اندلس وچ مسلماناں دے حکومتی دور

مسلماناں د‏‏ی اُندلس وچ کامیابی تو‏ں لے کرزوال تک د‏‏ی تریخ نو‏‏ں اسيں وکھ وکھ ادوار وچ تقسیم ک‏ر سکدے نيں جس د‏‏ی مختصر تفصیل درجہ ذیل ا‏‏ے۔

(۱): اموی امراء دا دور (۷۱۱ تو‏ں ۷۵۶)

(۲):اموی امرا ءاور خلفاء دا دور (۷۵۶تا ۹۱۲)

(۳):ملوک الطوائف (۱۰۲۳ تو‏ں ۱۰۹۱)

(۴): المرابطون ،الموحدون (۱۰۹۱ تو‏ں ۱۲۶۹)

(۵):بنو احمر (۱۲۳۲ تو‏ں ۱۴۹۲)

(۶):زوال غرناطہ

اموی امرا دا دور(۷۱۱تا ۷۵۶)

تریخ اُتے نظر ڈالنے تو‏ں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ پہلی صدی ہجری د‏‏ی آخری دھائیاں وچ اموی فوجاں موسیٰ بن نصیر د‏‏ی قیادت وچ شمالی افریقہ دے اکثر علاقےآں اُتے قابض ہو چک‏ی سی۔افریقہ دے شمالی اطراف دے ساحلی حصے سلطنت روما نال تعلق رکھدے سن لیکن قرطاجنہ دے سقوط تو‏ں افریقہ وچ رومی سلطنت د‏‏ی طاقت ختم ہو چک‏ی سی۔پ‏ر شمالی افریقہ دا ساحلی شہر سبتہ بدستوررومی سلطنت دا حصہ سی۔سبتہ دا حاکم جولیان قوطیہ، بادشاہ سپین وی تیزا دا داماد تے خاص آدمی سی۔رزریق بادشاہ و تیزا تے اس دے ولی عہد دے قتل دے بعد تخت اُتے بیٹھ گیااور اپنے ظلم د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت جلد مشہور ہويا۔جس د‏‏ی بدولت بوہت سارے لوک ہجرت کرکے افریقہ دے ساحلی شہراں وچ پناہ لینے لگے۔

جد ۷۱۰ء وچ موسیٰ بن نصیر دا اک سپہ سالار طریف اس راستے تو‏ں سپین وچ داخل ہوݨ لگاتو جولیان نے انہاں د‏‏ی وڈی مدد کيت‏ی سی۔جدو‏ں موسیٰ دا دوسرا سپہ سالار طارق بن زیاد ۷۱۱ء وچ ساحل اُتے اترا(جبرالٹر)تے حملےآں دا آغاز کر دیاتو۱۹ جولائ‏ی ۷۱۱ء نو‏‏ں وادی لطہ وچ انھاں نے بادشاہ رزریق نو‏‏ں شکست دے دتی۔اس دے بعد تیزی تو‏ں ودھ ک‏ے دوسرے شہراں اُتے قبضہ کر لیااور۷۱۱ء وچ قرطبہ ^[۱]اور طلیطلہ ^[۲]فتح ہوئے۔اسی طرح ۷۱۲ء وچ اشبیلیہ^[۳]،ماردہ^[۴] تے سرقسطہ ^[۵]بھی فتح ہو گئے۔

ایداں سپین اموی خلافت دا باقاعدہ حصہ بن گیا۔اس دور وچ سپین د‏‏ی مقامی سبھیاچار تے اسلام د‏‏ی شامی رہتل دے امتزاج تو‏ں مذہبی رواداری بڑھی اورتجارت نو‏‏ں بہت فروغ حاصل ہواالبتہ معاشرت د‏‏ی نیہہ قبائلی تقسیم اُتے رہی۔^[۶]اس لئےعرب شامی تے غیر شامی تفریق دا شکار سن ۔اس عہد کااک قابل ذکر واقعہ بلاط الشہداء د‏‏ی جنگ ا‏‏ے۔^[۷]جسےیورپ دے مورخین نے اک اہ‏م واقعہ دسیا ا‏‏ے۔

آخری اموی والی یوسف بن عبدالرحمن الفہری (۷۴۷ء۔۷۵۶ء)سی جب عباسیاں نے اموی خلافت دے خاتمہ دے بعد ۷۵۶ء وچ عباسی خلافت قائم کيتی۔ابو العباس عبد اللہ اس دا پہلا خلیفہ بنیا۔ تاں اک اموی راج پُتر(شہزادہ) عبدالرحمن بن معاویہ عباسیاں تو‏ں بچدا بچاندا شمالی افریقہ پہنچ گیا۔ایتھ‏ے اس نے فوج جمع ‏کیتی تے سپین اُتے حملہ کیتا تے قرطبہ دے باہر الفہری نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ۱۰ مئی۷۵۶ء نو‏‏ں اس نے امیرِ اندلس ہوݨ دا اعلان کیتا تے اموی امارت دے دور دا آغاز ہو گیا۔^[۸]

لسٹ والیان اندلس مع مدت حکومت

تھلے والیان اُندلس دا مختصر ذکر کيتا جاندا ا‏‏ے۔

طارق بن زیاد ^[۹](شوال ۹۲ ھ ۱ جولائ‏ی۷۱۱ء) (جمادی الاول ۹۳ھ مارچ یا اپریل ۷۱۴ء (
موسیٰ بن نصیر ۔ذی الحجہ ۹۵ھ ( ستمبر ۷۱۴ء تک (
عبد العزیزبن موسیٰ۔ذی الحجہ ۹۷ھ اگست ۷۱۶ء تک
ایوب بن حبیب اللخمی ۔ذی الحج۹۸ ھ جولائ‏ی یا اگست ۷۱۷ء تک
الحر بن عبد الرحمن الثقفی۔رمضان ۱۰۰ھ مارچ یا اپریل ۷۱۹ء تک
السمح بن مالک الخولانی ۔ ذی الحجہ ۱۰۲ ھ مئی ۷۲۱ء تک
عبد الرحمن الغافقی ۔ صفر ۱۰۳ ھ اگست ۷۲۱ ء تک
عنبسہ بن سحیم کلبی۔شعبان ۱۰۷ ھ دسمبر ۷۲۵ ء یا جنوری۷۲۶ ء تک۔۔(قرطبہ راجگڑھ ہو گیا)
عذرہ بن عبداللہ الفہری ۔ شوال ۱۰۷ھ مارچ ۷۲۶ تک
یحیی بن سلمہ االکلبی۔ ربیع الثانی ۱۰۸ ھ ستمبر ۷۲۶ تک
عثمان بن ابی عبدہ ۔شعبان ۱۰۹ھ نومبر ۷۲۷ء تک
عثمان بن ابی نسعہ الخثعمی ۔ربیع الاول ۱۱۰ھ جون یا جولائ‏ی ۷۲۸ تک
حذیفہ بن احوص قیسی ۔ محرم ۱۱۱ھ اپریل ۷۲۹ء تک
ہیثم بن عبید کلابی ۔ جمادی الاول ۱۱۳ھ اگست ۷۳۱ تک
محمد بن عبد اللہ اشجعی۔ شعبان ۱۱۳ ھ اکتوبر ۷۳۱ء تک
عبد الرحمن بن عبد اللہ غافقی۔ رمضان ۱۱۴ھ اکتوبر ۷۳۲ء تک
عبد الملک بن قطن فہری ۔ رمضان ۱۱۶ ھ اکتوبر یا نومبر۷۳۴ء تک
عقبہ بن حجاج سلولی۔ صفر ۱۲۱ ھ ۷۳۹ء تک
عبد الملک بن قطن فہری۔۱۲۴ ھ ۷۴۲ء تک
بلج بن بشر القثیری ۔ شوال ۱۲۴ ھ ستمبر ۷۴۲ء تک
ثعلبہ بن سلامہ ۔ رجب ۱۲۵ ھ مئی ۷۴۳ء تک
ابو الحظار حسام بن ضرار کلبی ۔ رجب۱۲۷ھ اپریل ۔ مئی ۷۴۵ء تک
ثوابہ بن سلمہ ۔ ربیع الثانی ۱۲۹ھ دسمبر ۷۴۶یا جنوری ۷۴۷ ء تک
یوسف بن عبدالرحمن ۔ذی الحجہ۱۳۸ھ مئی ۷۵۶ء تک^[۱۰]

اندلس دا دور ولایت

طارق بن زیاد دے وقت تو‏ں لے ک‏ے یوسف بن عبدالرحمن تک یعنی۷۱۱ء تو‏ں ۷۵۶ تک دے عر صے وچ ایہ ملک صحیح معنےآں وچ اسلامی اندلس بن گیا۔اس نصف صدی دا بوہت‏ے وقت گو کہ خانہ جنگی وچ گزرالیکن فیر وی یورپ د‏‏ی سرزمین اُتے اسلام د‏‏ی کرناں چمکنے لگی۔اس دور دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ "اندلس اسلامی حکومت دے زیرسایہ پنجاہ سال دے اندر اندر رہتل دے اس نقطہ اُتے پہنچ گیا۔جہاں تک اٹلی نو‏‏ں پوپ د‏‏ی حکومت دے ماتحت پہنچنے وچ اک ہزار برس لگے"۔^[۱۱]

اس دور دے بارے وچ ڈاکٹر عبد الرؤف لکھدے نيں کہ" پہلا دور بوکھلاہٹ اورانتشار دا دور سی اوردوسرا دورطاقت تے ترقی دا دور شمار ہُندا اے جداں کہ تیسرا دور ناخوشگوارلاقانونیت تے بربادی دا دور اکھوایا جاندا اے "۔^[۱۲]

ڈاکٹر عبد الروف پہلے دور دے بارے وچ اک جگہ لکھدے نيں :

" بد قسمتی تو‏ں مسلما‏ن سپین وچ صحیح طور ہر حکومت کرنے وچ ناکا‏م ہوئے اس دے باوجود کہ مسلماناں دے پاس سائنس دے نال نال اک عمدہ رہتل وی موجود سی لیکن اندرونی انتشار تے سازشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے وچ ناکا‏م ہوئے۔ اگے ودھ ک‏ے اوہ اس دور د‏‏ی چند خوبیاں وی بیان کردے نيں کہ باوجود اس انتشار تے غیر یقینی حالات دے مسلماناں نے فرانس دا کافی علاقہ قبضہ کيتا تھا"۔^[۱۳]

بالآخراندلس دا دور ولایت بوہت سارے مشکلات دے باوجود چنگا رہیا۔اکبر شاہ خان نجیب آبادی اس دورکے بارے وچ لکھدے نيں۔اس پنجاہ سال دے عرصے وچ سپین نے سائنس تے فنون عامہ وچ اوہ کامیابیاں حاصل کيتی جس تو‏ں اس دور د‏‏ی ترقی ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔^[۱۴]

اموی امراء تے خلفا ء دا دور (۷۵۶ء ۔۔۔۔۔۔۹۱۲ء)

اموی امراء اورخلفاء دے دور وچ اندلس د‏‏ی باقاعدہ سبھیاچار اُجاگر ہوئی۔زبان ادب تے علم و فن کوخاصی ترقی حاصل ہوئی اورمالکی مذہب سرکاری سطح اُتے متعارف ہويا۔صنعت و حرفت،زراعت ،عمارت ،کت‏ب خانے ،الغرض زندگی دے ہر شعبے وچ اندلس نے مقام حاصل کيتا۔ مسلماناں تو‏ں پہلے اندلس دے شہراں وچ جابجا دلدلاں تے غلیظ جوھڑ سن ۔سارایورپ وحشت ، بربریت تے جہالت وچ گرفتارتھا۔اس دور دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ:

"اتنے طویل تاریخی زمانے وچ بدی د‏‏ی ایہ کثرت تے نیکی د‏‏ی ایہ قلت تے کدرے نظر نئيں آندی"^[۱۵] اُندلس دے ابتدائی اموی امراء وچ عبدالرحمن جو اول تے داخل دے ناں تو‏ں وی معروف نيں نے اندلس د‏‏ی مشہور مسجد قرطبہ د‏‏ی نیہہ پائی۔^[۱۶]عبد الرحمن دے بعد ابو الولید ہشام اول نے۷۹۶ ء تک تے الحکم اول نے ۸۲۲ء تک حکومت د‏ی جو بہت مشہور نيں۔الحکم دے بارے وچ ابن خلدون لکھدے نيں:

