ہند آریائی بولیاں
| ہند-آریائی | |
|---|---|
| انڈک | |
| جغرافیائی تقسیم: | جنوبی ایشیاء |
| لسانی درجہ بندی: | ہند۔یورپی
|
| سابقہ اصل-زبان: | ویدک سنسکرت |
| ذیلی تقسیمات: | |
| آیزو 639-2 / 5: | inc |
 Geographical distribution of the major Indo-Aryan languages (Urdu is not shown because it is mainly a lingua franca with no prevalence as a first language. Outside of the scope of the map are the traditionally migratory Romani, Domari, and Lomavren language languages). | |
ہند آریائی زباناں ہند-یورپی خاندانِ السنہ دی ہند-ایرانی شاخ دی اک ذیلی شاخ اے۔ ایہ اِنڈک دے ناں توں وی معروف اے۔ SIL Institute دی 2005ء دی تحقیق دے مطابق ہند آریائی زباناں وچ 209 زباناں شامل نيں۔ ہندوستانی (ہندی تے اردو) سب توں وڈی بولی اے جس دے 64 کروڑ بولنے والے نيں۔ اس خاندان وچ دوسرے نمبر اُتے آنے والی بولی بنگالی اے جس دے بولنے والے 26 کروڑ نيں۔ پنجابی تیسرے نمبر پر، مراٹھی چوتھے نمبر اُتے آندی اے۔
اس خاندان وچ ایہ زباناں آندیاں نيں: سنسکرت، ہندی، اردو، بنگالی، کشمیری، سندھی، پنجابی، سرائیکی، رومانی، آسامی، گجراتی، مراٹھی، وغیرہ ۔
ہند آریائی بولیاں، بولیان دی اک ٹولی اے جیڑی ہند یورپی بولیاں دے ٹبر دی اک ٹولی اے۔ SIL Institute دے 2005 دے سعاب کتاب نال ہند آریاں بولیاں چ 209 بولیاں نیں۔ ہندستانی (ہندی تے اردو) سب توں وڈی بولی اے جیدے 64 کروڑ بولن والے نیں۔ ایس ٹولی چ دوجے نمبر تے آن والی بولی بنگالی اے جیدے بولن والے 26 کروڑ نیں۔پنجابی تیجے نمبر تے، مراٹھی چوتھے نمبر تے آندی اے۔
ہند آریائی دی خصوصیتاںلکھو
ہند آریائی وچ ہند یورپی مصیت شدہ دم کشیدہ بندشی حروف ’گھ، بھ، دھ‘ ہن تک برقرار نيں۔ اس نقطہ نظر توں ایہ اک ہی بولی اے جس وچ ایہ حروف ہن تک محفوظ نيں۔ قدیم ہند آریائی تے خاص کر ٹکسالی سنسکرت وچ مرکب لفظاں دا ہجوم بہت ودھ گیا سی۔ ٹکسٹالی سنسکرت وچ تاں ایہ لفظاں وچ اِنّے بے ہنگام ہوئے گئے سن کہ اک مرکب لفظاں کدی کدی اک صفحہ جگہ لے لیندا سی۔ ایرانی دے مقابلے وچ ہند آریائی دی مندرجہ ذیل قابل ذکر خصوصیتاں نيں۔ (1) کوزی حروف صیح دا مظہر (2) آریائی ’ز‘ دی ’ج‘ وچ تبدیلی۔ ایہ ’ز‘ ایرانی وچ برقرار رہے۔ مثلاً
| اوستا | عہد حاضر دی فارسی | ہندآریائی | معنی |
|---|---|---|---|
| زات | زاد | جات | پیداشدہ |
