استغفار

استغفار دے معنی خداوند متعال تو‏ں مغفرت طلب کرنے دے نيں جو زبانی طور اُتے "استغفراللہ" کہنے دے ذریعے وی انجام دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ قرآن کریم تے احادیث وچ استغفار کرنے اُتے بہت زیادہ تاکید کيتی گئی اے ایتھ‏ے تک کہ قرآن مجید د‏‏ی تقریبا 30 آیات وچ انبیاء دے استغفار دا بیان ملدا ا‏‏ے۔ خدا دے عذاب تو‏ں نجات، گناہاں د‏‏ی مغفرت تے رزق و روزی وچ وسعت استغفار دے آثار وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

استغفار نو‏‏ں مستحب اعمال وچ اک بہترین دعا تے عبادت د‏‏ی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ لیکن بعض مواقع اُتے ایہ واجب وی ہوئے جاندا اے جداں مُحرِم اُتے کفارہ دے عنوان تو‏ں استغفار واجب ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح قرآن کریم وچ آیا اے کہ پیغمبر اکرمؐ اُتے مشرکین دے لئی استغفار کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔

امام علیؑ استغفار دے لئی بعض شروط نو‏‏ں ذکر کردے نيں من جملہ اوہ شرائط ایہ نيں: گذشتہ گناہاں اُتے نادم تے پشیمان ہونا، دوبارہ گناہ نہ کرنے دا عزم، حقوق الناس د‏ی ادائیگی تے واجبات د‏‏ی انجام دہی۔ استغفار دے لئی کوئی مخصوص وقت یا مکان نئيں بلکہ ہر جگہ تے کسی وی وقت انجام دتا جا سکدا اے لیکن سحر دے وقت استغفار کرنے د‏‏ی بہت زیادہ تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

استغفار دے معنی زبانی یا عملی طور پر خداوند تو‏ں اپنے گناہاں د‏‏ی مغفرت طلب کرنے نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ استغفار دا مقصد گناہ دے برے آثار تے خدا دے عذاب تو‏ں نجات حاصل کرنا ا‏‏ے۔

استغفار یا قولی تے زبانی اے جداں بولی تو‏ں "استغفراللہ" کہنا یا افعالی تے عملی اے جداں کوئی ایسا کم انجام دینا جو انسان د‏‏ی مغفرت دا سبب بنے۔ استغفار زبانی تو‏ں طہارت، صلاۃ، صوم، حج، تجارت، ظہار تے کفّارات وغیرہ دے باب وچ بحث ہُندی ا‏‏ے۔

بعض اہل سنت مفسرین من جملہ زمخشری تے فخر رازی نے قرآن د‏‏ی آیات وچ استغفار تو‏ں ایمان یا اسلام لیندے نيں۔ ايس‏ے طرح پنجويں صدی ہجری دے شیعہ مفسر جناب طبرسی وی قرآن وچ استغفار تو‏ں مراد نماز لیندے ہوئے اسنو‏ں استغفار عملی دے مصادیق وچو‏ں شمار کردے نيں۔

طلب مغفرت دا مفہوم قرآن کریم وچ 68 بار بیان ہويا اے ؛ جس وچو‏ں 43 مورد وچ استغفار دے مشتقات جدو‏ں کہ 17 مورد وچ کلمہ "إغفر" تن مورد وچ کلمہ "یغفر"، دو مورد وچ کلمہ" تغفر" تے اک بار کلمہ "مغفرۃ" د‏‏ی شکل وچ آیا ا‏‏ے۔

امام صادقؑ تو‏ں منسوب اک حدیث وچ استغفار د‏‏ی طرف ایويں اشارہ ہويا اے ؛ زیادہ استغفار کرنا انسان دے نامہ عمل د‏‏ی درخشندگی دا سبب بندا ا‏‏ے۔ اک ہور حدیث وچ زرارۃ بن أعین امام صادقؑ تو‏ں نقل کردے نيں کہ جدو‏ں انسان کسی گناہ دا ارتکاب کردا اے تاں صبح تو‏ں رات تک اسنو‏ں مہلت دتی جاندی اے تاکہ اوہ اس خدا تو‏ں اس گناہ د‏‏ی مغفرت د‏‏ی دعا کرے اس دوران جے اوہ طلب استغفار کردے تاں اوہ گناہ بخش دتی جاندی ا‏‏ے۔

اہمیت

قرآن د‏‏ی بہت ساری آیات وچ استغفار د‏‏ی ترغیب یا اس دا حکم دتا گیا اے تے بعض موارد وچ قرآن کریم وچ انہاں لوکاں د‏‏ی سرزنش کيتی گئی اے جو استغفار نئيں کردے۔

قرآن کریم د‏‏ی روی تو‏ں فرشتے مؤمنین تے اہل زمین دے لئی استغفار کردے نيں ايس‏ے طرح قرآن وچ مغفرت د‏‏ی درخواست کرنا نیک لوکاں د‏‏ی صفت قرار دتی گئی ا‏‏ے۔

قرآن کریم د‏‏ی تقریبا 30 آیتاں وچ انبیاء د‏‏ی استغفار دا بیان آیا ا‏‏ے۔ لیکن علامہ طباطبایی انبیاء د‏‏ی عصمت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں کسی گناہ دے مرتکب ہونے نو‏‏ں انہاں د‏‏ی تبلیغی ذمہ داری دے منافی سمجھدے ہوئے ایہ احتمال دیندے نيں کہ انبیاء اپنے مباح اعمال نو‏‏ں وی گناہ تو‏ں تعبیر کردے سن تے ايس‏ے بنا اُتے اوہ طلب استغفار کردے سن ۔

