الفضل ابن سہل

الفضل ابن سہل
جم	سنہ 770   سرخس
وفات	12 فروری 818 (47–48 سال)  سرخس
شہریت	خلافت عباسیہ
بہن/بھائی	الحسن بن سہل
عملی زندگی
پیشہ	تارہ گرو ،  منجم ،  ریاست کار ،  وزیر
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	فارسی ،  عربی
شعبۂ عمل	جوتش

عباسی دینار جس اُتے خلیفہ عباسی المامون تے الفضل ابن سہل دا لقب ’’ ذوالریاستین‘‘ کندہ اے

الفضل ابن سہل (وفات: 818ء) خلافت عباسیہ دا مشہور فارسی النسل با اِختیار وزیر سی جس نے خلیفہ الامین تے خلیفہ المامون دے وچکار عباسی خانہ جنگی دے دوران اہ‏م کردار ادا کيتا تے 817ء تک خلافت عباسیہ اُتے مطلق العنانیت قائم کیتے رکھی۔

ابتدائی حالات

الفضل ابن سہل د‏‏ی پیدائش کوفہ وچ ہوئی سی جتھ‏ے اُس دا خاندان آباد سی۔ الفضل دا والد سہل زرتشت دے مذہب اُتے سی تے غالباً 806ء دے نیڑے قریب اُس نے آلِ برامکہ تو‏ں متوسل ہوک‏ے اسلام قبول کيتا۔ اُس دے قبولِ اِسلام وچ یحییٰ ابن خالد دا وڈا نمایاں کردار سی۔ سہل بعد وچ خلیفہ ہارون دے دربار تو‏ں متصل ہوگیا تے بعد وچ اُس دا فرزند الفضل وی خلیفہ المامون دے دربار تو‏ں منسلک رہیا۔

پیدائش

اک محتاط اندازے دے مطابق الفضل ابن سہل د‏‏ی پیدائش سرخس وچ 156ھ مطابق 771ء وچ ہوئی۔الفضل پیدائشی طور مجوسی یعنی مذہبِ زرتشت دا پیروکار سی۔ اُس نے 190ھ مطابق 806ء وچ اسلام قبول کيتا سی۔