ہند-آریہ بولیاں ہند یورپی بولیاں دی ہند ایرانی بولیاں شاخ دی اک ڈیلی شاخ نیں، جسنوں انڈک ڈیلی شاخ وی کیہا جاندا ہے۔ ایہناں وچوں زیادہ تر بولیاں سنسکرت وچوں جمیاں نیں۔ ہند-آریہ وچّ پیش ہند یورپی بولی دے گھ، دھ اتے پھ ورگے وئنجن(آوازاں) محفوظ ہن، جیڑے ہور شاخاں وچّ تم ہو گئے نیں۔ ایس گروہ وچّ ایہ بولیاں آندیاں نیں: سنسکرت، ہندی، اردو، بنگالی، کشمیری، سندھی، پنجابی، نیپالی، رومانی، آسامی، گجراتی، مراٹھی،وغیرہ ۔
ہند آریائی بولی دا ارتقالکھو
ہند آریائی زبان دے ارتقا دے مختلف مراحل نيں۔
- قدیم آریائی
- قدیم ہند آریائی
- وسطی ہند آریائی
- عہد حاضر دی ہند آریائی زباناں
ہند آریائی دے ارتقا دی پنج منزلیاں نيں (1) ویدک منزل (2) زمانہ پانی منزل (3) زرمیہ منزل(4) دنیاوی منزل (5) ٹکسٹالی منزل
ویدک منزللکھو
ویدک منزل دی بولی ویداں وچ ملدی اے۔ ایہ عام لوکاں دی بولی نئيں سی بلکہ اک خاص جماعت (پُروہت) دی بولی سی۔ ویداں وچ ایداں دے بوہت گھٹ لفظاں ملدے نيں جنہاں توں عام لوکاں دی صوتی خصوصیتاں دا اندازہ لگایا جا سکدا اے۔
زمانہ پانی منزللکھو
اس منزل وچ سنسکرت بولی ہندوستان دے عالماں دی مشترکہ بولی بن گئی۔
زرمیہ منزللکھو
اس منزل وچ خاص کر مہابھارت تصنف ہوئی۔ عام لوکاں دی بولی توں وی پراکرت دے الفاط کثیر تعداد وچ سنسکرت وچ شامل کیتے گئے۔
دنیاوی منزللکھو
اس منزل وچ سنسکرت بولی ہندوستان دی سرکاری بولی بن گئی تے اس دا پروہت جماعت توں مخصوص تعلق ٹُٹ گیا۔ سنسکرت دی صرف تے نحو سادہ ہوئے گئی تے دا خزانہ لفظاں عام لوکاں دی بولیاں دی ممونیت دی وجہ توں بہت ودھ گیا۔
ٹکسالی منزللکھو
اس منزل وچ سنسکرت دا عام لوکاں توں فیر ٹُٹ گیا تے سنسکرت اک بناوندی بولی بن گئی۔
وسطی ہند آریائیلکھو
اس منزل وچ اشوک دے کتبے لکھے گئے سن ۔ اس دور دی اہم زباناں مگدھی، پالی، پراکرات تے اپ بھرنش نيں۔
مگدھیلکھو
اس دور دی سب توں اہم بولی مگدھی کہلاندی سی، جس وچ سنسکرت دی ’ر‘ دی جگہ ’ل‘ تے سنسکرت دے فاعلیٰ لاحقے ’اح‘ دی جگہ ’اے‘ بولا جاندا سی۔
پالیلکھو
پالی بولی وچ بدھاں دی مقدس کتاباں قلمبند کيتیاں گئیاں۔ پالی دی معنی کتاب دی اصلی عبارت دے نيں تے مابعد ایہ لفظ کتاب دی اصل بولی دے لئی مستعمل ہونے لگا۔ ایہ بولی براست ٹکسٹالی سنسکرت مشتق نئيں اے۔ کیوں کہ اس وچ متعدد ایسی تشکیلاں وی ملدی نيں جو دے ویدک ہند آریائی وچ وی پائی جاندیاں نيں۔ مثلاً حالت دا لاحقہ ’ہ‘ ویدک وچ ’بھس‘ لیکن ٹکسالی سنسکرت وچ ’ائی س‘ اے۔
اردھ مگدھیلکھو