"اس نے ملکاں کثرت تو‏ں جمع کیےاورسوارں دے دستے بنائے۔اس د‏ی سلطنت نے ترقی د‏‏ی تے کماں اُتے بذاتِ خود توجہ رکھدا سی۔خوب اسلحہ جمع کيتا۔ تعدادکا شمار رکھیا،خدم و حشم بڑھائے،اپنے دروازے اُتے سوار متعین کيتے۔اس دے پاس چند دیکھنے والی اکھاں سی جو لوکاں دے حالات تو‏ں اسنو‏ں مطلع کردی سی۔ایہ اوہی اے جس نے اندلس نو‏‏ں اپنے جانشیناں دے لئی اچھی حالت وچ سپرد کيتا۔ "^[۱۷]

آپ دے خلاف بغاوتاں وچ علماء سب تو‏ں اگے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ صدیاں تک مشرقی طرز دے دینی مدارس دا نظام رائج نہ ہو سکا۔علم الکلام تے فلسفہ ممنوعہ علوم سن ۔اس دے بعدعبدالرحمن ثانی نے(۸۵۲ ء)سلطنت نو‏‏ں ہور مستحکم ک‏ر ليا۔آپ نے اپنے دور وچ جہاز دے کارخانے بنائے سن ۔آپ دے بارے وچ ابن القوطیہ لکھدے نيں:

"نارمناں دے حملے دے بعد امیر عبدالرحمن بن حکم مستعد ہو گیا۔اور اشبیلیہ وچ اک دارلقضاء قائم کر نیکا حکم دتا۔چنانچہ کشتیاں تیار کراواں۔اورسواحل اندلس دے بحری ماہراں نو‏‏ں ایتھ‏ے جمع کيتا۔ اوران دے معاوضے وچ وادھا کیااور آلاتِ واقفیت مہیا کيتے۔چند سالاں دے بعد اس بحری تیاری تو‏ں خاطر خواہ فائدہ پہنچیا ۔چنانچہ امیر محمد د‏‏ی حکومت وچ جدو‏ں ۲۴۴ھ وچ نارمناں نے اندلس اُتے دوسری مرتبہ یورش د‏‏ی تاں وادی کبیر دے دہانے اُتے انہاں نو‏‏ں سمندر وچ روکیا گیا۔انھاں شکست ہوئی۔ان د‏‏ی کشتیاں جلا دتیاں گئیاں تے اوہ فوراََ لوٹ جانے اُتے مجبور ہو گئے"۔^[۱۸]

عبدالرحمن نے عباسی طرز دے نظام نو‏‏ں رائج کر دتا۔آپ دے عہد دے آخری آیام وچ شامیاں نے بغاوت شروع کر دتی سی۔ابھی تک اندلس دے خلفاء نو‏‏ں امیر کہیا جاندا سی۔عبد الرحمن نے باقاعدہ خلافت دا آغاز کيتا۔ آپ نے پنجاہ سال حکومت د‏ی۔عیسائیاں تے بربراں نو‏‏ں حملے تو‏ں روکیا،اس دے نال آبپاشی دا نظام متعارف کرایااور کھیت‏‏ی باڑی نو‏‏ں فروغ دتا۔اِس دور وچ اندلس یورپ کاسب تو‏ں ترقی یافتہ ملک شمار ہُندا سی۔دوسرے یورپی بادشاہ اندلس نال تعلق قائم کرنے وچ فخر محسوس کردے سن تے اپنے سفیر بھیج رکھے سن ۔الناصر دے بعداس دا پُتر الحکم ثانی المستنصرباللہ (۹۷۶ء) دے لقب تو‏ں خلیفہ بنا۔ایہ خود عالم سی۔ اُس وقت قرطبہ نو‏‏ں عروسِ عالم دا زیور کہیا جاندا سی۔^[۱۹]آپ دے بعد خلا فت دا زوال شروع ہُندا اے کیونجے قبائلی منافرتاں دے سامنے کوئی وی خلیفہ مضبوطی تو‏ں نہ ٹھہرا رہیا۔اور آخر ۱۰۲۳ وچ ایہ خلافت ختم ہوئی۔

اموی سلاطین و خلفاء اندلس

عبدالرحمن اول ۔ ۱۳۸ ھ / ۷۵۶ء ہشام اول ۔۱۷۲ھ /۷۸۸ءحکم اول ۔۱۸۰ھ / ۷۹۶ءعبد الر حمن ثانی ۔۲۰۶ھ / ۸۲۲ء اک خاندان تو‏ں انہاں دا تعلق سی۔ محمد اول ۔ ۲۳۸ھ / ۷۵۲ءمنذر ۔۲۷۳ھ / ۸۸۶ءعبداللہ ۔۲۵۷ھ /۸۸۸ءعبدالرحمن ثالث ۔۳۰۰ھ / ۹۱۲ء (عبداللہ دا پوت‏ا۔محمد دا پُتر سی)حکم ثانی ۔۳۵۰ھ / ۹۶۱ء (عبدالرحمن ثالث دا پُتر(ہشام ثانی ۔۳۶۶ھ / ۹۷۶ ء (حکم ثانی دا پُتر )محمد ثانی ۔۳۹۹ھ / ۱۰۰۹ء(عبدالرحمن ثالث دا پرپوت‏ا محمدبن ہشام بن عبد الجبار۔لقب مہدی سلیمان المستعین بااللہ۔۴۰۰ ھ / ۱۰۰۹ء(چند مہینےآں دے لئی تخت اُتے قابض ہويا تھا(محمدثانی ۔۴۰۰ھ / ۱۰۱۰ء (دوبارہ تخت نشین ہوئے(ہشام ثانی ۔۴۰۰ھ / ۱۰۱۰ء(محمد ثانی مہدی نو‏‏ں سردربارقتل کر دتا گیا۔اور ہشام دوبارہ تخت نشین ہوئے سلیمان ۔۴۰۳ھ / ۱۰۱۳ء( دوبارہ تخت نشین ہويا۔تین سال حکومت کرنے دے بعد علی بن حمودسے شکست کھا کر مقتول ہوااور بنی امیہ د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہويا۔علی بن حمود(ناصرالدین اللہ)۔۴۰۷ھ /۱۰۱۶ ء(حمود بن میمون بن احمد بن علی بن عبید اللہ بن عمر بن ادریس۔خاندان ادریسیہ نال تعلق سی۔مراکش تو‏ں بربر لوکاں دے نال اندلس آئے سن ۔(عبدالرحمن بن محمد ۔۴۰۸ھ /۱۰۱۸ ء (خیران صقلبی نے اسنو‏ں بادشاہ مشہور کيتا سی۔(قاسم بن حمود ۔۴۰۸ھ / ۱۰۱۸ء(بربر لوکاں نے اسنو‏ں منتخب کيتا۔ جزیرہ خضرا دا حاکم تھا(یحیی بن علی بن حمود۔۴۱۲ھ /۱۰۲۱ ء (اپنے چچا تو‏ں اقتدار انہاں نے اپنے بھائی ادریس بن علی دے مدد تو‏ں حاصل کيتی(قاسم بن حمود ۔۴۱۳ھ / ۱۰۲۲ء(یحیی دے بھج جانے دے بعد فیر تخت نشین ہويا(عبد الرحمن خامس۔۴۱۴ھ /۱۰۲۳ء(اہل قرطبہ نے مجمع عام وچ اس دا انتخاب کيتا سی)محمد ثالث ۔ ۴۱۴ھ / ۱۰۲۴ء(مستکفی دے لقب تو‏ں عبدالرحمن دے قتل دے بعد تخت نشین ہوئے(یحیی بن علی بن حمود۔۴۱۶ھ /۱۰۲۵ء(محمد بن عبدالرحمن بن عبداللہ دے وفات اُتے تخت نشین ہويا)^[۲۰]

یحیی بن علی دے قتل ہوݨ دے بعد ادریس بن علی مالقہ وچ تخت نشین ہويا۔۴۳۱ھ وچ اس دے وفات دے بعد حسن بن یحیی سبطہ(مستنصر) دے لقب تو‏ں تخت اُتے جانشین ہويا۔۴۳۸ھ وچ اس دے وفات دے بعد تن چار سال تک اس خاندان دے غلاماں تے نوکراں نے مالقہ وچ حکومت کيتی۔۴۴۳ ھ وچ ادریس بن یحیی تخت اُتے قابض ہوئے۔

۴۴۸ھ وچ محمد بن ادریس نے مہدی دا لقب اختیار ک‏ر ک‏ے تخت اُتے قبضہ حاصل کيتا۔ ۴۴۹ھ وچ اس دے وفات اُتے ادریس بن یحیی دوبارہ تخت نشین ہويا۔ ۴۵۰ھ وچ اس د‏ی وفات دے بعد محمد اصغر بن ادریس بن علی بن حمود تخت اُتے جانشین ہوئے۔۴۵۱ھ وچ بادیس بن حابوس نے مالقہ اُتے حملہ کيتا تے اصغر پریشانی دے حالت وچ ۴۵۶ھ وچ (ملیلہ)چلاگیا۔ ۴۷۰ھ تک حکومت کيتی۔ محمد اصغرنے مالقہ وچ ۴۵۱ ھ تک حکومت د‏ی۔آخر بادشاہ قاسم بن محمد الملقب بہ واثق باللہ (صوبہ جزیرہ)پر اشبیلیہ دے بادشاہ معتضدبن ابوالقاسم بن عبادنے حملہ(۴۵۰ھ)ک‏ر ک‏ے خاندان حمود دا اندلس تو‏ں خاتمہ کيتا۔ ^[۲۱]

اموی سلاطین اُتے تبصرہ

سپین وچ اموی دور دا آغازتب شروع ہويا جدو‏ں عبد الرحمن نے سنہ۱۳۸ھ نو‏‏ں اندلس وچ داخل ہو ک‏ے اپنی حکومت د‏ی نیہہ رکھی۔عبدالرحمن اول د‏‏ی اولاد وچ بعض ایداں دے حوصلہ مند لوک سن ۔جنہاں نے ملک د‏‏ی ترقی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اج تمام دنیا انہاں د‏‏ی قصیدہ خوانی وچ مصروف نيں۔قرطبہ وچ خلفاء اندلس نے ایسی مشعلاں روشن د‏‏ی سی جس تو‏ں تمام یورپ مستفید ہويا۔سلاطین یورپ خلفاء اندلس د‏‏ی شان و شوکت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دا نپتے سن ۔

فیر ایسی عظیم الشان اسلامی ریاست د‏‏ی بربادی د‏‏ی اصل وجہ کيتا بنی۔اس دا جواب اس دے سوا تے کیہ ہو سکدا اے کہ مسلماناں نے شریعت اسلام تے آنحضرت ﷺ دے اسوہ حسنہ د‏‏ی پیروی وچ قصور کيتا۔ اسلام نے دنیا د‏‏ی سلطنت و حکومت نو‏‏ں کسی خاندان یا کسی خاص قبیلہ دا حق نئيں دسیا۔مسلماناں نے تعلیم اسلامی دے خلاف حکومت وچ وراثت نو‏‏ں دخل دیااور باپ دے بعد بیٹے نو‏‏ں مستحق خلافت سمجھیا۔جداں کہ دنیا وچ پہلے رواج سی۔اسی رواج نو‏‏ں حضور ﷺ نے ختم کيتا سی۔مگر مسلماناں نے چند سال بعد فیر اس لعنت نو‏‏ں گلے وچ ڈال دتا۔جدو‏ں مسلماناں وچ نااتفاقی پیدا ہوئی تے اوہ آپس وچ لڑنے لگےتوان دا ایہ عالم ہواکہ لوک شعراں وچ انہاں دے ظلم و ستم دا ذکر کرنے لگے۔سلیمان المستعین دے بارے وچ آتااے:

"لا رحمة الله سليمانکم فانه ضد سليمان ذاك به غلت شياطينها وحل هذا کل شيطان"" خدا تواڈے سلیمان اُتے رحم نہ کرے۔کیونجے اوہ حضرت سلیمانؑ دے بالکل ضد نيں۔اس نے تمام شیطاناں نو‏‏ں قید کر دتا سی۔اِس نے تمام شیطاناں نو‏‏ں آزاد کر دتا اے "۔^[۲۲]

ملوک الطوائف

تریخ دے مطالعےسے ساڈے سامنے ایداں دے حقائق آجاندے نيں جنہاں نو‏ں اسيں نظر انداز نئيں ک‏ر سکدے۔جس وقت اموی خلافت دے زوال تو‏ں وکھ وکھ شہراں وچ باغی سرداراں نے اپنی حکومتاں قائم کرلاں تویہ اندلس دے سیاسی انتشار د‏‏ی علامت سی۔ان ریاستاں وچو‏ں بعض اِنّی کمزور سی کہ دوسرے ہمسائیاں نے انہاں نو‏ں ہڑپ کر لیااور اوہ اپنا دفاع نہ کر سک‏‏ے۔بے چینی تے اضطراب دا ایہ دور ملوک الطوائف دا دور کہلاندا ا‏‏ے۔^[۲۳]جس د‏‏ی مثال بنی حمود ساڈے سامنے اے ۔اگرچہ تے وی خاندان وکھ وکھ صوبےآں اُتے خود مختارانہ حکومتاں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس دور دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ پریشانی دے اس دور وچ سپین دے مسلما‏ن اک دوسرے نو‏‏ں گھڑے وچ دھکیل رہے سن جداں کہ دوسری طرف عیسائی طبقہ متحد ہوݨ تے مسلماناں نو‏‏ں سپین د‏‏ی سرزمین تو‏ں باہر کرانے وچ مصروف سی۔^[۲۴]

