انجمن پنجاب
انجمن پنجاب اک سنگت دا ناں اے جیہڑی سرکاری سرپرستی 1865 چ بنی۔ ڈاکٹر لائیٹنر ایدا سرپرست سی۔ انجمن دے کماں چ پنجاب چ جانکری ساہت کم کاج تے کاروبار نوں وادا دینا سی۔ اردو شاعری ناں نواں کرن چ ایدا کم اے اگست 1867 چ محمد حسین ازاد نے اک جلسے چ نظم دی نیو رکھی۔
سال1857 دے ہنگامے دے بعد ملک وچ اک تعطل پیدا ہو گیا سی ۔ اس تعطل نوں دور کرنے تے زندگی نوں ازسر نو متحرک کرنے دے لئی حکومت دے ایماء اُتے مختلف صوبےآں تے شہراں وچ علمی تے ادبی سوسائٹیاں قائم کيتیاں گئیاں نيں۔ سب توں پہلے بمبئی، بنارس ،لکھنؤ، شاہ جہان پور، بریلی تے کلکتہ وچ ادبی انجمناں قائم ہوئیاں۔ ایسی ہی اک انجمن لاہور وچ قائم کيتی گئی جس دا پور ا ناں ”انجمن اشاعت مطالب ِ مفیدہ پنجاب “ سی جو بعد وچ انجمن پنجاب دے ناں توں مشہور ہوئی۔
انجمن دا قیام جنوری 1865ء وچ عمل وچ لیایا گیا۔ اس انجمن دے قیام وچ ڈاکٹر لائٹر نے نمایاں خدمات انجام دتیاں لاہور وچ جدوں گورنمنٹ کالج لاہور قائم ہویا ڈاکٹر لائٹر اس کالج دے پہلے پرنسپل مقرر ہوئے۔ ڈاکٹر لائٹر نوں نہ صرف علوم مشرقی دے بقاءتے احیاء نال دلچسپی سی بلکہ انہاں نوں ایہ وی احساس سی کہ لارڈ میکالے دی حکمت عملی دے مطابق انگریزی بولی دے ذریعے علوم سکھانے دا طریقہ عملی مشکلات توں دوچار سی ۔ انہاں گلاں دی بناء اُتے ڈاکٹر لائٹر نے اس خطے دی تعلیمی تے معاشرتی اصلاح دا فیصلہ کیا۔ تے انجمن اشاعت مطالب مفیدہ پنجاب دی داغ بیل پائی ۔
مقاصد:۔
سودھوانجمن دے مقاصد وچ قدیم علوم دا احیاء، صنعت تے تجارت دا فروغ، دیسی بولی دے ذریعے علوم مفیدہ دی اشاعت، علمی ادبی تے معاشرتی تے سیاسی مسائل اُتے بحث تے نظر صوبے دے بارسوخ طبقات تے افسران حکومت دا رابطہ، عوام تے انگریز حکومت دے درمیان موجود بدگمانی نوں رفع کرنا شامل سی ۔
ان مقاصد دے حصول دے لئی مختلف مقامات اُتے مدارس، کتب خانے قائم کرنے دا منصوبہ بنایا گیا۔ رسالے جاری کیتے گئے۔ سماجی تے تہذیبی، اخلاقی، انتظامی تے ادبی موضوعات اُتے تبادلہ خیال دے لئی جلسیاں دا اہتمام کیتا گیا۔
رکنیت:۔
سودھوانجمن پنجاب دے پہلے جسلے وچ جنہاں لوگاں نے شرکت کيتی سی اوہ سرکاری ملازم، روسا ءتے جاگیردار وغیر ہ سن ۔ لیکن جلد ہی اوہدی رکنیت عام لوگاں دے لئی وی کھول دتی گئی۔ اس انجمن دے اعزازی دائمی سرپرست پرنس آف ویلز سن جدوں کہ سرپرست گورنر پنجاب سن ۔ اس انجمن دے اراکین دی تعداد 250 سی ۔
انجمن دے جلسے :۔