جین مت دے مقدس کتاباں دی بولی سی۔ اس وچ سنسرت دی ’ر‘ دی جگہ ’ل‘ تے سنسکرت دے فاعلیٰ لاحقہ ’اح‘ دی ’اے‘ ہوئے گئی سی۔ ہاں مگدھی پراکرت دی طرح ’س‘ دی ’ش‘ نئيں ہوئی سی۔ لہذا اسنوں نصف مگدھی کہندے نيں، کیوں کہ مگدھی وچ ایہ تِناں تبدیلیاں ہوئے گئی سن۔
پراکراتلکھو
یہ عام لوکاں دیاں بولیاں سن۔ (1) شورشینی (2) مگدھی (3) مہاراشٹری
پشتولکھو
یہ بولی افغانستان وچ تے پاکستان دے صوبہ پختونخوا وچ بولی جاندی اے۔ ایہ قدیم آریائی زباناں وچوں اک اے۔ پشتو بولی وچ خ توں شروع ہونے والے لفظاں اردو یا فارسی وچ ش، ز توں شروع ہونے والے ج تے ځ توں شروع ہونے والے لفظاں چ توں لکھے جاندے نيں۔
شورسینیلکھو
یہ دوآبہ گنگ تے جمن تے پنجاب دے علاقےآں وچ بولی جاندی سی۔ اس وچ سنسکرت دی ’ش‘ دی ’س ہوئے گئی سی۔ مثلاً سنسکرت وچ ’دیش‘ (ملک) شورسینی وچ ’دیس‘۔ لیکن مگدھی وچ الٹی ’س‘ دی ش ہوئے گئی سی۔ مثلاً سنسکرت ’سُندرَ‘ مگدھی وچ ’شُندرَ‘ (خوبصورت)
مہاراشٹریلکھو
مہاراشٹری وچ لفظاں دے اندرونی حروف صیح تقریباً سب مفقود ہوئے گئے سن ۔ مثلاً صرف اک مہاراشٹری لفظ ’ام‘ سنسکرت دے ’مت‘ (سوچاہويا) ’ند‘ (بھریا ہويا) ’برت‘ (مردہ) ’مرگ‘ (ہرن) دی جگہ مستعل ہُندا اے۔
اپ بھرنشلکھو
اپ بھرنش جس دے معنی دور افتادہ دے نيں، ایہ پراکرت دا مابعد ارتقا نيں۔ انہاں بولیاں دا آغاز چھیويں صدی عیسواں توں ہويا سی تے ایہی زباناں عہد حاضر دی زباناں دا پیش خیمہ نيں۔ انہاں بولیاں وچ دیسی بولیاں دے بے شمار لفظاں شامل ہوئے گئے تے صرف تے نحو سادہ ہوئے گئی۔ انہاں دی عام خصوصیات ایہ سی کہ انہاں وچ سنسکرت واحد فاعلیٰ تے مفعولی حالت دے لاحقہ ’ح تے اَ‘ ہوئے گئی سی۔ مثلاً
| سنسکرت | اپ بھرنش | معنی |
|---|---|---|
| پھلم | پھل | پھل |
| ویدہ | وید | وید |
| شاشترم | ستھ | شاستر |
عہد حاضر دی ہند آریائی زباناںلکھو
عہد حاضر دی ہندآریائی زباناں دا آغاز ستويں تے اٹھويں صدی عیسوی توں ہُندا اے۔ جدوں ستويں صدی عیسوی وچ بنگالی گیت چریا دی تصنیف ہوئی سی تے ايسے زمانے وچ پرانی ہندوی (اردو) دیاں لکھتاں وی نیپال وچ راہل سانکر انتیائن دی تحقیقات توں برآمد ہوئیاں۔ مراٹھی تے گجراتی زبان وچ سنسکرت دی اک صرف تے نحو لکھی گئی۔
عہد حاضر دی ہند آریائی زباناں دی خصوصیتاںلکھو
عہد حاضر دی ہندآریائی دی نمایاں خصوصیت اس دا تسلسل اے۔ ہنگری تے رومانی زباناں دی طرح ہند آریائی وچ کدی عدم تسلسل نئيں ہويا۔ عموماً حروف علت تے اوہی حروف صیح جو قدیم زمانے وچ بولے جاندے سن ہن وی بولے جاندے نيں۔ ايسے تسلسل دی وجہ توں عہد حاضر دی ہندی زباناں دی حد بندی نہایت مشکل ہوئے گئی اے۔ مثلاً ایہ پتہ لگانا مشکل اے کہ پنجابی کتھے ختم ہُندی اے تے لہندی کتھے شروع ہُندی اے۔ ایہ گروہ بندی اگے واضح ہوئے گی۔