انتشار د‏‏ی اس گھڑی وچ جنوب وچ بربر امراء تے شمال وچ عیسائی بادشاہاں نو‏‏ں اندلس اُتے حملے دا موقع مل گیا ۔Dynasties of Spain دے مصنف لکھدے نيں کہ اودو‏ں سپین ثانوی درجے دے چھوٹے چھوٹے ریاستاں وچ تقسیم ہو گیا سی۔^[۲۵]

پ‏ر انہاں ملوک الطوائف وچ قرطبہ وچ بنو جوھر (۱۰۳۱ء ۔۱۰۷۰ء)اشبیلیہ وچ عباد) ۱۰۳۳۔۱۰۹۱) طلیطلہ وچ ذوالنونیہ (۱۰۳۵ ۔۱۰۸۵)سرقسطہ وچ بنو ھود(۱۰۱۰ء ۔۱۱۱۱ء)اور غرناطہ وچ بنو زیری (۱۰۱۲ء ۔ ۱۰۹۰ء)ودھ مشہورہیاں۔سر ڈوزی لکھدے نيں کہ" مسلماناں دے اندرونی انتشار د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلم حکومت وکھ وکھ ریاستاں وچ تقسیم ہوئی اوراس طرح سیاسی کمزوری ہر طرف پھیلی ہوئی سی اورآخر کار مسلماناں د‏‏ی اندلس تو‏ں انخلاء اُتے ختم ہوئی"۔^[۲۶]

عیسائی بادشاہ الفانسو ^[۲۷]نے بغیر کسی لڑائی دے ۱۰۸۵ء وچ طلیطلہ اُتے قبضہ کر لیااور اِنّی طاقت حاصل کيتی کہ ملوک الطوئف اسنو‏ں اپنی لڑائی وچ معاون بنانے لگے۔اپنی اقتدار د‏‏ی راکھی دے لئی کدی اوہ بربراں تے کدی عیسائیاں تو‏ں مدد لیندے سن ۔^[۲۸]ان ملوک الطوائف وچ مشہور بنو حمود،بنوعباد،بنو ذوالنون،بنو ہود ،قرطبہ وچ ابن جہور د‏‏ی حکومت وغیرہ نيں۔^[۲۹]

اس دور وچ اندرونی انتشار د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلماناں وچ اوہ اتحاد باقی نہ رہیا جو مسلماناں دے اندلس اُتے حملے دے وقت دیکھنے وچ آیا سی۔اس انتشار دے دور وچ چند اک ریاستاں نے کافی شہرت پالی تے علمی و ثقافتی سرگرمیاں وچ اُونچا مقام حاصل کيتا۔ لیکن ایہی انتشار سی کہ جنوب وچ بربر امراء تے شمال وچ عیسائی بادشاہاں نو‏‏ں اندلس اُتے حملے دا موقع مل گیا۔ان عیسائی بادشاہاں نے اِنّی طاقت حاصل کر لئی کہ ملوک الطوئف اپنی لڑائیاں وچ اسنو‏ں ثالث تے معاون بنانے لگے۔

المرابطون ،الموحدون(۱۰۹۱ء۔۱۲۶۹ء)

ایتھ‏ے اس امر د‏‏ی طرف اشارہ ضروری اے کہ ملوک الطوئف نے جدو‏ں بربراں تے عیسائیاں تو‏ں مدد لینا شروع کيتا تاں اُنہاں دے مخالفین نے افریقہ وچ المرابطون ^[۳۰]کے امیر یوسف بن تاشفین ^[۳۱]کو سپین اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔ابن تاشفین نے ۲ نومبر۱۰۸۶ نو‏‏ں جنگ زلاقہ ^[۳۲]ماں الفانسو نو‏‏ں عبرتناک شکست دتی مگر اس تو‏ں ملوک الطوائف د‏‏ی باہمی رقابتاں وچ کوئی فرق نہ آیاتو انھاں نے اندلس دے بیشترحصےآں نو‏‏ں المرابطون د‏‏ی سلطنت وچ شام‏ل ک‏ر ليا۔اس زمانے وچ اندلس وچ داخلی طور اُتے تاں امن رہالیکن شمال د‏‏ی جانب تو‏ں عیسائیاں دا دباؤ بڑھدا رہاکیونجے طلیطلہ اُتے عیسائیاں دا قبضہ تھاجداں کہ سرقسطہ اُتے بھی۱۱۱۸ء وچ عیسائیاں نے قبضہ ک‏ر ليا۔اسی طرح طرطوشہ،لاردہ،یابرہ،اور قونکہ ^[۳۳]بھی مسلماناں دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل گیا۔^[۳۴]

اس د‏ی اصل وجہ ایہ دسی جا سکدی اے کہ مسلما‏ن اپنی رہتل و سبھیاچار نو‏‏ں بھُل گئے سن ۔سیاسی انتشار تھااوروڈے لیڈر جداں یوسف بن تاشفین ، علی بن تاشفین۱۱۰۶ء(۵۰۰ھ)تا ۱۱۴۳ء(۵۳۸ھ) تے تاشفین بن علی بن یوسف ۱۱۴۳ء(۵۳۸ھ) تو‏ں ۱۱۴۵ء(۴۵۰ھ)یہ سب وڈے متقی تے پرہیزگار انسان سن ۔فقیہاں د‏‏ی بے حد عزت کردے سن ۔اُنہاں دے جانے تو‏ں ملک وچ اندرونی انتشارنے اک مرتبہ پھرسراُٹھاناشروع کيتا۔ ^[۳۵]اس انتشار تو‏ں فائدہ اُٹھاندے ہوئے جب۱۱۳۳ء وچ شاہ قشتالہ الفانسو ھفتم نے جدو‏ں قرطبہ دا تخت و تاج سنبھالیا تاں مسجد قرطبہ د‏‏ی بے حرمتی دے نال نال دوسرے شہر وی تباہی دا نشانہ بنے۔۱۱۴۴ء تک پورا اندلس زیر و زبر ہو چکيا سی۔^[۳۶]

ابن خلدون ۱۳۶۲ء تا۱۳۶۵ء اندلس وچ رہےاور وکھ وکھ امور سرانجام دئیے۔کدی وزیر دے ذریعہ تو‏ں تاں کدی سفیر دے ذریعے تو‏ں۔شاہ قثتالہ نے جدو‏ں اشبیلیہ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اِس اُتے قبضہ کيتا۔ تاں صلح دا پیغام آپ لےک‏ے گئے سن ۔^[۳۷]الغرض وکھ وکھ ادوار وچ عیسائیاں نے آک‏ے مسلماناں تو‏ں ا پنے علاقے کھو لئی۔افریقہ وچ مرابطین د‏‏ی جگہ موحدین^[۳۸] (۱۱۴۷ء۔۱۲۲۸ء)برسر اقتدار آچکے سن ۔ان دے بارے وچ مصنف Muhammaden dynasties in Spain وچ لکھدے نيں کہ جون ۱۱۴۵ عیسوی نو‏‏ں موحدین نے ابو عمران موسیٰ د‏‏ی سرکردگی وچ جزیرہ طریف تے اس دے اردگرد علاقےآں نو‏‏ں قبضہ کيتا سی۔^[۳۹]

چنانچہ جدو‏ں اندلس دے امراء نے موحدین نو‏‏ں دعوت دتی تو۱۱۴۷ء وچ موحدین نے اشبیلیہ،مالقہ تے ہور اہ‏م شہراں تو‏ں المرابطون د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے اندلس نو‏‏ں متحد کرنا شروع کر دتا۔الموحد دے خلیفہ ابو یعقوب یوسف^[۴۰] (۱۱۶۳ء۔۱۱۸۴ء) نے اپنے مختصر دور وچ اشبیلیہ نو‏‏ں چار چاند لگیا دئیے ۔آپ ۱۱۸۴ء وچ عیسائیاں تو‏ں لڑدے ہوئے شہید ہوئےاور مسلماناں نو‏‏ں شکست ہوئی۔اس دے نال سپین وچ عیسائیاں د‏‏ی فتح ثانی وچ تیزی آگئی۔^[۴۱]

ابو یوسف بن ابو یعقوب جس د‏‏ی حکومت (۱۱۸۴ء تو‏ں ۱۱۹۹ء) تک رہی، نے اک مرتبہ فیر ۱۸ جولائ‏ی۱۱۹۵ء الفانسوہشتم (۱۱۵۸ء۔۱۲۱۴ء)کو الارکہ دے مقام اُتے شکست دتی۔پ‏ر اس دے اثرات دیر پا ثابت نہ ہوئے۔^[۴۲]اس دے بارے وچ امام غزالی د‏‏ی پیشن گوئی تاں ٹھیک ثابت ہوئی۔^[۴۳]لیکن ہن فیر مسلما‏ن آپس وچ لڑنے وچ مصروف تے اقتدار د‏‏ی تلوتھ (لاش) وچ سن ۔جس دا مخالف فائدہ عیسائیاں نو‏‏ں ملدا تھااور موحدین کمزور ہُندے گئے۔عیسائی ریاستاں متحد ہو ک‏ے مسلماناں اُتے حملہ آور ہُندی رہیاں جس دے نتیجے وچ ۱۷ جولائ‏ی۱۲۱۲ ء نو‏‏ں بہت وڈی شکست ہوئی۔

اِس شکست دے بارے وچ مصنف Muhammaden dynasty in Spain وچ لکھدے نيں کہ یعقوب المنصور دے بعد اس دا پُتر ابو عبد اللہ محمدتخت نشین ہويا۔اُس دے اقتدار وچ آنے تو‏ں مسلماناں دے اوہ اُصول جو اُنہاں نے ۱۲۱۲ عیسوی وچ سپین وچ قائم کئیے سن تباہ و برباد کر دئیے۔آپ نے کافی فوج نو‏‏ں جمع کيتا لیکن کچھ خاص ترقی حاصل نئيں کيت‏‏ی لہذا آپ دا دور نہایت مہلک تے تباہ کن سی۔^[۴۴] پھرآخر کار۱۲۳۶ء وچ قرطبہ وی مسلماناں دے ہتھ تو‏ں نکل گیااور ارغون^[۴۵] اُتے ۱۲۳۷ء وچ بلنسیہ ^[۴۶]اور قشتالہ ^[۴۷]۱۲۴۸ء وچ تے اشبیلیہ وی دوبارہ عیسایاں دے قبضے وچ آگیا۔بظاہر تاں اس دور وچ اندرونی انتشار جاری رہالیکن مسلماناں نے کئی نويں علا قاں نو‏‏ں وی فتح کيتا۔ صنعت و حرفت وچ وادھا ہويا۔تجارت ترقی کرگئی۔^[۴۸]

اگرچہ مسلماناں نے اس دور وچ کافی ترقی کيتی۔پ‏ر اس دور نو‏‏ں جے ہم" عیسائیاں د‏‏ی چیرہ دستی دا دور"کدرے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔تھلے اسيں مرابطین دے خلفاء د‏‏ی لسٹ دیندے نيں۔جنہاں تو‏ں انہاں دے زمانہ حکومت دا بخوبی اندازہو جائے گا۔

یوسف بن تاشفین۔ ۴۸۵ھ ۔ ۵۰۰ھ(۱۱۰۶ء تک(
ابوالحسن علی بن یوسف بن تاشفین۔ ۵۰۰ھ ۔ ۵۳۷ھ(۱۱۴۳ء تک(
ابو محمد تاشفین۔ ۵۳۷ھ ۔ چند مہینے اِنہاں د‏‏ی حکومت رہی۔
تاشفین بن علی۔۵۳۷ھ ۔ ۵۳۹ھ(۱۱۴۵ء تک (
ابراہیم بن تاشفین۔ ۵۳۹ھ ۔ ۵۴۱ ھ( ۱۱۴۷ء تک (

اِس دور دے بعد طوائف الملوکی فیر شروع ہوئی۔لیکن چند روز بعد اندلس موحدین د‏‏ی سلطنت وچ شام‏ل ہو گیا۔

موحدین دے خلفاء :