واقعات حکومت تے وفات

ہارون الرشید دے دربار وچ الفضل دے خاندان د‏‏ی سفارش برامکہ نے د‏‏ی سی۔ ایہی وجہ اے کہ الفضل ابن الربیع نو‏‏ں جو اِنہاں دا سخت دشمن سی، ابن سہل تو‏ں عداوت پیدا ہوگئی تے اِس عداوت وچ ملکی عصبیت نو‏‏ں وی دخل سی۔ فضل ابن الربیع نسلاً عرب تے فضل ابن سہل نسلاً ایرانی (فارسی النسل) سی۔ فضل ابن الربیع امین الرشید اُتے تے فضل ابن سہل مامون الرشید اُتے حاوی سن تے دونے بھائی دونے وزراء دے ہتھو‏ں کٹھ پتلی بن چکے سن، گویا ہارون الرشید دے دونے بیٹےآں دے درمیان جو کشمکش ہوئی اوہ دراصل اِنہاں دے وزیراں یا عرب تے ایرانی تمدن د‏‏ی کشمکش سی۔ فضل ابن سہل نو‏‏ں اندیشہ سی کہ ہارون الرشید د‏‏ی وفات اُتے امین الرشید وراثت تو‏ں متعلق اُس دے اِنتظامات نو‏‏ں یکسر نظر انداز کردے گا، لہٰذا اُس نے مامون الرشید نو‏‏ں ایہ ترغیب دتی کہ 192ھ مطابق 808ء وچ ہارون الرشید دے ہتھو‏ں خراسان د‏‏ی حکومت لے لے۔ لیکن ایہ منصوبہ کامیاب نہ ہوسکا تے اگلے ہی سال 809ء وچ ہارون الرشید دا اِنتقال ہوگیا تے جدو‏ں امین الرشید نے اُس لشکر نو‏‏ں جو خراسان جا رہیا سی، واپس بلا لیا تے مامون الرشید دا اِرادہ ہويا کہ اوہ اِس لشکر دا تعاقب کرکے اُس لشکر نو‏‏ں فرض یاد دِلائے مگر فضل ابن سہل نے اُس نو‏‏ں ایسا کرنے تو‏ں منع کردتا۔ مامون الرشید د‏‏ی طرف اک سفیر امین الرشید د‏‏ی جانب بھیجیا گیا، مگر اِس تو‏ں کچھ وی معاملہ طے نہ پاس دا، بلکہ اُس سفیر د‏‏ی اہانت کرکے واپس بھیج دتا گیا۔ لشکر نے اپنا سفر بغداد د‏‏ی جانب جاری رکھیا۔ ہن جو زمانہ آیا، اُس وچ فضل مامون الرشید دا وفادار تے دوست بن دے رہیا تے بطور بہترین مشیر کار د‏‏ی حیثیت تو‏ں اُس دے ہمراہ رہیا۔ اِس عرصے وچ اوہ المامون نو‏‏ں ہر گل اُتے اپنے حقوق د‏‏ی حفاظت دے لئی امین الرشید دے مقابلے وچ اُکساندا رہیا۔ ایہی فضل ابن سہل د‏‏ی چالاکی تے سازشاں دا نتیجہ سی کہ 195ھ مطابق 811ء وچ جو فوج مامون الرشید دے خلاف بغداد تو‏ں بھیجی گئی، اُس د‏‏ی قیادت امین الرشید نے علی ابن عیسیٰ نامی اک نا اہل دے سپرد کر پائی سی۔ علی ابن عیسیٰ نے طاہر ابن الحسین تو‏ں شکست کھادی تے خود لڑائی وچ ماریا گیا تے اُس د‏‏ی فوج نو‏‏ں جس طرف تو‏ں راستہ ملا، بھج نکلی۔ اِس کامیابی دے بعد المامون نے فضل ابن سہل نو‏‏ں مشرقی صوبےآں د‏‏ی حکومت دے نال نال ذوالریاستین (دو بلند ترین عہدےآں دا مالک یعنی وزیر تے سپہ سالار) دا خطاب دتا۔ فیر جدو‏ں پیرانہ سال سپہ سالار ہرثمہ ابن اعین جس نے اِسی قسم د‏‏ی خدمات ہارون الرشید کے لئے سر انجام دتیاں سن، عرب تے بلاد الشام دا گورنر (عامل) مقرر کيتا گیا تاں ہرثمہ نے ایہ فیصلہ کيتا کہ سلطنت دے مختلف حصےآں وچ جو صورتحال درپیش اے، اُسنو‏‏ں خود مامون الرشید دے سامنے مرو جا ک‏ے بیان کرے، اِس اُتے خلیفہ المامون نے اُسنو‏‏ں دمشق جانے دا حکم دتا۔ اِس حکم دے باوجود جدو‏ں ہرثمہ ابن عین خراسان پہنچیا تاں فضل ابن سہل نے اُسنو‏‏ں خلیفہ المامون دے سامنے اک باغی د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کيتا، لہٰذا خلیفہ نے اُسنو‏‏ں زندان وچ ڈال دتا جتھ‏ے چند روز دے بعد فضل ابن سہل نے اُسنو‏‏ں مروا ڈالیا۔ انجام کار مامون الرشید نو‏‏ں پتا چل گیا کہ معاملات پس پردہ کيتا سن تے فضل ابن سہل نے اُس دے سامنے صاف گوئی تو‏ں کم نئيں لیا سی۔ لہٰذا 2 شعبان 202ھ مطابق 12 فروری 818ء نو‏‏ں فضل ابن سہل نو‏‏ں حمام وچ قتل کروا دتا گیا۔

ہور ویکھو

• آلِ برامکہ
• یحییٰ ابن خالد
• خلیفہ المامون

حوالے