گروہ بندیلکھو
جنوب تے مغرب تے دوآبہ گنگ جمن دیاں بولیاںلکھو
ان وچ ہندوی (اردو تے ہندی)، راجستھانی، گجراتی تے مراٹھی شامل نيں۔ انہاں زباناں دی عام خصوصیت ایہ اے کہ انہاں وچ قدیم ہند آریائی دے حروف صیح مفرد ہوئے گئے نيں تے انہاں حروف صیح توں پہلے جو حروف علت سن اوہ لمبے ہوئے گئے نيں۔ مثلاً سنسکرت وچ ’دنت‘ ہندوی ’دانت‘ گجرتی تے مراٹھی وچ ’وانت‘
ہندوی (اردو تے ہندی)لکھو
ہندوی دی دو وڈی شاخاں نيں۔ اک مشرقی تے دوسری مغربی۔ انہاں دی وڈی خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ فاعلیٰ حروف جار ’نے‘ لاحقہ دے بعد لگادتا جاندا اے مشرقی ہندوی وچ اس دی عدم موجودگی اے۔
راجستھانیلکھو
راجستھانی بولی گجراتی توں ملدی جلدی اے۔ اس دی خصوصیت ایہ اے کہ اس دی غیر فاعلیٰ جمع دا لاحقہ ’آں‘ اے لیکن گجراتی وچ ’آ‘ اے تے راجستھانی وچ حالت ایجنٹ (عامل) دے معنی وچ حروف جار ’نے‘ دی بجائے خاص لاحقہ ’ائی‘ لگایا جاندا اے۔
گجراتیلکھو
گجراتی بولی دی نمایاں خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ قدیم ہند آریائی ’و‘ ہن تک برقرار رہے۔ ہور کثیر التعداد ہند آریائی زباناں وچ اس دی ’ب‘ ہوئے گئی اے مثلاً ہندوی ’بنیا‘ لیکن گجراتی ’وان یو‘ (دکان دار)۔ لہذا گجراتی بولی دا مطالعہ قدیم ہند آریائی ’و‘ دی تحقیقات دے لئی لازمی اے کہ اس بولی دے ذریعہ پتہ لگ سکدا اے کہ سنسکرت دے کن لفظاں کن لفظاں وچ ’و‘ تے کن لفظاں وچ ’ب‘ بولی جاندی اے۔
مراٹھیلکھو
مراٹھی دی نمایاں قابل ذکر خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ لفظ دا ماپہلے آخر دا رکن لمبا ہوئے تاں چھوٹا ہوئے جاندا اے۔ مثلاً ’کُم رو‘ (لڑکا)، پرفیسر ٹرنر دی رائے وچ ایہ قدیم ہند یورپی لہجہ دا اثر اے جو لفظ دے پہلے رکن اُتے پڑدا اے۔
مشرقی ہندآریائی زباناںلکھو
ان وچ بہاری، بنگالی، آسامی تے اڑیا زباناں شامل نيں۔ انہاں زباناں وچ قدیم ہند آریائی حروف علت ’ا‘ دی جگہ ’او‘ ہُندا اے تے مستبل دا لاحقہ ’ب‘ توں بندا اے جو سنسکرت دے احتمال مجہورجزو فعل توں بنا اے۔
بہاریلکھو
بہاری بولی دی خاص نوعیت ایہ اے کہ لفظ توں ماپہلے آخر رکن توں بہشتر کوئی رکن لمبا ہوئے تاں چھوٹا ہوجاندا اے۔ مثلاً ’نَ اُ آ‘ (ھجام)، ایتھے ’نااُ آ‘ دا ’نِ اُ آ‘ ہوئے گیا اے،
بنگالیلکھو
بنگالی دی خصوصیات ایہ اے کہ اس وچ مگدھی پراکرات دی طرح سنسکرت دی ’س‘ دی ’ش‘ ہوئے گئی اے۔ مثلاً سنسکرت دے ’سُندَرَ‘ دی بجائے ’شندر‘ بولا جاندا اے۔