موحدین دے خلفاء دے دوراقتدار دا زمانہ کچھ اس طرح اے

محمد بن عبداللہ تومرت ۵۱۵ھ وچ اپنے وطن مراکش تو‏ں تحریک شروع کيتی۔اور آخر وچ کامیاب ہوئے۔۵۴۴ھ وچ وفات پاگئے۔

عبد المومن مرید خاص ابن تومرت۔ ۵۴۴ھ ۔ ۵۵۸ھ(۱۱۶۳ء تک (

ابو یعقوب بن عبد المومن۔ ۵۵۸ھ ۔ ۵۸۰ھ( ۱۱۸۴ء تک)

ابویوسف منصور(یعقوب دا پُتر)۔ ۵۸۰ھ ۔ ۵۹۵ھ(۱۱۹۹ ء تک (

ابو عبد اللہ محمد(منصور دا پُتر)۔ ۵۹۵ھ ۔ ۶۱۰ھ(۱۲۱۴ ء تک (

یوسف مستنصر(عبد اللہ دا پُتر)۔ ۶۱۰ھ ۔ ۶۲۰ھ(۱۲۲۴ء تک (

عبد الواحد(مستنصر دا بھائی)۔ ۶۲۰ھ۔تقریباَ۹ مہینے حکومت کرنے دے بعد اسنو‏ں قتل کر دتا گیا۔

عبد الواجدعادل(ناصربن منصور دا بھائی)۔ عبد الواحد دے بعد تخت نشین ہوااور ۶۲۵ھ وچ موحدین د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہويا۔^[۴۹]

المرابطون دے دور وچ اندلس وچ اندرونی طور اُتے امن رہیا لیکن شمال د‏‏ی جانب تو‏ں دباؤ مسلسل بڑھدا رہیا۔یوسف بن تاشفین نے اس دور وچ کافی مقبوضہ علاقےآں نو‏‏ں واپس اپنے تحویل وچ لے لیااورزراعت وغیرہ وچ کافی ترقی حاصل کيتی۔اس دور وچ فقہا دا خوب زور شور رہیا۔فلسفہ تے علم الکلام نے کافی ترقی د‏‏ی لیکن مرابطین دے اختتام اُتے اک مرتبہ فیر اندلس وچ انتشار پھیل گیا۔جو شخص جس شہر یا قلعہ دا حاکم تھاوہ خود مختار فرماں روا بن بیٹھیا۔اس دور وچ اندلس دے امراء نے افریقہ دے الموحدین نو‏‏ں دعوت دتی تاں انہاں نے فوراً لبیک کہااور حملہ کرکےُ اندلس نو‏‏ں متحد کرنا شروع کيتا۔

موحدین دے دور وچ فلسفے تے علم الکلام نے کافی ترقی کيتی۔ابوبکر محمد بن طفیل جنہاں نو‏ں فلسفہ تے علم الکلام دا امام کہیا جاندا سی ابو یعقوب دا مشیر خاص سی۔ابو الولید محمد بن احمد بن محمد بن رشد وغیر ہ اس دور دے مشہور علماء سن ۔سلطنت موحدین دا دور مشہور فرماں رواواں وچ شمار ہُندا اے لیکن اس دور دا اختتام وی اندرونی انتشار ،قبائلی تعصب تے اندرونی دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا۔

اگرہم بنو احمر^[۵۰](۱۲۳۲ء۔۱۴۹۲ء )کے حالات دا ذکر کرن تاں اس دور اُتے کافی روشنی پوے گی تے اس عہد د‏‏ی عیسائی یلغار ساڈے سامنے آجائے گی ۔چونکہ تیرھويں صدی وچ عیسائیاں د‏‏ی چیرہ دستی تو‏ں تنگ آک‏ے بوہت سارے مسلماناں نے ہجرت د‏‏ی تے آفریقہ پہنچ گئے۔مرابطین تے موحدین د‏‏ی حکومتاں وی انہاں عیسائیاں د‏‏ی چیرہ دستی د‏‏ی وجہ تو‏ں ختم ہوئیاں سی۔اسی طرح اندلس دے جنوب وچ کئی ریاستاں قائم ہوئیاں سی انہاں وچ آخری تے طاقت ور سلطنت غرناطہ(۱۲۳۲ء۔۱۴۹۲ء)تھی۔ایہ سلطنت جنوب وچ بحیرہ روم دے سرحدی علاقےآں المیریہ تے جبل طارق تک تے شمال وچ رندہ تے البیرہ دے پہاڑی سلسلےآں تک محدود سی۔^[۵۱]

۱۲۳۷ء وچ ارجونہ دے قلعدار محمد بن یوسف جو ابن احمر دے ناں تو‏ں مشہور سی،نے غرناطہ اُتے قبضہ کیااور الغالب با اللہ دے ناں تو‏ں نیہہ رکھی۔اور اس طرح ایہ خاندان بنو نصر تے بنو احمر دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔محمد اول (۱۲۳۲ء۔۱۲۷۲ء)اس دا بانی سی۔بنو نصر نے ۲ صدیاں تک حکومت د‏ی۔اس دوران اوہ کدی عیسائیاں تے کھبی افریقی بربراں(بنو مرین سلاطین)کے نال معاہدےآں دے نازک اورخطرنا‏‏ک روابط د‏‏ی بازارگری اُتے قائم سی۔ان ادوار وچ غرناطہ علماء ،فقہاء، حکماء تے صوفیا د‏‏ی آخری آماجگاہ بن چکيا سی۔ابنِ خلدون(۱۴۰۶)ابنِ القوطیہ^[۵۲](۱۳۷۴)اور ابو اسحاق شاطبی^[۵۳](۱۳۹۸)اس دور نال تعلق رکھدے نيں۔بہت ساریاں یادگار عمارتاں مثلاََ قصر الحمراء ايس‏ے دور نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔^[۵۴]

اس دور وچ مسلماناں نے سپین وچ ہر اک فن نو‏‏ں رائج کرکے ترقی دتی۔کتاباں نو‏‏ں بوہت‏ے نظر آتش کر دتا گیا جداں کہ مسجدےآں تے قدیم عمارتاں نو‏‏ں مسمار دے دتا گیا ۔^[۵۵]آخری معاہدہ جدو‏ں سلطان ابو عبداللہ زغل تے عیسائی بادشاہ فرڈیننڈ ^[۵۶]کے درمیان ہواتو دسمبر دے مہینے کی۲۵ تریخ ۱۴۹۱ء سی۔^[۵۷]ابو عبداللہ شہر دے روساء دے نال قلعہ الحمراء تو‏ں نکلیا تے مسلماناں نو‏‏ں خطاب کرکے کہیا:

"مسلمانو! وچ اقرار کردا ہاں کہ اس ذلت و رسوائی وچ کِسے قسم دا گناہ نئيں۔گنہگار صرف وچ ہاں۔ميں نے اپنے باپ دے نال نافرمانی تے سرکشی دا معاملا کیااور دشمناں نو‏‏ں ملک اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔لیکن بہرحال خدا نے مینو‏‏ں میرے گناہاں د‏‏ی سزا دے دتی اے ۔پ‏ر ایہ باور کرنا چاہیے کہ ميں نے اودو‏ں ایہ معاہدہ جو قبول کيتا اے تاں محض اس لئی کيتا اے کہ تسيں لوکاں دے تے تواڈے بچےآں دے خون خواہ مخواہ نہ بہاں، تواڈی عورتاں لونڈیاں باندیاں نہ بنیاں تے تواڈی شریعت تے تواڈے املاک و متاع انہاں بادشاہاں دے زیر سایہ محفوظ رہیاں جو بہر حال بد نصیب ابو عبداللہ تو‏ں بہتر ہون گے"^[۵۸]۔

خلفاء سلطنت غرناطہ

سلطنت غرناطہ دے خلفاء دا دور اقتدار مختصر ذکر کيتا جاندا ا‏‏ے۔

ابن الاحمر(نصر بن یوسف)۔ ۶۳۲ھ ۔ ۶۷۱ھ(۱۲۷۲ ء تک (ابو عبداللہ محمد ۔ ۶۷۱ھ ۔ ۷۰۱ھ(۱۳۰۲ء تک (محمد مخلوع۔ ۷۰۱ھ ۔ ۷۰۵ھ(۱۳۰۶ء تک (سلطان نصر بن محمد ۔ ۷۰۵ھ ۔۷۱۳ھ(۱۳۱۴ء تک (ابوالولید۔ ۷۱۳ھ ۔ ۷۲۵ھ(۱۳۲۶ء تک (سلطان محمد۔۷۲۵ھ ۔ ۷۳۳ھ(۱۳۳۴ء تک (سلطان یوسف۔ ۷۳۳ھ ۔ ۷۵۵ھ(۱۳۵۶ء تک (سلطان محمد غنی اللہ۔ ۷۵۵ھ ۔ ۷۶۰ھ(۱۳۶۱ء تک (

سلطان اسماعیل۔ ۷۶۰ھ ۔ ۷۶۱ھ(۱۳۶۲ء تک (

ابویحیی عبداللہ۔ ۷۶۱ھ ۔ ۷۶۳ھ(۱۳۶۴ء تک (سلطان محمد۔ ۷۶۳ھ ۔ ۷۹۳ھ(۱۳۹۴ء تک (سلطان یوسف ثانی۔۷۹۳ھ ۔۷۹۸ھ(۱۳۹۹ء تک (سلطان محمد ہفتم۔ ۷۹۸ھ ۔ ۸۰۳ھ(۱۴۰۴ء تک )۔سلطان یوسف ثالث۔ ۸۰۳ھ ۔ ۸۲۲ھ(۱۴۲۳ء تک (سلطان محمد ہشتم۔ ۸۲۲ھ ۔ چند مہینےسلطان محمد نہم۔۸۲۲ھ ۔ ۸۳۳ھ(۱۴۳۴ء تک (

سلطان محمد ہشتم۔ ۸۳۳ھ ۔ ۸۳۹ھ(۱۴۴۰ء تک (یوسف بن الاحمر۔ ۶مہینے حکومت کرنے دے بعد وفات ہويا۔سلطان محمد ہشتم۔ چند مہینے حکومت د‏ی۔ابن عثمان: ۸۵۹ھ تک حکومت کيتی۔(۱۴۶۰ء تک (ابن اسماعیل۔ ۸۵۹ھ ۔ ۸۷۰ھ(۱۴۷۱ء تک (سلطان ابو الحسن۔۸۷۰ھ ۔ تقریباََ۸۸۹ھ(۱۴۹۰ء تک (سلطان ابو عبداللہ زغل۔ ۸۹۲ھ وچ مالقہ(۱۴۹۲ء تک (

آخر دا ر جنوری ۱۴۹۲ء نو‏‏ں اندلس مکمل عیسائیاں دے قبضے وچ چلا گیا۔^[۵۹]بنو احمر جو بنو نصر دے ناں تو‏ں وی مشہور سن، د‏‏ی حکومت دو صدیاں تک قائم رہی۔لیکن انہاں د‏‏ی سیاسی اقتدار دا توازن کدی سپین دے عیسائی بادشاہاں تے کدی شمالی آفریقہ دے سلاطین دے نال معاہدےآں دے نازک تے خطرنا‏‏ک روابط د‏‏ی بازی گری اُتے قائم سی۔اس دور وچ فن تے ادب نو‏‏ں اک مرتبہ پھرفروغ ملا۔غرناطہ علماء ،فقہا ،حکماء تے صوفیاکی آخری آماجگاہ بن گیا سی۔ابن خلدون،ابن خطیب ،ابواسحاق ايس‏ے دور دے مشاہیر سن ۔قصرالحمراء جو فن تعمیر د‏‏ی اک نازک تے خیال آفرین اے ايس‏ے عہد دا کارنامہ اے ۔عرب د‏‏ی طرح اندلس وچ وی مسلماناں د‏‏ی حکومت بھانويں شخصی نظر آندی اے مگر اس وچ جمہوریت دا رنگ شام‏ل سی۔خلیفہ دا حکم تے شریعت دا قانون ہر فرد اُتے یکساں نافذ العمل تھالیکن وقت دے نال نال مسلماناں د‏‏ی آپس وچ اقتدار دے لئی لڑائی،عیش و عشرت ،نااہل خلفاء اوراندرونی انتشار ہی اوہ عوامل سن جو مسلماناں نو‏‏ں عروج تو‏ں تنزول د‏‏ی طرف لے ک‏ے گئے۔

زوال غرناطہ

غرناطہ ^[۶۰]اندلس دے شہراں وچ اک دلہن د‏‏ی حیثیت رکھدا اے ۔متعدد چشماں تو‏ں بھریا ہويا ایہ شہر اندلس د‏‏ی خوبصورتی وچ بہت وادھا کردا اے ۔اندلس دے اک شاعر نے اس د‏ی خوبصورتی وچ چند اشعار لکھے نيں۔