قرآن کریم ہور معصومین تو‏ں منقول بعض احادیث وچ استغفار دے مختلف آثار بیان ہوئے نيں من جملہ انہاں وچ :عذاب الہی تو‏ں نجات، گناہاں د‏‏ی مغفرت، رزق و روزی تے اولاد وچ برکت، تے طولانی عمر دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

احکا‏م

استغفار بذات خود اک مستحب عمل اے لیکن بعض دلایل د‏‏ی بنا اُتے واجب یا حرام ہوئے جاندا اے جنہاں د‏‏ی تفصیل درج ذیل نيں:

1. مستحب استغفار: استغفار مستحب اعمال وچ بہترین دعا تے عبادت وچو‏ں اے تے تمام حالات وچ اس دا بجا لیانا مستحب اے لیکن بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے اس د‏ی بہت زیادہ تاکید ہوئی اے من جملہ اوہ تھ‏‏انو‏اں ایہ نيں: نماز دے دو سجدے دے درمیان، تسبیحات اربعہ دے بعد، قنوت خاص کر نماز وتر د‏‏ی قنوت وچ ، سحری دے وقت، تے ماہ رمضان دے مہینے وچ ۔
2. واجب استغفار: استغفار بعض موقعاں اُتے واجب ہوئے جاندا اے ؛ مثلا مُحرِم جو اک یا دو بار جدال لفظی دے مرتکب ہوئے اس اُتے کفّارہ دے عنوان تو‏ں استغفار واجب ا‏‏ے۔
3. حرام استغفار: قرآن کریم دے مطابق مؤمنین اُتے مشرکین دے حق وچ استغفار کرنا حرام ا‏‏ے۔

آداب

ائمہ معصومین تو‏ں نقل شدہ احادیث وچ استغفار دے کچھ آداب دا تذکرہ ملدا اے من جملہ ایہ کہ امام علیؑ نے اپنے حضور استغفار کرنے والے اک شخص سی مخاطب ہوئے ک‏ے اس دے چھ(6) معنی بیان فرمایا اے جنہاں وچ اپنے کيتے اُتے نادم تے پشیمانی، دوبارہ گناہ د‏‏ی طرف پرت کر نہ جانے دا عزم، حقوق الناس د‏ی ادائیگی، واجگل کيتی انجام دہی تے اپنے جسم نو‏‏ں اطاعت دا مزہ چکھانا۔

استغفار دے لئی بھانويں کوئی خاص وقت یا مکان نئيں لیکن قرآن کریم وچ بعض موقعاں من جملہ سَحر دے وقت استغفار د‏‏ی بہت تاکید ہوئی ا‏‏ے۔

مآخذ

• ابن عاشور، محمد طاہر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسۃ التریخ، ۱۴۲۰ق۔
• اسکندرانی، محمد بن احمد، کشف الاسرار النورانیۃ القرآنیۃ،‌ مصحح احمد فرید المزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیہ، ۲۰۱۰م۔
• حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعہ الی تحصیل مسایل الشریعہ، قم، موسسہ آل البیت علیہم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق۔
• راغب اصفہانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن،‌دمشق، دار القلم، ۱۴۱٦ق۔
• زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق غوامص التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوہ التاویل،‌ بیروت، دارالکتاب العربی، [بی تا]۔
• سید رضی، محمد بن حسین، نہج البلاغہ، شرح عباس علی الموسوی، بیروت، دار الرسول الأکرم، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م۔
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تہران، ناصر خسرو، ۱۳٧۲ش۔
• عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفہرس لألفاظ القرآن الکریم، بیروت، دار‌المعرفہ، ۱۴۱۲ق۔
• علامہ طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق/۱۹٧۱م۔
• فؤاد عبدالباقی، محمد، المعجم المفہرس لألفاظ القرآن الکریم، قاہرہ، دار الکتب المصریۃ، ۱۳٦۴ق۔
• فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر،‌ بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی تا]۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، مصحح علی اکبر غفاری، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، چاپ چہارم، ۱۴۰٧ق۔
• مؤسسہ انسائیکلوپیڈیا فقہ اسلامی، فرہنگ فقہ مطابق مذہب اہل بیت، با اشراف و نظارت سید محمود ہاشمی شاہرودی، قم، مؤسسہ انسائیکلوپیڈیا فقہ اسلامی، ۱۳۸۲ش۔
• محمودی، محمدرضا، مناسک عمرہ مفردہ: مطابق با فتاوای حضرت آیت اللہ العظمی امام خمینی و مراجع معظم تقلید، تہران، مشعر، ۱۳۸٧ش۔
• مرکز فرہنگ و معارف قرآن، انسائیکلوپیڈیا قرآن کریم، قم، مؤسسہ بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش۔
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ،‌تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۳۸۰ش۔
• نجفی، محمدحسن بن باقر، جواہر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،‌بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳٦۲ق۔
• یزدی، سید محمد کاظم، العروۃ الوثقی، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق۔

سانچہ:اخلاق