اڑیالکھو
اڑیا بولی دی خاص نوعیت ایہ اے اس وچ ہند آریائی دی ابتدائی ’س‘ دی ’خ‘ ہوئے گئی اے۔ مثلاً ’خات‘ (ست) سنسکرت ’سپَتَ‘۔ اس دی دوسری خصوصیت اس وچ ہند آیائی دا ’اَ‘ ہن تک برقرار اے۔ مثلاً ’گھرَ‘، بنگالی ’گھور‘ ہندوی ’گھر۔
شمال مغربی ہند آریائی زباناںلکھو
ان وچ پنجابی، سندھی تے لہندی شامل نيں تے انہاں دی خصوصیت ایہ اے انہاں زباناں وچ پرارات دے حروف صیح برقرار نيں۔ مثلاً پراکرت ’ستَ‘، پنجابی، لہندی تے سندھی وچ ’ست‘ (ست)
پنجابیلکھو
پنجابی دی خاص نوعیت ایہ اے کہ اس وچ ہن تک ہندآریائی مرکب حروف صیح دا ’ر‘ ہن تک برقرار اے۔ مثلاً پنجابی ’ترے‘ سنسکرت ’تریخ‘ (تین)۔
سندھیلکھو
سندھی دی خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ اک قسم دے ڈبے ہوئے حروف صیح نيں، جنہاں دے تلفظ وچ فم حلق دی بالکل بندش ہوجاندی اے تے فیر یک دم اس دے کھل جانے اک کھوکھلی توں آواز نکلدی اے، جداں اک سخت کاک نوں کھو نوں بوتل توں کھولنے توں آواز نکلدی اے۔ مثلاً سندھی ’ڈیرا‘ سنسکرت ’دیپکَ ح‘ (چراغ)۔ اس سندھی لفظ وچ ’د‘ دباہويا حروف صیح اے۔
لہندیلکھو
لہندی دی خصوصیت اس دا لہجہ اے جو مرکب لفظاں دے دوسرے حصے یا آخری رکن اُتے بڑدا اے۔ لہذا ایہ حروف لہجے ہوئے جاندے نيں تے دوہرے سنائی دیندے نيں۔ مثلاً ’غلام نبی تے رادحاکشن‘ انہاں لفظاں وچ ’ب تے ش‘ اُتے دباؤ پڑدا اے۔
درد گروہلکھو
درد گروہ وچ ، کشمیری تے شنا، شامل نيں۔ صوتیات دے نکتہ نظر توں ایہ زباناں حالے پراکرت دی منزل وچ ہی نيں۔ انہاں وچ دوہرے حروف صیح تے اندرونی ’ی‘ حالے تک برقرار نيں۔ کشمیری بولی دی خصوصیت اس دا پیچیدہ تے نظام حروف علت اے۔ اس وچ ایداں دے باریک حروف علت موجود نيں جنہاں دے وجود نوں صرف بولنے ولاہی محسوس کر سکدا اے تے سنے والے نوں سنائی نئيں دیندا نيں۔ جے سنائی دیندے نيں تاں سخت کوشش تے توجہ دے بعد۔ اس دے علاوہ ایہ صورتی شکلاں ایسی پرسرار نيں کہ انہاں نوں صوتی علامات وچ قلمبند کرنا تے انہاں دی حقیقت نوں سمجھنا اک ماہر صوتیات دے لئی وی نہایت مشکل اے۔ مثلاً ’أاِسِ اس‘ (ہم سن )۔ اس وچ تن حروف علت نيں تے تِناں نوں علامات وچ ظاہر کرنا نہایت ہی مشکل اے۔ مثلاً ’س‘ وچ ایسا باریک زیر بولا جاندا اے جس نوں عام طور اُتے بولنے والا ہی محسوس کر سکدا اے۔
کافری زباناںلکھو
یہ چترال دے گرد نواح وچ بولی جاندیاں نيں۔ انہاں وچ کھوار کلاشاوغیرہ دی بولیاں شامل نيں، انہاں دی خصوصیت ایہ اے کہ انہاں وچ آریائی ’ز‘ جو قدیم ہند آریائی وچ ’ج‘ ہوئے گئی سی ہن تک برقرار اے۔ مثلاً کتی وچ ’زوست‘(دوست)، اوستا وچ ’زوش‘، سنسکرت وچ ’جوش ٹر‘ خوش کرنے والا۔