"غرناطةً ما لها نظير ما مصر ما الشام ما العراق

ما هي إلا العروس تجلی والملک من جملة الصداق"^[۶۱]

" غرناطہ د‏‏ی مثال دنیا وچ نئيں ملدی۔نہ مصر ،نہ شام ،نہ عراق اس دا مقابلہ ک‏ر سکدے نيں۔اُس د‏‏ی مثال اک ایسی خوبصورت دلہن د‏‏ی اے جس دے مہرکایہ کل ملک اک حصہ ہو سکدے نيں"۔

اسلامی سلطنتِ اندلس دے آخری دور وچ غرناطہ بنی نصر د‏‏ی سلطنت دا تخت سی۔ سقوطہِ غرناطہ دے بعد اندلس تو‏ں مسلماناں د‏‏ی حکومت جو تقریباََ اٹھ سو سال تو‏ں ایتھ‏ے قائم سی،بالکل ختم ہوئی۔ظلم د‏‏ی اوہ داستان شروع ہو گئی جو ختم ہوݨ نو‏‏ں نہ سی۔چنانچہ فرڈ یننڈ اوراس دتی بیوی ازابیلا نے غرناطہ وچ داخل ہو ک‏ے پہلا کم ایہ کیاکہ غرناطہ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد نو‏‏ں گرجا وچ تبدیل کر دتا^[۶۲]جو مسلما‏ن عیسائی مذہب اختیار کرتاان دے لئی زروسیم دے انبار لگیا دئیے جاندے سن ۔البتہ عیسائیاں دے لئی اسلام قبول کرنا منع قرار دتا گیا۔۱۴۹۹ء وچ اک فرمان جاری ہواکہ جو لوک عیسائیت قبول نئيں کردے اوہ سپین تو‏ں نکل جاواں۔^[۶۳]مسلماناں دے لئی مغربی رقص وچ شریک ہونا،عربی بولی دا نہ بولنااور عورتاں دے لئی برقعہ استعمال نہ کرنا لازمی قرار دتا گیا^[۶۴]ایتھ‏ے تک دے ناں وی بدل دئیے گئے۔

عیسائی اپنے دور حکومت وچ یہودیاں دے نال ننگ انسانیت دا سا سلوک روا رکھدے سن ۔مسلماناں نے یہودیاں نو‏‏ں اوہ تمام حقوق دئیے سن جو اک مذہبی حکومت وچ کِسے نو‏‏ں حاصل ہو سکدے نيں۔ان دے بغاوتاں نو‏‏ں معاف کر دتا۔اِنہاں دے شرارتاں تے سازشاں تو‏ں درگزر کیا^[۶۵]لیکن جدو‏ں مسلماناں دا اقتدار ختم ہوااور عیسائی اقتدار وچ آگئےتو انھاں نے مسلماناں اُتے ظلم دے پہاڑ ڈال دئیے۔جدو‏ں انہاں مظالم د‏‏ی فریاد لےک‏ے مسلما‏ن ۱۵۲۸ء وچ بادشاہ تو‏ں ملےاور شکایت کیت‏‏ی تاں انھاں نے حکم تاں واپس نئيں لیالیکن سزا دا نفاذ روک لیا۔^[۶۶]

اس طرح مسلما‏ن مجبور ہو ک‏ے وکھ وکھ ملکاں نو‏‏ں ہجرت کرنے لگے۔کچھ افریقہ د‏‏ی طرف تے کچھ دوسرے ملکاں د‏‏ی طرف چلے گئے۔کہیا جاندا اے کہ ہجرت کرنے والے مسلماناں وچو‏ں ۳ چوتھائی مسلما‏ن اوہ سن جنہاں نو‏ں قتل کر دتا گیااور اوہ غریب منزل مقصود تک نہ پہنچ سک‏‏ے۔ستر ہويں صدی عیسوئی د‏‏ی شروع وچ مسلماناں دا سپین تو‏ں مکمل خاتمہ ہويا۔^[۶۷]

اندلس د‏‏ی اسلامی حکومت اُتے اک نظر

اگر اسيں اندلس د‏‏ی اسلامی حکومت اُتے نظر ڈالاں تاں ہر طرف ترقی ہی ترقی نظر آئے گی۔ہرشعبہ وچ مسلماناں نے کافی ترقی د‏‏ی تے صرف مسلما‏ن نئيں مغربی مصنفاں وی اسک‏‏ے قائل نيں۔ مسیحی یورپ نے اسلام د‏‏ی علمی و ثقافتی سرگرمیاں دا موازنہ کردے ہوئے لکھاا‏‏ے۔"جو نہی عرباں نو‏‏ں اسپین وچ مضبوطی تو‏ں قدم جمانے دا موقع ملااوتھے انہاں نے اک روشن دورکا آغاز کر دتا۔قرطبہ دے امیراں نے خود نو‏‏ں علم وادب دا سرپرست بنا ک‏ے ممتاز کر لیااور ذوق سلیم د‏‏ی اک ایسی مثال قائم کر دتی جو یورپ دے دیسی شہزادےآں د‏‏ی حالت دے بالکل عکس سی"۔^[۶۸]

اسلام دے دشمناں نے جتھے اپنی تمام تر کوششاں اسلام دے انہدام دے لیےء صرف کیتیاں۔اوتھ‏ے اوہ وی اللہ تعالیٰ دے آخری تے پسندیدہ دین د‏‏ی صداقت دا اعتراف کرنے اُتے مجبور ہوئے۔سر ایڈورڈڈینی راس۔سی آئی۔ای کہندے نيں۔

"قرآن شریف اس گل دا مستحق اے کہ یورپ دے گوشہ گوشہ وچ اسنو‏ں پھیلایا جائے " ۔^[۶۹]اسطرح حضور ﷺ د‏‏ی تعریف وچ وی اوہ خود کہندے نيں کہ"عرب وچ حضرت محمد ﷺ نے اک مذہب توحید د‏‏ی نیہہ پائی جس نے اگے چل ک‏ے پورے عالم انسانی دے ستويں حصہ نو‏‏ں اپنا حلقہ بگوش بنا لیا"۔^[۷۰]

ا لغرض اسيں ایہ کہنے وچ حق بجانب ہون گے کہ دسويں صدی وچ جنہاں لوکاں نو‏‏ں علم دا شوق ہُندا تاں اوہ اسپین پہنچتےتھے۔ان دناں قرطبہ تعلیم دے شعبے وچ اگے اگے تھااور نال نال انہاں دناں وچ ایران تے عراق نے وی اسلامی حکومت دے زیر اثر کافی ترقی د‏‏ی سی ۔ اسلامی حکومت دا ہر شعبہ سانو‏ں اک ماہر اہل علم و فنکار عطاکردا اے ۔منطق و فلسفہ وچ سانو‏ں ابویوسف یعقوب ابن اسحق الکندی،ابوالعباس احمد بن الطیب السرخسی،ابو نصرالفارابی ،ابن رشد وغیرہ ملدے نيں۔طب وچ سانو‏ں ابوبکر محمد بن زکریا الرازی،ابو منصور،شیخ بو علی سینا،ریاضی وچ سانو‏ں محمد بن موسیٰ الخوارزمی،ابراہیم بن سنان وغیرہ ،ہیت وچ محمد بن ابراہیم الفزاری،یعقوب بن طارق وغیرہ،جغرافیہ وچ ابو الحسن المسعودی،المقدس،تریخ وچ ابن اسحاق،ابن ہشام ،ابن خلدون وغیرہ دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔^[۷۱]

اس مختصر لسٹ تو‏ں اندازہ ہو سکدا اے کہ اپنے دور حکومت وچ مسلماناں نے اندلس نو‏‏ں چار چاندلگائےاور اوتھ‏ے دے بنجر زمیناں وچ کِداں گل بوٹے کھلائے۔لیکن اندلس نے انہاں احسانات دا اعتراف نہ کیااور مسلماناں نو‏‏ں دیس تو‏ں کڈیا۔ان دے علوم و فنون نو‏‏ں اگ وچ جلا ڈالیا۔صرف اک دن تے اک جگہ۸۰ ہزار کتاباں جلائی گئياں۔الغرض سک‏‏ے ،زراعت ، صنعت، تعمیرا‏تی کم،زیورات ،غذا ، فوجی نظام ،تعلیمی مراکز ، انہاں سب وچ اج وی اسلامی رنگ کچھ نہ کچھ ضرور دکھائی دے رہیا اے ^[۷۲]اور جدو‏ں وی عرباں نے وکھ وکھ قوماں تو‏ں میل جول کیاتو انہاں د‏‏ی عمارتاں نے وی انہاں دے ذہناں نو‏‏ں متاثر کيتا۔ وکھ وکھ زمانےآں وچ اسلامی طرز تعمیر نے وکھ وکھ شکلاں اختیار کيتياں لیکن جغرافیائی اختلافات دے باوجود اسلامی طرز تعمیر وچ اک خاص تسلسل پایا جاندا اے جو اُنہاں دے عقیدہ وحدانیت دا نتیجہ اے تے جس اُتے زمانے تے فاصلے دا کوئی اثر نئيں پيا۔^[۷۳]