سودھوانجمن دا اہم کم مختلف مضامین اُتے ہفتہ وار مباحثاں دا سلسلہ شروع کرنا سی ۔ چنانچہ جدوں ایہ سلسلہ شروع ہويا تاں ایہ اس قدر کامیاب ثابت ہويا کہ اوہدی بازگشت سرکاری ایوان وچ وی سنی جانے لگی۔ اس انجمن دے جلساں وچ پڑھے گئے مضامین اُتے بحث تے نظر دی عام اجازت سی۔ جدوں کہ انجمن پنجاب دا جلسہ خاص بالعموم انتظامی نوعیت دا ہُندا سی ۔ تے اس وچ صرف عہدہ دار شریک ہُندے سن ۔ لیکن جلسہ عام وچ شریک ہونے تے دانشوراں دے مقالات سننے اُتے کوئی پابندی نئيں سی۔ اس لئی انجمن پنجاب دی تحریک وچ زیادہ اہمیت جلسہ عام نوں حاصل سی۔ اس انجمن دے ابتدائی جلساں وچ مولوی محمد حسین آزاد، پنڈت من پھُل، ڈاکٹر لائٹز، بابو نوبین چندر رائے، بابو شاما چرن، مولوی عزیز الدین تے پروفیسر عملدار حسین وغیرہ نے مضامین پڑھے۔ انہاں وچوں بیشتر مضامین انجمن دے رسالے وچ طبع ہوئے۔
محمد حسین آزادانجمن دے لیکچرار:۔
سودھو انجمن دے جلساں وچ جو دانشور مضامین پڑھدے سن، انہاں وچوں سب توں زیادہ مضامین محمد حسین آزاد دے پسند کیتے گئے۔ اس لئی ڈاکٹر لائٹز نے انہاں نوں انجمن دے خرچ اُتے مستقل طور اُتے لیکچرر مقرر کرنے دی تجویز منظور کروائی۔ جدوں محمد حسین آزاد دا تقرر اس عہدے اُتے کیتا گیا۔ تاں آزاد نے موثر طور اُتے اپنے فرائض ادا کیتے تے انجمن پنجاب نوں اک فعال تحریک بنا دتا۔ بحیثیت لیکچرار انجمن پنجاب وچ محمد حسین آزاد دے ذمے ایہ فرائض سن کہ جو مضامین جلساں وچ پڑھے جانے والے پسند کیتے جاندے سن انہاں نوں عوام وچ مشہور کرنا، ہفتے وچ دو تن لیکچر کمیٹی دے حسب منشاءپڑھنا، تحریری لیکچراں نوں سلیس تے دلچسپ اردو وچ پیش کرنا تے انجمن دے رسالے دی طباعت تے ترتیب مضامین وغیرہ دی درست شامل سن ۔
ان فرائض دی وجہ توں انجمن وچ انھاں اک کلیدی حیثیت حاصل ہو گئی۔ لیکچراں دی ترتیب تے تنظیم، مجالس دا اتنظام، مضامین دی قرات تے اشاعت غرض کہ انجمن پنجاب دے تمام امور عملی انجام دہی، آزاد دی ذمہ داری سی۔ آزاد نے اس حیثیت توں اِنّی عمدہ خدمات انجام داں کہ محمد حسین آزاد ادبی پیش منظر اُتے نمایاں ہو گئے۔ محمد حسین آزاد نے انجمن دے جلساں وچ اک جدت ایہ دی انہاں نے جلسے دے اختتام اُتے روايتی مشاعرے دا اضافہ کر دتا سی ۔ اس توں عوامی دلچسپی زیادہ ودھ گئی سی۔
انجمن دے مشاعرے :۔