کھوارلکھو
کھوار دا خزانہ لفظاں ہور کافری زباناں توں مختلف اے۔ مثلاً
| کھوار | کلامتا | بش گلی | معنی |
|---|---|---|---|
| یشُ | گگ | گاؤ | گائے |
کلاشالکھو
کلاشا وچ تذکیر تے تاثنیت زیادہ تر مفقود ہوچکی اے۔ ہاں بے جان قسم دی موجود اے۔
برصغیر دے باہر دی ہند آریائی زباناںلکھو
برصغیر دے باہر دی ہند آریائی زباناں وچ سنگھلی تے جپسی شامل نيں۔
سنگھلیلکھو
یہ جزیرہ لندا ميں بولی جاندی اے، اس دی خصوصیت اے دے انہاں وچ دم کشیدہ حروف صیح تے حنکی حروف صیح بالکل مفقود ہوچکے نيں۔
جیپسیلکھو
جیپسی ہند آریائی زباناں دا نہایت ہی حیرت انگیز تے بے نطیر مثال اے۔ جپسی چودواں صدی ہجری وچ یورپ دے مختلف ملکاں جاپہنچے سن ۔ ایہ لوک خانہ بدوش نيں تے جو چوری تے پیشن گوئی وغیرہ توں گزارہ کردے رہے
رسم الخطلکھو
بر صغیر وچ 800 ق م دے نیڑے لکھنے دا رواج شروع ہويا۔ ابتدائی تحریراں دے جو نمونے ملدے نيں اوہ اشوک دے کتبات دے نمونے نيں۔ اشوک دے کتبات یا تاں خروشتی رسم الخط وچ نيں، جو مشرقی افغانستان تے پنجاب وچ رائج سی یا برہمی رسم الخط دے نيں۔
خروشتی اک قدیمی آرامی رسم الخط توں اخذ کيتا گیا اے، جو 500 ق م وچ رائج سی تے ایہ سجے توں کھبے لکھیا جاندا سی۔ براہمی رسم الخط نوں آریاں نے خروشتی رسم الخط وچ ترمیم کرکے مقای بولی تے اصوات وچ تے حروف وچ تبدیل کر ليا سی۔ براہمی رسم الخط وچ 64 حروف دی شکلاں معین کيتیاں گئیاں تے اسنوں کھبے توں سجے لکھنے دا قائدہ بنا لیا۔ 500 ق م وچ براہمی رسم الخط مکمل ہوئے گیا سی۔ قواعد صرف تے نحو دے مشہور عالم پانی جس دا زمانہ چوتھی صدی پہلے عیسوی منیا گیا اے۔ اس دے زمانے وچ یا کچھ عرصہ بعد براہمی رسم الخط دی دوشاخاں ہوگاں۔ اک شمالی تے دوسری ناگری۔ ناگری شمالی رسم الخط دی ترمیم شدہ شکل اے۔ جنوبی ہند دے مختلف رسم الخط جنوبی براہمی توں اخذ کیتے گئے نيں۔[۱]پاننی نے قواعد دے نال بولی نوں اک معیاری شکل دے دی۔ ایتھے توں ویدی بولی دا سلسلہ ختم ہوکے سنسکرت دا شروع ہُندا اے۔ بول چال دیاں بولیاں اس دے بعد وی اوہی رہیاں تے انہاں وچ کچھ نہ کچھ ترقی ہُندی رہی، لیکن پڑھے لکھے لوکاں دی بولی سنسکرت ہی رہی۔[۲] سنسکرت دے معنی سنواری ہوئی بولی دے نيں تے اس دے مدِ مقابل عام بولیاں پراکرت یعنی خورد رو کہلادیاں سن۔[۳] اس دے علاوہ ایتھے عربی رسم الخط وی مروج اے جو زیادہ تر مسلمان استعمال کردے نيں ۔