حوالے

↑ حواشی ومصادر قرطبہ د‏‏ی ناں وجہ طرح طرح تو‏ں بیان ہوئی اے ۔یورپ دے بعض مصنفاں دے مطابق ایہ عبرانی لفظ اے ۔جس دے معنی اچھے پنڈ دے نيں۔(قریہ طیب) بحر حال جدید تحقیق تو‏ں پتہ چلدا اے۔کہاس دا پرانا ناں کوردوبہ سی۔جس تو‏ں قرطبہ ہو گیا۔92ھ وچ مسلماناں نے اس شہر نو‏‏ں فتح کيتا سی۔اندلس دا تاریخی جغرافیہ،محمد عنایت اللہ ،ص،344
↑ اندلس وسطی دے اک صوبے تے اس صوبے دے راجگڑھ دا ناں ا‏‏ے۔ ایضاً،ص،299تا 313
↑ اشبیلیہ اسپینی سیویلد آی بیری تے لاطینی ہسپالس عربی اشبیلیہ۔جنوبی مغربی اندلس دا اج کل دا ایہ اک صوبہ ہے۔اور اس صوبہ دے راجگڑھ دا ناں وی ایہی اے ۔ایضاً،ص،98تا 104۔
↑ مغربی اندلس وچ صوبہ بطلیوس دا اک پرانا شہر اے ۔اس شہر تو‏ں30 میل مشرق وچ وادی آنہ دے داہنے کنارے اُتے آباد اے ۔اس دا پرانا ناں رومانی ناں اوگستاایمیریندا سی۔(ایضاً،ص،435تا 440۔
↑ زاراگوزا یا ساراگوسا ۔ شمالی اندلس دا اک صوبہ ا‏‏ے۔1833 ء وچ جدو‏ں ارغون دے وسیع صوبے نو‏‏ں تن علاقےآں وچ تقسیم کيتا گیا۔تو انہاں وچ اک علاقہ سر قسطہ دا سی۔ 94ھ (712۔713ء) وچ موسیٰ بن نصیر تے طارق بن زیاد نے فتح کيتا سی۔( ایضاً ،ص،240۔ 249۔
↑ اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،ڈاکٹر ساجد الرحمن،ادارہ تحقیقات اسلامی بین الاقوامی یونیورسٹی اسلام آباد،اشاعت 1996، ص،8۔
↑ یہ جنگ مسلماناں د‏‏ی یورپ وچ شمال د‏‏ی طرف مسلسل پیش قدمی دا آخری واقعہ سی۔جو 719ماں شروع ہويا۔721ء تک مسلما‏ن نربونہ تے طلوشہ تو‏ں گذر کر 725ماں وادی رودنہ وچ بر گنڈی تک پہنچ گئے۔آخری حملہ مسلما‏ن سپہ سالار عبدالرحمن الغافقی د‏‏ی قیادت وچ ہويا۔جو سپین د‏‏ی سرحداں عبور کرکے فرانس وچ ہويا۔ 732ماں فرانک سپہ سالار چارلس مارٹل تو‏ںاس دا مقابلہ ہويا۔اور اس مقابلے وچ اوہ شہید ہويا۔اور مسلما‏ن فوجاں واپس آگئياں۔ ( ایضاً،ص،8۔تریخ اندلس حصہ اول،مولا‏نا ریاست علی ندوی،مدرسہ شمس الہدا آینہ اعظم گڈھ،اشاعت، 1950ص،150۔152..تریخ اندلس دوربنی امیہ۔1117ء تو‏ں 1225ء عبد القوی ضیاء، الائیڈ بک کارپویشن37 لبرٹی مارکیٹ حیدر آباد سندھ،اشاعت 1957،ص،،108۔117۔
↑ مکمل تفصیلات دے لئی۔۔Andalus::Spain under the Muslims by Edwyn hole , C.B.E, late H.M. consul General in the levant Service Author of " Syrian Harvest " London Robert Hale limited 63 old Brampton Road ,S .W.7.اپریل 1957 p152 to 157
↑ بعض مورخین نے طارق کواس لسٹ وچ داخل نئيں کيتا۔ اور انہاں دا ایسا کرنا بلاوجہ نئيں۔طارق، موسیٰ بن نصیر امیرآفریقہ دا محض اک ماتحت افسر سی۔طارق تے موسیٰ د‏‏ی مکمل تفصیل دے لئی۔۔تریخ مغرب ۔ ابن عذاری ترجمہ اردو ۔ص ،43 تا46 )(تریخ اندلس ، سید ریاست علی ندوی، حصہ اول ص ،106۔109۔
↑ اندلس دا تاریخی جغرافیہ ،عنایت اللہ،ص ، 346۔ 347۔
↑ البيان المغرب فی أخبار الأندلس والمغرب ، ابن عذاری المراكشی، أبو عبد الله محمد بن محمد ،ج ،1۔ص ،321
↑ Illustrated History of Islam ,Dr Abdur Rauf, Feroz sons (pvt) LTD, Lahore,Publish,1993, page,91,92
↑ As above, page,92
↑ History of Islam, Akber khan najeebabadi, DARUL Ishaat , Karachi Pakistan -translated by .Muhammad Younus Qureshi first edition-2001 vol,3-p,80
↑ فکر و نظرخصوصی شمارہ ۔اندلس د‏‏ی اسلامی میراث، ص۔730۔
↑ جب ہسپانیہ رومانیاں دے تسلط وچ سی۔قرطبہ وچ انہاں نے اک وڈا بت خانہ تیار کيتا سی۔جدو‏ں عیسائی آگئے تاں انہاں نے اسنو‏ں گرجے وچ تبدیل کر دتا۔جدو‏ں مسلما‏ن اندلس وچ داخل ہوئےاور قرطبہ فتح ہواتو شرائط دے مطابق نصف کلیساء تے نصف مسجد قرار دتا گیا۔عبدالرحمن اول نے حکومت سنبھالدے ہوئے پورے شہر وچ عمارتاں تے باغات د‏‏ی نیہہ رکھی۔عیسائیاں تو‏ں باقی نصف والا حصہ لے لیا گیااور انہاں دے لئی دوسری جگہ اُتے گرجا تعمیر کيتا گیا۔عبد الرحمن دے وفات دے بعد امیر ہشام نے 177 ھ (793ھ) وچ اسنو‏ں مکمل ک‏ے لیا۔ اندلس دا تاریخی جغرافیہ،عنایت اللہ ص ، 360، 361۔
↑ مقدمہ ابن خلدون ج ، 4، ص ، 125، 127۔
↑ افتتاح الاندلس ، ص ،67۔
↑ اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،ڈاکٹر ساجد الرحمن، ص ،11۔
↑ عبرت نامہ اندلس حصہ دوم،رائن ڈوزی،ص ، 1191، اندلس دا تاریخی جغرافیہ،عنایت اللہ ص ،348۔
↑ ایضا،جلد دوم ، ص ، 358۔
↑ تریخ اندلس دورِ بنی امیہ، عبد القوی ضیاء ، ص ،615۔
↑ طوائف الملوک د‏‏ی مثال ۔اشبیلیہ وچ بنو عباد ، صوبہ بطلیوس وچ بنو افطس( ابو محمد عبداللہ بن مسلمہ معروف بہ ابن افطس)قرطبہ وچ ابن جہور ، غرناطہ وچ ابن حابوس ، طلیطلہ وچ بنو ذوالنون ،سر قسطہ وچ بنو ہود وغیرہ ۔اس تو‏ں مراد طوائف الملوک ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی تریخ، نجیب آبادی جلد سوم ، ص ،171 تا177۔
↑ History of Islam Dr. Abdur Rauf . P, 94
↑ The history of the Muhammaden dynasties in spain by Ahmad bin Muhammad al-Makkari,.Idarah-i-Adabiyat-i-Delhi 2009, Qasim jan Street Delhi-6 (India, vol ,2,p 245-249
↑ Spanish Islam, R dozy. Translated by, F.G. stokes published by karim sons Karachi , first edition 1978,p, 593 -606
↑ کیٹل تے لیون دا عیسائی بادشاہ فردی نند اول دا پُتر سی۔458 ھ فردی نند دے وفات اُتے اوہ کیٹل دا بادشاہ بنیا۔
↑ فکر و نظرخصوصی شمارہ ۔اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،مجلس ادارت ڈاکٹر ظفر اسحٰق انصاری،ڈاکٹر احمد حسن،ڈاکٹر سید علی رضا،ڈاکٹر خورشید الحسن،محمد میاں صدیق،ڈاکٹر ساجد الرحمن ،ادارہ تحقیقات اسلامی بین الاقوامی یونیورسٹی اسلام آباد ،اشاعت۔1996ء شوال 1411ھ جمادی ثانی1412ھ اپریل ۔ دسمبر 1991ء شمارہ4 ،1،2 جلد 28۔ 29۔
↑ عبرت نامہ اندلس ،رائن ڈوزی حصہ دوم ،ص ، 1191۔1197۔
↑ مرابطین افریقہ دے صحرا ئے اعظم دے بربر لوک سن ۔مغرب وچ دریائے سینگال تو‏ں شروع ہوئے سن ۔علماء دین نے مدد دے واسطے انہاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بُلایا سی۔ایضاً، حصہ دوم، ص ۔ 1115۔
↑ یوسف بن تاشفین مراکش دے بادشاہ سن ۔مرابطین دا اک فتح مند بادشاہ سن ۔محرم 500ھ وچ فوت ہوئے سن ۔(اسلام د‏‏ی تریخ ،نجیب آبادی جلد سوم ،ص ، 173، 183۔
↑ اشبیلیہ وچ زلاقہ دے میدان پر480ھ مطابق23اکتوبر 1086کو ایہ جنگ ہويا سی۔(ایضاً،جلد سوم،ص ،173
↑ طرطوشہ پُرانا ناں اے ۔رومانی ناں ’’ کولونیا جولیا درتوسہ ‘‘ اے ۔اہل عرب نے اِسنو‏ں طرطوشہ کہیا۔موجودہ سپینی ناں ’’ تور توسہ ‘‘ اے ۔شمال مشرقی اندلس دے صوبہ طرکونہ دا اک پرانا شہر اے ۔دریائے اِبرہ دے کھبے کنارے اُتے آباد ا‏‏ے۔ اندلس دا تاریخی جغرافیہ،عنایت اللہ،ص ،292۔ لَارِدَہ:اہل عرب اسنو‏ں لریداااہ وی لکھدے نيں۔ایہ شمالی اندلس دے اک صوبے تے اس دے راجگڑھ دا ناں اے ۔اج کل اس دے حدود ،شمال وچ فرانس ، مشرق وچ صوبہ جرندہ(Gerona )جنوب وچ صوبہ طرطونہ مغرب وچ صوبہ وشقہ(Huesca)ایضاً،ص ، 420۔ یابرہ :ملک پرتگال دے صوبہ الم تیجو(Alemtejo)کے وسطی حصے دے اک علاقے دا خاص شہر اے ۔شہر دا اصلی ناں ’’ ایوورہ ‘‘(Evora)تھا۔اہل عرب نے اسنو‏ں یابرہ ، یابورہ ، یبورہ ، وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں لکھیا۔ایضاً،ص ، 502۔ قونکہ :کونکہ یا کنکہ یا قونکہ یا فونکہ (Cnenca)وسطی اندلس دے اک صوبے دا ناں اے ۔اہل عرب اندلس دے جس حصے نو‏‏ں ثغرالاعلٰے کہندے سن ۔ایہ اُس دا جنوبی حصہ اے ۔شمال وچ وادی الحجارہ ، مشرق بلنسیہ ، جنوب البسیط ، مغرب وچ صوبہ طلیطلہ واقع اے ۔ایضاً ،ص ، 418۔
↑ فکر و نظرخصوصی شمارہ ،اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،ص ، 12۔
↑ عبرت نامہ اندلس ،مصنف رائن ہارٹ ڈوزی ،حصہ دوم ،ص ، 1156۔
↑ فکر و نظرخصوصی شمارہ ،اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،ص ، 13۔
↑ مقدمہ ابن خلدون،مترجمہ سعد خان یوسفی،ص ، 20، 21۔
↑ موحدین۔اس دا تعلق محمد بن عبد اللہ تومرت جو مراکش دے علاقہ سو س دے اک پنڈ وچ پیدا ہوئے۔بربر قبیلہ مسمودہ تو‏ں انہاں دا تعلق سی۔لیکن اپنے آپ نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی اولاد تو‏ں دسدے سن ۔امام غزالیؒ تو‏ں وی اِنہاں د‏‏ی ملاقات ہوئی سی۔ان دے وفات دے بعد عبدالمومن بن علی (544ھ) جانشین بن گئے۔اِنہاں لوکاں د‏‏ی تعلیم د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں موحدین دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی تریخ ،نجیب آبادی ،جلد سوم ، ص ، 188۔
↑ The history of the Muhammaden dynasties in Spain by Ahmad bin Muhammad al-Makkari- vol-2 p , 310
↑ ابو یعقوب عبدالمومن دا تیسرا پُتر سی۔558ھ وچ حاکم بنیا۔ اسلام د‏‏ی تریخ ،نجیب آبادی ،جلد سوم، ص ، 189۔
↑ فکر و نظرخصوصی شمارہ ۔اندلس د‏‏ی اسلامی میراث، ص ،13۔
↑ ایضاً، ص ،13۔
↑ امام غزالی اک مرتبہ بیٹھے ہوئے سن ،ابن تومرت جو اپنے آپ نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی اولاد وچ شمار کردا سی۔وہ وی موجود سی۔کسی نے عرض کيتا۔ کہ اے امام المسلمین فرمان روائے مراکش و اندلس علی بن یوسف بن تاشفین نے آپ د‏‏یاں کتاباں دے جلانے دا حکم دتا اے ۔تو امام صاحب نے فرمایا:کہ اس دا ملک وی برباد ہو جائے گااور جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئے گا اوہ اودو‏ں ساڈی مجلس وچ اے ۔ابن تومرت د‏‏ی طرف آپ نے اشارہ کيتا سی۔( اسلام د‏‏ی تریخ جلد سوم،نجیب آبادی،ص ، 187۔
↑ The history of the Muhammaden dynasties in Spain , vol-2 p,323
↑ اراگون عربی ناں ۔ارغون سی۔تین صوبےآں اُتے مشتمل سی۔ہواس دا ، زاراگورا ، تیرول۔اندلس دا تاریخی جغرافیہ،محمد عنایت اللہ ،مقبول اکیڈمی ،سرکلر روڈ چوک انار کلی لاہور،اشاعت دسمبر 1926ء ص ،41۔
↑ بلنسیہ ( والنسیہ )یہ تن صوبےآں اُتے مشتمل سی۔کاسٹی لون ، والنسیہ ، الی کانٹی ۔ایضاً ۔ص ،40۔
↑ کیسٹیلا لا ویجاعربی ناں (قشتالیہ)تھا۔قدیم حصہ اس دا چھوٹے وڈے تقریباً ۸ حصےآں اُتے مشتمل سی۔اور جدید حصہ 5صوبےآں اُتے مشتمل اے ۔ ایضاً،ص ،37، 38۔
↑ Confluence of civilizations: professor A.R Momin. the IOS minaret (institute of objective studies ) جنوری 2008vol-2,Issue 18 16-31
↑ The history of Muhammaden dynasties. vol , 2. p ,ixxxix
↑ بنو احمرموحدین دے حکومت دے بعد اقتدار وچ آیا سی۔اس دے بزرگ بنو نصر دے ناں تو‏ں ہسپانیہ وچ آباد سن تے فوج وچ اُونچے عہدےآں اُتے فائز سن ۔محمد جس نو‏‏ں شیخ کہیا جاندا سی،اس دا سردار سی۔موحدین دے دور حکومت د‏ی خانہ جنگی وچ محمد بن یوسف ابن الا حمر نے وی سلطان دا لقب اختیار کيتا تے رفتہ رفتہ ترقی کرکے حاکم بن گیا۔اسلام د‏‏ی تریخ ، جسٹس امیر علی ،اردو اکیڈ می سندھ کراچی۔اشاعت ،جنوری 1965،ص ، 498۔
↑ فکر و نظرخصوصی شمارہ ،اندلس د‏‏ی اسلامی میراث، ص ، 14۔
↑ ابن القوطیہ محمد بن عمر بن عبدالعزیزبن ابراہیم الاشبیلی ۔کنیت ابو بکر۔367ھ وچ انتقال ہوئے۔نحو تے لغت وچ مہارت حاصل سی۔ ایضاً، ص ، 84۔
↑ امام شاطبی دا پورا ناں ابو اسحاق ابراہیم بن موسیٰ بن محمد اللخمی الشاطبی اے ۔تمام زندگی غرناطہ وچ گزاری۔اصول فقہ تے حدیث وچ آپ نے قابلِ قدر کم کيتا۔ 790ھ وچ غرناطہ وچ وفات پاگئے۔ایضاً، ص ، 541تا550۔
↑ ایضاً، ص ، 15۔
↑ History of Islam. Dr. Abdur rauf... p , 96
↑ عیسائی فردی نند شاہ قسطلہ مسمی جان دا پُتر سی۔اور اس د‏ی شادی ارغون د‏‏ی شہزادی ازابیلا نال ہوئی سی۔اسلام د‏‏ی تریخ ،نجیب آبادی جلد سوم، ص ، 209۔
↑ مسلماناں دا عروج و زوال،تالیف سعید احمد،ندوۃ المصنفاں دہلی۔طبع دوم ،1947ء ص ، 192۔
↑ ایضاً۔ ص ،192۔
↑ Muhammaden dynasties in Spain. vol , 2 .p ,xci
↑ غرناطہ ۔جنوبی اندلس دے اک صوبے تے اس دے راجگڑھ دا ناں اے ۔جو حدود اج نيں یہ1833ء وچ قائم کيتے گئے سن ۔عیسائیاں د‏‏ی بولی وچ غرناطہ دے معنی انار دے نيں۔پرانی تحریراں وچ اس دا ناں کرناطہ وی لکھیا گیا اے ۔بعض دے خیال وچ ایہ عبرانی لفظ اے ۔جس دے معنی نيں۔پہاڑ دا غار۔اندلس دا تاریخی جغرافیہ،ص ، 318
↑ ایضاً،ص ، 319۔
↑ اسلام د‏‏ی تریخ ،اکبر نجیب آبادی جلد سوم ،ص ۔216 تو‏ں 220۔
↑ مسلماناں دا عروج و زوال، ص ، 196۔
↑ ایضاً،ص ،196، 197۔
↑ اسلام د‏‏ی تریخ حصہ پنجم،رئیس احمد جعفری ندوی۔ طباعت اردو منزل بندر روڈ کراچی۔طبع اول۔1953ء ص ، 262۔
↑ اندلس د‏‏ی اسلامی میراث۔ص ، 19۔
↑ مسلماناں دا عروج و زوال۔ ص ، 201۔
↑ اسلامی سبھیاچار۔شبیر احمد خان علی گڑھ خدا بخش اورینٹل پبلک لائبریری پٹنہ۔اشاعت ،1998ء۔ ص ، 13۔
↑ اسلام د‏‏ی حقانیت(غیر مسلماں د‏‏ی نظر وچ )محمد ندیم قاسمی عمر پبلی کیشنز یوسف مارکیٹ ،لاہور،اشاعت ، نومبر 2007ء۔ ص ،41۔
↑ لائف انٹر نیشنل (نیو یارک)شمارہ:دنیائے اسلام۔ترجمہ:پروفیسر نظام الدین ایس گوریکر۔صدر شعبہ فارسی اردو سنٹ زیوٹرس کالج بمبئی۔ 8اگست 1955ء۔
↑ اسلامی سبھیاچار،ص ،14، 15۔
↑ فکرو نظر (خصوصی شمارہ )اندلس د‏‏ی اسلامی میراث ڈاکٹر ساجد الرحمن۔ص ،637۔660، 663 ۔676۔
↑ اسلامی آرٹ تے فن تعمیر۔ارنسٹ نو‏‏ں ہنل۔ترجمہ غلام طیبفیروزسنزلمیٹڈلاہور،کراچی۔پہلاطباعت،1971ء، ص ،12۔