سودھو انجمن پنجاب دی شہرت دا سب توں وڈا سبب انجمن دے مشاعرے سن ۔ انجمن پنجاب دے مشاعراں دا آغاز مئی 1874ءکو ہويا۔ کہیا جاندا اے۔ کہ مشاعراں دی بنیاد کرنل ہالرائیڈ ناظم تعلیمات پنجاب دی تحریک توں ہوئی۔ اس زمانے وچ غزل نوں زیادہ اہمیت حاصل سی۔ جدوں کہ غزل دے بارے وچ آزاد دا خیال سی کہ غزل دی طرز وچ اک خیال اول توں آخر تک اچھی طرح تضمین نئيں ہو سکدا۔ چنانچہ محمد حسین آزاد نے انجمن پنجاب دے اجلاس منعقدہ 1876ءماں اک لیکچر بعنوان ”خیالات درباب نظم تے کلام دے موزاں کے۔ “دیاسی ۔ تے اختتام اُتے اپنی مشہور نظم ”شب قدر“ پڑھ کر سنائی۔ اس نظم توں مقصود ایہ ظاہر کرنا سی کہ جے شاعر سلیقہ رکھدا ہو تاں ہجر تے صال ”عشق تے عاشقی، شراب تے ساقی تے بہار تے خزاں دے علاوہ مناظر فطرت نوں وی شاعری دا موضوع بنایا جاسکدا اے۔ آزاد دی تقریر تے انہاں دی نظم اس قدر دل پزیر سی کہ جلسے دے اختیام اُتے محکمہ تعلیم دے ڈائریکٹر کرنل ہالرائیڈ نے اوہدی بے حد تعریف کيتی تے فرمایا:
”اس وقت مولوی صاحب نے جو مضمون پڑھا تے رات دی حالت اُتے اشعار سنائے اوہ بہت تعریف دے قابل نيں۔ ایہ نظم اک عمدہ نظام دا طرز اے جس دا رواج مطلوب اے۔ “
کرنل ہالرائیڈ دے آخری جملے توں بالمعموم ایہ نتیجہ اخذ کیتا جاندا اے کہ نظم جدید دی ترویج کرنل ہالرائیڈ دے ایما اُتے ہوئی۔
مشاعراں دا پس منظر:۔
سودھو مشاعراں دا سیاسی پس منظر ایہ دسیا جاندا اے کہ ٧ اگست 1881ءکو وائسرائے ہند نے ملک دے مختلف صوبہ جات دے پاس اک آرڈیننس بھیجیا جس وچ کہیا گیا سی کہ سرکاری سکولاں وچ مسلماناں دی قدیم زباناں تے ہور دیسی زباناں دی تعلیم دتی جائے۔ مسلمان اساتذہ مقرر کیتے جان تے عربی فارسی دی تعلیم وچ اضافہ کیتا جائے۔
خیال کیتا جاندا اے کہ وائسرے ہند دے اس حکم دی تعمیل وچ پنجاب دے گورنر نے جدوں سرکاری سکولاں وچ پڑھائی جانے والی اردو کتاباں نوں دیکھیا تاں انہاں نے انہاں کتاباں وچ نظماں دی کمی نوں محسوس کیا۔ اس کمی دی بناء اُتے گورنر نے دیسی نظماں دی ترویج دی خواہش ظاہر کیتی۔ گورنر دی خواہش کوعملی جامہ پہنانے دے لئی پنجاب دے ناظم تعلیمات کرنل ہالرائیڈ نے اردو نظم دے سلسلے وچ مشاعراں دی تحریک شروع کرنے دا ارارہ کیتا تے اس ضمن وچ انہاں نے محمد حسین آزاد دی صلاحیتاں توں فائدہ اٹھایا جو اس وقت ناظم تعلیمات پنجاب دے دفتر توں منسلک سن ۔
جدت:۔
سودھوانجمن پنجا ب دے زیر اہتمام جو مشاعرے منعقد کیتے جاندے سن ۔ انہاں وچ اک نويں جدت کيتی گئی سی کہ انہاں مشاعراں دے لئی طرح مصرع نئيں دتا جاندا سی بلکہ نظماں دے عنوان مقرر کیتے جاندے سن تے شعراءحضرات انہاں موضوعات اُتے طبع آزمائی کردے تے انہاں موضوعات اُتے نظماں لکھ دے لاندے تے مشاعرے وچ سناتے۔
مشاعراں دی تفصیل:۔
