٹ گیم' وچ کمپنی دا وچار تے مَن اے سی کہ پنجاب ونڈیا رہوے تے افغانیاں نوں سکھاں نال بھڑایا جاوے۔ (میچو خوشونت سنگھ، صفحا 31)۔ اس بازی وچ اوہناں دھمکی تے لالچ دوویں ہتھیار ورتے۔ کمپنی دا ایجنٹ چارلس میٹکالف رنجیت سنگھ نال 1809ء وچ ملیا تاں اوہنوں کہیا کہ اوہ افغانستان اُتے چڑھائی کرے تاں کمپنی ولوں چنتا دی کوئی لوڑ نئیں۔ جداں جو اس ویلے کمپنی دا دوجا ایجنٹ ایلفنسٹون پشاور وچ شاہ شُجاع نال فرانس، روس تے ایران دے خلاف اک معاہدہ کررہیا سی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی لہور تے کابل دے وچالے اس بھڑاند نوں چلدا رَکھݨا چاؤہندی سی۔

6. اس گریٹ گیم دا کلاسیکل روپ اس ویلے سامݨے آیا جدوں انگریز وائسرائے آکلینڈ دا رنجیت سنگھ دی حکومت نال 1838ء وچ معاہدہ ہویا جو اوہ کٹھے مل کے شاہ شُجاع نوں کابل دے تخت تے بٹھاؤݨ گے۔ اس کم واسطے انگریزاںنے نویکلی برٹش آرمی آف انڈس بݨائی جیہنے سندھ تے درہ بولان دیے پاسیوں قندھار ولوں کابل اُتے چڑھائی کیتی۔ دوسرے پاسیوں رنجیت سنگھ دی فوج پشاور ولوں کابل پہنچی۔ کابل ہتھیکا کرݨ پچھوں برٹش انڈین آرمی دے نال مل کے رنجیت سنگھ دی فوج نے پریڈ کیتی۔ انگریزی سمراج تے رنجیت سنگھ دی آپس دی سانجھ سدھ دے دوواں نوں کئی فائدے ہوئے۔ جتھے رنجیت سنگھ تے لہور دربار نے انگریزاں واسطے افغانستان ول کئی دھاڑ کیتے، اک ڈک ٹھل سی تاں دوجے پاسیوں اس سانجھ تے سدھ نال رنجیت سنگھ واسطے مُلتان، کشمیر تے پشاور ہتھیکا کرنا سوکھا ہوڳیا۔

اک گل جیہڑی بہت اہم سمجھݨ دی لوڑ اے، اوہ رنجیت سنگھ دی حکومت دا دیسی ہوݨا اے۔ اوہدا وڈا ارتھ اپݨے آپ نوں سمراٹھ بݨاوݨ تے اپݨا خزانا ودھاؤݨا سی پر اوہدی چیتے کاری وچ انگریزی سامراج ونگوں سوشل انجینرنگ تے پولیٹیکل کالونائزیشن دا کوئی ایجنڈا نئیں سی۔ جے کسے علاقے ولوں اوہدی مرضی دا نذرانا ملدا رہوے تاں اوس علاقے نوں کُھلی چھوٹ دیݨا اوہدا مسئلا نئیں ہندا سی۔ مُلتان وچ ساوݨ مل دی سرکار ایہدی اک مثال اے۔