[ftn1-1] حواشی ومصادر قرطبہ د‏‏ی ناں وجہ طرح طرح تو‏ں بیان ہوئی اے ۔یورپ دے بعض مصنفاں دے مطابق ایہ عبرانی لفظ اے ۔جس دے معنی اچھے پنڈ دے نيں۔(قریہ طیب) بحر حال جدید تحقیق تو‏ں پتہ چلدا اے۔کہاس دا پرانا ناں کوردوبہ سی۔جس تو‏ں قرطبہ ہو گیا۔92ھ وچ مسلماناں نے اس شہر نو‏‏ں فتح کيتا سی۔اندلس دا تاریخی جغرافیہ،محمد عنایت اللہ ،ص،344

[ftn2-2] اندلس وسطی دے اک صوبے تے اس صوبے دے راجگڑھ دا ناں ا‏‏ے۔ ایضاً،ص،299تا 313

[ftn3-3] اشبیلیہ اسپینی سیویلد آی بیری تے لاطینی ہسپالس عربی اشبیلیہ۔جنوبی مغربی اندلس دا اج کل دا ایہ اک صوبہ ہے۔اور اس صوبہ دے راجگڑھ دا ناں وی ایہی اے ۔ایضاً،ص،98تا 104۔

[ftn4-4] مغربی اندلس وچ صوبہ بطلیوس دا اک پرانا شہر اے ۔اس شہر تو‏ں30 میل مشرق وچ وادی آنہ دے داہنے کنارے اُتے آباد اے ۔اس دا پرانا ناں رومانی ناں اوگستاایمیریندا سی۔(ایضاً،ص،435تا 440۔

[ftn5-5] زاراگوزا یا ساراگوسا ۔ شمالی اندلس دا اک صوبہ ا‏‏ے۔1833 ء وچ جدو‏ں ارغون دے وسیع صوبے نو‏‏ں تن علاقےآں وچ تقسیم کيتا گیا۔تو انہاں وچ اک علاقہ سر قسطہ دا سی۔ 94ھ (712۔713ء) وچ موسیٰ بن نصیر تے طارق بن زیاد نے فتح کيتا سی۔( ایضاً ،ص،240۔ 249۔

[ftn6-6] اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،ڈاکٹر ساجد الرحمن،ادارہ تحقیقات اسلامی بین الاقوامی یونیورسٹی اسلام آباد،اشاعت 1996، ص،8۔

[ftn7-7] یہ جنگ مسلماناں د‏‏ی یورپ وچ شمال د‏‏ی طرف مسلسل پیش قدمی دا آخری واقعہ سی۔جو 719ماں شروع ہويا۔721ء تک مسلما‏ن نربونہ تے طلوشہ تو‏ں گذر کر 725ماں وادی رودنہ وچ بر گنڈی تک پہنچ گئے۔آخری حملہ مسلما‏ن سپہ سالار عبدالرحمن الغافقی د‏‏ی قیادت وچ ہويا۔جو سپین د‏‏ی سرحداں عبور کرکے فرانس وچ ہويا۔ 732ماں فرانک سپہ سالار چارلس مارٹل تو‏ںاس دا مقابلہ ہويا۔اور اس مقابلے وچ اوہ شہید ہويا۔اور مسلما‏ن فوجاں واپس آگئياں۔ ( ایضاً،ص،8۔تریخ اندلس حصہ اول،مولا‏نا ریاست علی ندوی،مدرسہ شمس الہدا آینہ اعظم گڈھ،اشاعت، 1950ص،150۔152..تریخ اندلس دوربنی امیہ۔1117ء تو‏ں 1225ء عبد القوی ضیاء، الائیڈ بک کارپویشن37 لبرٹی مارکیٹ حیدر آباد سندھ،اشاعت 1957،ص،،108۔117۔

[ftn8-8] مکمل تفصیلات دے لئی۔۔Andalus::Spain under the Muslims by Edwyn hole , C.B.E, late H.M. consul General in the levant Service Author of " Syrian Harvest " London Robert Hale limited 63 old Brampton Road ,S .W.7.اپریل 1957 p152 to 157

[ftn9-9] بعض مورخین نے طارق کواس لسٹ وچ داخل نئيں کيتا۔ اور انہاں دا ایسا کرنا بلاوجہ نئيں۔طارق، موسیٰ بن نصیر امیرآفریقہ دا محض اک ماتحت افسر سی۔طارق تے موسیٰ د‏‏ی مکمل تفصیل دے لئی۔۔تریخ مغرب ۔ ابن عذاری ترجمہ اردو ۔ص ،43 تا46 )(تریخ اندلس ، سید ریاست علی ندوی، حصہ اول ص ،106۔109۔

[ftn10-10] اندلس دا تاریخی جغرافیہ ،عنایت اللہ،ص ، 346۔ 347۔

[ftn11-11] البيان المغرب فی أخبار الأندلس والمغرب ، ابن عذاری المراكشی، أبو عبد الله محمد بن محمد ،ج ،1۔ص ،321

[ftn12-12] Illustrated History of Islam ,Dr Abdur Rauf, Feroz sons (pvt) LTD, Lahore,Publish,1993, page,91,92

[ftn13-13] As above, page,92

[ftn14-14] History of Islam, Akber khan najeebabadi, DARUL Ishaat , Karachi Pakistan -translated by .Muhammad Younus Qureshi first edition-2001 vol,3-p,80

[ftn15-15] فکر و نظرخصوصی شمارہ ۔اندلس د‏‏ی اسلامی میراث، ص۔730۔

[ftn16-16] جب ہسپانیہ رومانیاں دے تسلط وچ سی۔قرطبہ وچ انہاں نے اک وڈا بت خانہ تیار کيتا سی۔جدو‏ں عیسائی آگئے تاں انہاں نے اسنو‏ں گرجے وچ تبدیل کر دتا۔جدو‏ں مسلما‏ن اندلس وچ داخل ہوئےاور قرطبہ فتح ہواتو شرائط دے مطابق نصف کلیساء تے نصف مسجد قرار دتا گیا۔عبدالرحمن اول نے حکومت سنبھالدے ہوئے پورے شہر وچ عمارتاں تے باغات د‏‏ی نیہہ رکھی۔عیسائیاں تو‏ں باقی نصف والا حصہ لے لیا گیااور انہاں دے لئی دوسری جگہ اُتے گرجا تعمیر کيتا گیا۔عبد الرحمن دے وفات دے بعد امیر ہشام نے 177 ھ (793ھ) وچ اسنو‏ں مکمل ک‏ے لیا۔ اندلس دا تاریخی جغرافیہ،عنایت اللہ ص ، 360، 361۔

[ftn17-17] مقدمہ ابن خلدون ج ، 4، ص ، 125، 127۔

[ftn18-18] افتتاح الاندلس ، ص ،67۔

[ftn19-19] اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،ڈاکٹر ساجد الرحمن، ص ،11۔

[ftn20-20] عبرت نامہ اندلس حصہ دوم،رائن ڈوزی،ص ، 1191، اندلس دا تاریخی جغرافیہ،عنایت اللہ ص ،348۔

[ftn21-21] ایضا،جلد دوم ، ص ، 358۔

[ftn22-22] تریخ اندلس دورِ بنی امیہ، عبد القوی ضیاء ، ص ،615۔

[ftn23-23] طوائف الملوک د‏‏ی مثال ۔اشبیلیہ وچ بنو عباد ، صوبہ بطلیوس وچ بنو افطس( ابو محمد عبداللہ بن مسلمہ معروف بہ ابن افطس)قرطبہ وچ ابن جہور ، غرناطہ وچ ابن حابوس ، طلیطلہ وچ بنو ذوالنون ،سر قسطہ وچ بنو ہود وغیرہ ۔اس تو‏ں مراد طوائف الملوک ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی تریخ، نجیب آبادی جلد سوم ، ص ،171 تا177۔

[ftn24-24] History of Islam Dr. Abdur Rauf . P, 94

[ftn25-25] The history of the Muhammaden dynasties in spain by Ahmad bin Muhammad al-Makkari,.Idarah-i-Adabiyat-i-Delhi 2009, Qasim jan Street Delhi-6 (India, vol ,2,p 245-249

[ftn26-26] Spanish Islam, R dozy. Translated by, F.G. stokes published by karim sons Karachi , first edition 1978,p, 593 -606

[ftn27-27] کیٹل تے لیون دا عیسائی بادشاہ فردی نند اول دا پُتر سی۔458 ھ فردی نند دے وفات اُتے اوہ کیٹل دا بادشاہ بنیا۔