سودھو انجمن پنجاب دے مشاعراں دا آغاز 1874ءماں ہويا۔ پہلا مشاعرہ ٣ مئی 1874ءکو منعقد ہويا۔ اس مشاعرے دے لئی کرنل ہالرائیڈ دی تجویز دے مطابق نظم دا موضوع ”برست رکھیا گیا۔ اس مشاعرے وچ مولانا حالی نے پہلی بار شرکت کيتی تے اپنی مشہور نظم”برکھیا رت“ سنائی سی۔ محمد حسین آزاد نے وی برست دے موضوع اُتے نظم سنائی سی۔ مولانا الطاف حسین حالی تے محمد حسین آزاد دے علاوہ اس پہلے مشاعرے وچ شرکت کرنے والے شعراءماں الطاف علی، ذوق کاکوروی وغیر ہ شامل سن
اس مشاعرے دے انعقاد دے بعد انجمن پنجاب دے زیر اہتمام موضوعی مشاعراں دا سلسلہ شروع ہويا۔ مشاعراں دا سلسلہ 30 مئی 1874ءسے شروع ہوتے مارچ 1875ءتک جاری رہیا۔ اس دوران کل دس مشاعرے ہوئے تے جنہاں موضوعات اُتے مشاعراں مے ں نظماں پڑھ گئياں انہاں وچ برست، زمستان، امید، حب وطن، امن، انصاف، مروت، قناعت، تہذیب تے اخلاق شامل سن ۔
ان مشاعراں وچ شرکت کرنے والے شعراءکے ناواں اُتے نظر پائی جائے تاں پتا چلدا اے کہ محمد حسین آزاد تے مولانا الطاف حسین حالی دے علاوہ کوئی دوسرا صف اول دا شاعر شریک نئيں ہويا۔ حالی وی انجمن دے صرف چار مشاعراں وچ شریک ہو سکے سن ۔ کیونکہ بعد وچ اوہ دہلی چلے گئے سن ۔ انہاں مشاعراں وچ مولانا الطاف حسین حالی نے جو نظماں پڑھی سن انہاں دے ناں ایہ نيں۔ ”برکھیا رت“، ”نشاط امید“ ”حب وطن“ تے ”مناظر رحم انصاف “۔
لاہور توں دلی چلے جانے دے باوجود مولانا الطاف حسین حالی نے نظماں لکھنے دا سلسلہ جاری رکھیا۔ چنانچہ انھاں نے جو نظماں لکھياں انہاں وچ مسدس حالی، مناجات بیوہ ،چپ دی داد تے شکوہ ہند، واعظ تے شاعر وغیرہ قابل ذکر نيں۔
انجمن پنجاب دے مشاعراں وچ محمد حسین آزاد نے جو نظماں پڑھیاں انہاں وچ شب قدر، صبح امید، ابر کرم خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ انجمن پنجاب دے مشاعراں دے ذریعہ نظماں دا اک وافر ذخیرہ جمع ہو گیا۔ جس نے آنے والے دور وچ نظم دی تحریک تے جدید شاعری دے رجحان دی رہنمائی کيتی۔
ادب اُتے اثرات:۔
سودھوانجمن پنجاب نے ادب اُتے جو گہر ے اثرا ت مرتب کیتے۔ انہاں دا مختصر ذکر ذیل وچ کیہ جاندا اے۔ جداں کہ ابتداءماں ذکر ہو چکيا اے۔ کہ انجمن پنجاب دے قیام دا بنیادی مقصد قدیم مشرقی علوم دا احیا تے باشندگان ملک وچ دیسی بولی دے ذریعے علوم مفیدہ دی اشاعت وغیرہ سی۔ اس دے لئی طریقہ کار ایہ اپنایا گیا کہ انجمن دے جلساں وچ مضامین پڑھے جاندے سن تے اس طریقہ کار دا وڈا فائدہ ہويا۔ تے اردو ادب اُتے اس دے دوررس اثرات مرتب ہوئے۔