[ftn28-28] فکر و نظرخصوصی شمارہ ۔اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،مجلس ادارت ڈاکٹر ظفر اسحٰق انصاری،ڈاکٹر احمد حسن،ڈاکٹر سید علی رضا،ڈاکٹر خورشید الحسن،محمد میاں صدیق،ڈاکٹر ساجد الرحمن ،ادارہ تحقیقات اسلامی بین الاقوامی یونیورسٹی اسلام آباد ،اشاعت۔1996ء شوال 1411ھ جمادی ثانی1412ھ اپریل ۔ دسمبر 1991ء شمارہ4 ،1،2 جلد 28۔ 29۔

[ftn29-29] عبرت نامہ اندلس ،رائن ڈوزی حصہ دوم ،ص ، 1191۔1197۔

[ftn30-30] مرابطین افریقہ دے صحرا ئے اعظم دے بربر لوک سن ۔مغرب وچ دریائے سینگال تو‏ں شروع ہوئے سن ۔علماء دین نے مدد دے واسطے انہاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بُلایا سی۔ایضاً، حصہ دوم، ص ۔ 1115۔

[ftn31-31] یوسف بن تاشفین مراکش دے بادشاہ سن ۔مرابطین دا اک فتح مند بادشاہ سن ۔محرم 500ھ وچ فوت ہوئے سن ۔(اسلام د‏‏ی تریخ ،نجیب آبادی جلد سوم ،ص ، 173، 183۔

[ftn32-32] اشبیلیہ وچ زلاقہ دے میدان پر480ھ مطابق23اکتوبر 1086کو ایہ جنگ ہويا سی۔(ایضاً،جلد سوم،ص ،173

[ftn33-33] طرطوشہ پُرانا ناں اے ۔رومانی ناں ’’ کولونیا جولیا درتوسہ ‘‘ اے ۔اہل عرب نے اِسنو‏ں طرطوشہ کہیا۔موجودہ سپینی ناں ’’ تور توسہ ‘‘ اے ۔شمال مشرقی اندلس دے صوبہ طرکونہ دا اک پرانا شہر اے ۔دریائے اِبرہ دے کھبے کنارے اُتے آباد ا‏‏ے۔ اندلس دا تاریخی جغرافیہ،عنایت اللہ،ص ،292۔ لَارِدَہ:اہل عرب اسنو‏ں لریداااہ وی لکھدے نيں۔ایہ شمالی اندلس دے اک صوبے تے اس دے راجگڑھ دا ناں اے ۔اج کل اس دے حدود ،شمال وچ فرانس ، مشرق وچ صوبہ جرندہ(Gerona )جنوب وچ صوبہ طرطونہ مغرب وچ صوبہ وشقہ(Huesca)ایضاً،ص ، 420۔ یابرہ :ملک پرتگال دے صوبہ الم تیجو(Alemtejo)کے وسطی حصے دے اک علاقے دا خاص شہر اے ۔شہر دا اصلی ناں ’’ ایوورہ ‘‘(Evora)تھا۔اہل عرب نے اسنو‏ں یابرہ ، یابورہ ، یبورہ ، وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں لکھیا۔ایضاً،ص ، 502۔ قونکہ :کونکہ یا کنکہ یا قونکہ یا فونکہ (Cnenca)وسطی اندلس دے اک صوبے دا ناں اے ۔اہل عرب اندلس دے جس حصے نو‏‏ں ثغرالاعلٰے کہندے سن ۔ایہ اُس دا جنوبی حصہ اے ۔شمال وچ وادی الحجارہ ، مشرق بلنسیہ ، جنوب البسیط ، مغرب وچ صوبہ طلیطلہ واقع اے ۔ایضاً ،ص ، 418۔

[ftn34-34] فکر و نظرخصوصی شمارہ ،اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،ص ، 12۔

[ftn35-35] عبرت نامہ اندلس ،مصنف رائن ہارٹ ڈوزی ،حصہ دوم ،ص ، 1156۔

[ftn36-36] فکر و نظرخصوصی شمارہ ،اندلس د‏‏ی اسلامی میراث،ص ، 13۔

[ftn37-37] مقدمہ ابن خلدون،مترجمہ سعد خان یوسفی،ص ، 20، 21۔

[ftn38-38] موحدین۔اس دا تعلق محمد بن عبد اللہ تومرت جو مراکش دے علاقہ سو س دے اک پنڈ وچ پیدا ہوئے۔بربر قبیلہ مسمودہ تو‏ں انہاں دا تعلق سی۔لیکن اپنے آپ نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی اولاد تو‏ں دسدے سن ۔امام غزالیؒ تو‏ں وی اِنہاں د‏‏ی ملاقات ہوئی سی۔ان دے وفات دے بعد عبدالمومن بن علی (544ھ) جانشین بن گئے۔اِنہاں لوکاں د‏‏ی تعلیم د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں موحدین دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی تریخ ،نجیب آبادی ،جلد سوم ، ص ، 188۔

[ftn39-39] The history of the Muhammaden dynasties in Spain by Ahmad bin Muhammad al-Makkari- vol-2 p , 310

[ftn40-40] ابو یعقوب عبدالمومن دا تیسرا پُتر سی۔558ھ وچ حاکم بنیا۔ اسلام د‏‏ی تریخ ،نجیب آبادی ،جلد سوم، ص ، 189۔

[ftn41-41] فکر و نظرخصوصی شمارہ ۔اندلس د‏‏ی اسلامی میراث، ص ،13۔

[ftn42-42] ایضاً، ص ،13۔

[ftn43-43] امام غزالی اک مرتبہ بیٹھے ہوئے سن ،ابن تومرت جو اپنے آپ نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی اولاد وچ شمار کردا سی۔وہ وی موجود سی۔کسی نے عرض کيتا۔ کہ اے امام المسلمین فرمان روائے مراکش و اندلس علی بن یوسف بن تاشفین نے آپ د‏‏یاں کتاباں دے جلانے دا حکم دتا اے ۔تو امام صاحب نے فرمایا:کہ اس دا ملک وی برباد ہو جائے گااور جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئے گا اوہ اودو‏ں ساڈی مجلس وچ اے ۔ابن تومرت د‏‏ی طرف آپ نے اشارہ کيتا سی۔( اسلام د‏‏ی تریخ جلد سوم،نجیب آبادی،ص ، 187۔

[ftn44-44] The history of the Muhammaden dynasties in Spain , vol-2 p,323

[ftn45-45] اراگون عربی ناں ۔ارغون سی۔تین صوبےآں اُتے مشتمل سی۔ہواس دا ، زاراگورا ، تیرول۔اندلس دا تاریخی جغرافیہ،محمد عنایت اللہ ،مقبول اکیڈمی ،سرکلر روڈ چوک انار کلی لاہور،اشاعت دسمبر 1926ء ص ،41۔

[ftn46-46] بلنسیہ ( والنسیہ )یہ تن صوبےآں اُتے مشتمل سی۔کاسٹی لون ، والنسیہ ، الی کانٹی ۔ایضاً ۔ص ،40۔

[ftn47-47] کیسٹیلا لا ویجاعربی ناں (قشتالیہ)تھا۔قدیم حصہ اس دا چھوٹے وڈے تقریباً ۸ حصےآں اُتے مشتمل سی۔اور جدید حصہ 5صوبےآں اُتے مشتمل اے ۔ ایضاً،ص ،37، 38۔

[ftn48-48] Confluence of civilizations: professor A.R Momin. the IOS minaret (institute of objective studies ) جنوری 2008vol-2,Issue 18 16-31

[ftn49-49] The history of Muhammaden dynasties. vol , 2. p ,ixxxix

[ftn50-50] بنو احمرموحدین دے حکومت دے بعد اقتدار وچ آیا سی۔اس دے بزرگ بنو نصر دے ناں تو‏ں ہسپانیہ وچ آباد سن تے فوج وچ اُونچے عہدےآں اُتے فائز سن ۔محمد جس نو‏‏ں شیخ کہیا جاندا سی،اس دا سردار سی۔موحدین دے دور حکومت د‏ی خانہ جنگی وچ محمد بن یوسف ابن الا حمر نے وی سلطان دا لقب اختیار کيتا تے رفتہ رفتہ ترقی کرکے حاکم بن گیا۔اسلام د‏‏ی تریخ ، جسٹس امیر علی ،اردو اکیڈ می سندھ کراچی۔اشاعت ،جنوری 1965،ص ، 498۔

[ftn51-51] فکر و نظرخصوصی شمارہ ،اندلس د‏‏ی اسلامی میراث، ص ، 14۔

[ftn52-52] ابن القوطیہ محمد بن عمر بن عبدالعزیزبن ابراہیم الاشبیلی ۔کنیت ابو بکر۔367ھ وچ انتقال ہوئے۔نحو تے لغت وچ مہارت حاصل سی۔ ایضاً، ص ، 84۔

[ftn53-53] امام شاطبی دا پورا ناں ابو اسحاق ابراہیم بن موسیٰ بن محمد اللخمی الشاطبی اے ۔تمام زندگی غرناطہ وچ گزاری۔اصول فقہ تے حدیث وچ آپ نے قابلِ قدر کم کيتا۔ 790ھ وچ غرناطہ وچ وفات پاگئے۔ایضاً، ص ، 541تا550۔

[ftn54-54] ایضاً، ص ، 15۔

[ftn55-55] History of Islam. Dr. Abdur rauf... p , 96

[ftn56-56] عیسائی فردی نند شاہ قسطلہ مسمی جان دا پُتر سی۔اور اس د‏ی شادی ارغون د‏‏ی شہزادی ازابیلا نال ہوئی سی۔اسلام د‏‏ی تریخ ،نجیب آبادی جلد سوم، ص ، 209۔

[ftn57-57] مسلماناں دا عروج و زوال،تالیف سعید احمد،ندوۃ المصنفاں دہلی۔طبع دوم ،1947ء ص ، 192۔

[ftn58-58] ایضاً۔ ص ،192۔

[ftn59-59] Muhammaden dynasties in Spain. vol , 2 .p ,xci

[ftn60-60] غرناطہ ۔جنوبی اندلس دے اک صوبے تے اس دے راجگڑھ دا ناں اے ۔جو حدود اج نيں یہ1833ء وچ قائم کيتے گئے سن ۔عیسائیاں د‏‏ی بولی وچ غرناطہ دے معنی انار دے نيں۔پرانی تحریراں وچ اس دا ناں کرناطہ وی لکھیا گیا اے ۔بعض دے خیال وچ ایہ عبرانی لفظ اے ۔جس دے معنی نيں۔پہاڑ دا غار۔اندلس دا تاریخی جغرافیہ،ص ، 318

[ftn61-61] ایضاً،ص ، 319۔

[ftn62-62] اسلام د‏‏ی تریخ ،اکبر نجیب آبادی جلد سوم ،ص ۔216 تو‏ں 220۔

[ftn63-63] مسلماناں دا عروج و زوال، ص ، 196۔

[ftn64-64] ایضاً،ص ،196، 197۔

[ftn65-65] اسلام د‏‏ی تریخ حصہ پنجم،رئیس احمد جعفری ندوی۔ طباعت اردو منزل بندر روڈ کراچی۔طبع اول۔1953ء ص ، 262۔

[ftn66-66] اندلس د‏‏ی اسلامی میراث۔ص ، 19۔

[ftn67-67] مسلماناں دا عروج و زوال۔ ص ، 201۔

[ftn68-68] اسلامی سبھیاچار۔شبیر احمد خان علی گڑھ خدا بخش اورینٹل پبلک لائبریری پٹنہ۔اشاعت ،1998ء۔ ص ، 13۔

[ftn69-69] اسلام د‏‏ی حقانیت(غیر مسلماں د‏‏ی نظر وچ )محمد ندیم قاسمی عمر پبلی کیشنز یوسف مارکیٹ ،لاہور،اشاعت ، نومبر 2007ء۔ ص ،41۔

[ftn70-70] لائف انٹر نیشنل (نیو یارک)شمارہ:دنیائے اسلام۔ترجمہ:پروفیسر نظام الدین ایس گوریکر۔صدر شعبہ فارسی اردو سنٹ زیوٹرس کالج بمبئی۔ 8اگست 1955ء۔

[ftn71-71] اسلامی سبھیاچار،ص ،14، 15۔

[ftn72-72] فکرو نظر (خصوصی شمارہ )اندلس د‏‏ی اسلامی میراث ڈاکٹر ساجد الرحمن۔ص ،637۔660، 663 ۔676۔

[ftn73-73] اسلامی آرٹ تے فن تعمیر۔ارنسٹ نو‏‏ں ہنل۔ترجمہ غلام طیبفیروزسنزلمیٹڈلاہور،کراچی۔پہلاطباعت،1971ء، ص ،12۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]

[۶۸]

[۶۹]

[۷۰]

[۷۱]

[۷۲]

[۷۳]