مجلسی تنقیدکی ابتدا:۔
سودھوانجمن دے جلساں وچ پڑھے گئے مضامین اُتے بحث تے تنقید دی کھلی اجازت سی۔ انجمن دے اس طریقہ کار دی وجہ توں شرکائے جلسہ نوں بحث وچ حصہ لینے علمی نقطہ پیداکرنے تے صحت مند تنقید نوں برداشت کرنے دی تربیت ملی۔ ہندوستان وچ مجلسی تنقیدکی اولین روایت کواسی انجمن نے فروغ دتا۔ علمی امور وچ عالی ظرفی، کشادہ نظری تے وسعت نظر دے جذگل کيتی ترویج کيتی گئی۔ چنانچہ ویہويں صدی وچ جدوں حلقہ ارباب ذوق دی تحریک چلی تاں اس وچ وی مجلسی تنقید دے اسی انداز نوں اپنایا۔ جس قسم دے تنقید دی بنیاد انجمن پنجاب نے پائی سی، اسی دے نتیجے وچ فیر حالی نے اردو تنقید دی پہلی باقاعدہ کتاب”مقدمہ شعر تے شاعری“ لکھی۔
نیچرل شاعری دا آغاز:۔
سودھوانجمن پنجاب دے مشاعراں دی وجہ توں اردو وچ نیچرل شاعری دا رواج ہويا۔ نیچرل شاعری توں مراد ایہ اے کہ ایسی شاعری جس وچ مبالغہ نہ ہو، صاف تے سیدھی گلاں نوں اس انداز توں بیان کیتا گیا جائے کہ لوگ سن کر لطف اندوز ہون۔ چنانچہ انجمن پنجاب دے مشاعراں وچ محمد حسین آزاد تے مولانا حالی نے اپنی نظماں پڑھ کر اردو وچ نیچرل شاعری دی بنیاد پائی جس دا بعد وچ اسماعیل میرٹھی نے تتبع کیا۔ حالی دی نظم برکھیا رت توں اوہدی مثال ملاحظہ ہوئے۔
گرمی توں تڑپ رہے سن جاندار
تے دُھپ وچ تپ رہے سن کہسار
تھی پرت سی پئی چمن وچ
تے اگ سی لگ رہی بن وچ
بچےآں دا ہواتھا حال بے حال
کملائے ہوئے سن پھُل توں گال
اردو شاعری وچ انقلاب:۔
سودھوانجمن دے مشاعراں نے اردو شاعری وچ ذہنی، فکری تے تہذیبی انقلاب پیدا کیا۔ حب الوطنی، انسان دوستی، مروت، محنت، اخلاق تے معاشرت دے مختلف موضوعات نوں انہاں مشاعراں دا موضوع بنایا گیا۔ چنانچہ انہاں مشاعراں نے فرضی، خیالی تے رسمی عشقیہ شاعری نوں بدل کر رکھ دتا۔ مبالغہ آمیز خیالات نوں چھڈ کے ہر قسم دی فطری تے حقیقی جذبات نوں سادگی تے صفائی توں پیش کرنے اُتے زور دتا جسنوں اس زمانے وچ نیچر ل شاعری دا ناں دتا گیا۔
مناظر قدرت:۔
سودھومناظر قدرت دا نظماں وچ بیان اگرچہ کوئی نويں چیز نئيں تے نہ ہی ایہ انجمن پنجاب دے مشاعراں دی پیداوار اے۔ اس دے متعدد نمونے سانوں نظیر اکبر آبادی دے ہاں ملدے نيں لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ انجمن پنجاب دے مشاعراں توں پہلے مناظر قدرت نے کوئی مستقل حیثیت پیدا نئيں کيتی سی۔ تے نظیر دے علاوہ کسی دوسرے شاعرے نے اس طرف توجہ نئيں کيتی سی۔ لیکن اُس وچ مناطر قدرت دے بیان نے اک مستقل صورت اختیار کيتی تے س دا سنگ بنیاد سب توں پہلے انجمن پنجاب دے مشاعرہ وچ مولانا حالی نے رکھیا۔ مولانا حالی نے برکھیا رت دے ناں توں جو نظم لکھی اس وچ برست دے مختلف پہلوئاں دی تصویر کھچ کر فطرت دی ترجمانی کيتی۔ جدوں کہ آزاد نے ابر کرم وچ قدرت دے مناظر دی عکاسی کيتی۔ بعد دے شعراءماں اسماعیل میرٹھی، شوق قدوائی، بے نظیر نے مناظر فطرت اُتے اچھی نظماں لکھياں۔
برست دا بج رہیا اے ڈنکا
اک شور اے آسماں پہ برپا
پھُلاں توں پٹے ہوئے نيں کہسار
دولہا بنے ہوئے اشجار
چلنا اوہ بادلاں دا زماں چوم چوم کر
تے اٹھنا آسماں دی طرف جھوم جھوم کر
بجلی نوں دیکھو آندی اے دے ا کوندتی ہوئی
سبز ے نوں ٹھنڈی ٹھنڈی ہويا روندتی ہوئی
حب وطن :۔
سودھوحب وطن دے جذبات قدیم شاعری وچ محدود پیمانے اُتے ملدے نيں۔ لیکن ایہ حقیقت اے کہ وطنی شاعری دی وسیع پیمانے اُتے بنیاد انجمن پنجاب دے مشاعراں دی مرہون منت اے۔ اس عنوان اُتے مولانا حالی تے محمد حسین آزاد نے نظماں لکھياں۔ انہاں بزرگاں دے بعد چکسبت ،علامہ اقبال تے سرور جتھے آبادی نے حب وطن دے جذبات نوں وڈے موثر انداز وچ بیا ن کیتا ذیل وچ حالی دی نظم حب وطن دے چند شعر ملاحظہ ہاں
تم ہر اک حال وچ ہو ایويں تاں عزیز
تھے وطن وچ مگر تے ہی چیز
آن اک اک تواڈی بھاندی تھی
جو ادا سی اوہ جی لبھاندی تھی
اے وطن ای میر بہشت براں
کیاہوئے تیرے آسمان تے زمین
اخلاقی شاعری:۔
سودھواردو وچ اخلاقی شاعری دا عنصر زمانہ قدیم توں چلا آ رہااے۔ لیکن حالی تے آزاد دے دور وچ برصغیر دے حالات تے واقعات نے وڈی تیزی دے نال پلٹا کھایا انہاں بزرگاں نے قوم نوں اخلاقی سبق سکھانے تے افراد قوم نوں سعی کوشش، صبر تے استقلال تے محنت تے مشقت توں کم لینے دی تلقین کرنی پئی۔ چنانچہ محمد حسین آزاد، مولانا حالی تے اسماعیل میرٹھی نے انہاں عنوانات اُتے بکثرت نظماں لکھياں۔
حالی دے ادبی مزا ج وچ تبدیلی:۔
سودھو انجمن پنجاب دے مشاعراں دے اثرات نے مولانا حالی دے مزج نوں بدلنے وچ اہم کردار ادا کیا۔ انہاں مشاعراں دے آغاز توں پہلے مولانا حالی مسیحی پادری عماد الدین دے نال مناظرےآں وچ الجھے ہوئے سی۔ لیکن انہاں مشاعراں نے انہاں دا مزاج بدلا تے اوہ شاعری دی طرف متوجہ ہوئے تے مدوجزر اسلام ورگی طویل نظم لکھ پائی
اس طرح مجموعی طور دیکھیا جائے تاں انجمن پنجاب نے اردو ادب وچ جدید شاعری تے تنقید اُتے دور رس اثرات مرتب کیتے اردو نظم دی موجودہ شکل اسی ادارے دی بدولت اے۔ تے بعد وچ آنے والے شعراءاسی روایت نوں اگے لے کے چلے تے اُسنوں ہور اگے ودھایا۔