اروناچل پردیش اُتے چین دا دعوی

اروناچل پردیش بھارت دا شمال مشرقی صوبہ اے ۔ 1947 توں لے کے 1972 تک اس دا نام نیفا (نارتھ ایسٹرن فرنٹیئر ایجنسی) سی۔ 1972 وچ اس دا نامکرن اروناچل پردیش (سویر دیاں کرناں نال جگمگاؤندے ہوئے پربتاں والا پردیش) کر دتا گیا ۔ ایہ علاقہ چین تے بھارت وچکار متنازعہ اے کیونجے ایہ علاقہ تریخی طور تے تبت دا سی ۔ برطانوی راج نے 1913 وچ میکموہن لائن نوں سرحد من کے ایہ علاقہ تبت توں ہتھیا لیا ۔

چین دی اروناچل پردیش متعلق پالیسی

چین دے تقریباً سارے گوانڈھی ملکاں نال سرحداں متعلق جھگڑے چل رہے ہن۔ ویتنام (1979) اتے بھارت (1962) نال تاں اوہ اس مسئلے تے لڑائی وی کر چکا اے۔ تائیوان نوں اوہ وکھرا دیس ہی نہیں مندا۔ جے قومانتری دباء نہ ہندا تاں اس نے کدے دا تائیوان دا نامو نشان مٹا دینا سی۔ اس دا جاپان نال وی کجھ جزیرےآں دی مالکی نوں لے کے گمبھیر جھگڑا چل رہا اے۔ اسے طرحاں چین اروناچل پردیش نوں تبت دا حصہ مندا اے، جس نوں اس مطابق بھارت نے ہتھیایا ہویا اے۔ چین دے سرکاری دستاویزاں اتے میڈیا وچ اروناچل پردیش نوں دکھنی تبت دے نام نال یاد کیتا جاندا اے۔ کجھ سماں پہلاں دلائی لاما نے اروناچل دورے دوران توانگ مٹھّ اتے کجھ ہور علاقیاں دا دورہ کیتا سی۔ اس دورے دا چین نے بھاری خلاف کیتا۔ اس نے کرڑے بیان جاری کرن توں علاوہ چین وچلے بھارتی سفیر وجے گوکھلے راہیں بھارت نوں سخت چیتاونی بھیجی۔ اس توں علاوہ اس نے بھارت نوں بھڑکاؤن لئی اروناچل پردیش دے چھ شہراں نے نویں نامکرن کر دتے ہن۔ چینی سفارت خانہ چین دی سفر کرن دے چاہوان اروناچل پردیش دے وسنیکاں نوں ایہہ کہہ کے ویزا جاری نہیں کردا کہ اوہ چین دے شہری ہن اتے اوہناں نوں ویزے دی ضرورت نہیں اے۔

جھگڑے دا مڈھ

اس جھگڑے دا مڈھ بھارت تے برطانوی راج دور دوران بجھا سی۔ صدیاں توں اروناچل پردیش کسے وی راج جاں دیس دے مکمل اثر ہیٹھ نہیں رہا۔ ایہہ بھارت دا سبھ توں شمال مشرقی علاقہ اتے اکو اک صوبہ اے جس دیاں حداں تن دیساں، تبت، بھوٹان اتے برما نال لگدیاں ہن۔ 1947 توں لے کے 1972 تک اس دا نام نیفا (نارتھ ایسٹرن فرنٹیئر ایجنسی) سی۔ 1972 وچ اس دا نامکرن اروناچل پردیش (سویر دیاں کرناں نال جگمگاؤندے ہوئے پربتاں والا پردیش) کر دتا گیا۔ اس تے ویلے ویلے آسام، بھوٹان، تبت اتے برما دے حکمراناں دا اثر رہا اے۔ پر حقیقی روپ وچ اس دے قبیلے تقریباً آزاد ہی رہے ہن۔ اس دی آبادی بہت گھٹ ہون کارن کسے وی گوانڈھی راج دا اس ول بوہتا دھیان نہیں رہا۔ اس دے وسنیک تبتی برمی نسل دے ہن۔ اس وچ بھارت دے کسے وی صوبے نالوں زیادہ بولیاں بولیاں جاندیاں ہن۔ اتھے بدھ دھرم دا اک سبھ توں پوتر ستھان، 400 سال پرانا توانگ مٹھّ ستھتّ اے۔ چھیواں دلائی لاما سانگیانگ گائیٹسو توانگ وکھے پیدا ہویا سی۔ پہلاں ایہہ مرکز ہیٹھ علاقہ سی تے 20 فروری 1987 وچ اس نوں مکمل صوبے دا درجہ حاصل ہویا اے۔

چین دا قبضہ

1200 ء وچ یوآن خاندان دے راج دوران چین نے تبت تے قبضہ کر لیا۔ پر 1860ء تک چنگ سلطنت دے کمزور ہو جان کارن تبت تے چینی شکنجہ ہولی ہولی ڈھلا پے گیا۔ 1911ء وچ چین وچ چنگ راجٹبر دی حکمرانی ختم ہو گئی اتے لوک راج قائم ہو گیا۔ اس گڑبڑ دا لابھ اٹھا کے تبت نے سارے چینی افسر کڈھ دتے اتے لامیاں ماتحت پورن آزادی حاصل کر لئی۔ اس ویلے تک بھارت-تبت سرحد دی کوئی نشاندیہی نہیں ہوئی سی۔ بھارت اتے تبت دوویں اس علاقے تے اختیار جتاؤندے سن۔ انگریز اس سرحدی جھگڑے دا پکا حل کڈھنا چاہندے سن۔ اس لئی 1913 وچ بھارت دے گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ دی پہل تے چین، تبت اتے برطانوی راج دے نمائندیاں دی اک اچّ پدھری میٹنگ شملے وکھے ہوئی۔ کئی دناں دی سخت بحث بازی توں بعد برطانوی راج اتے تبت دے نمائندےآں نے سر ہینری میکموہن ولوں سجھائی گئی 890 ک م لمبی میکموہن لائن نوں بھارت اتے تبت دی سرحد قبول کر لیا۔ نتیجاً توانگ اتے کئی ہور علاقیاں تے بھارت دا اختیار منّ لیا گیا۔ پر چینی نمائندےآں نے اس معاہدے دا سخت خلاف کیتا اتے دستخط کرن توں انکار کر کے میٹنگ وچوں واک آؤٹ کر گئے۔ 1935 وچ ودیس ڈیپارٹمنٹ دے ڈپٹی سیکٹری الف کیرو دے دھیان وچ آیا کہ میکموہن لائن اجے تک نقشیاں وچ وکھائی ہی نہیں گئی۔ اس دے انتھکّ یتناں کارن سروے آف انڈیا نے 1937ء توں میکموہن لائن اپنے نقشیاں وچ بھارت اتے تبت دی مانتا حاصل سرحد وجوں وکھاؤنی شروع کر دتی۔ 1944 وچ بریٹیش سرکار نے اس علاقے وچ اپنے افسر تعینات کر کے سارے تبتی اہلکار کڈھ دتے۔

تبت دا دعوی

1947 وچ بھارت دے آزاد ہون توں بعد تبت نے دوبارہ کجھ ہل چل کرنی شروع کر دتی۔ تبت نے نومبر 1947 وچ بھارت سرکار نوں اک چٹھی لکھ کے توانگ اتے ہور کئی علاقیاں تے اپنا حق جتایا۔ پر بھارت نے اک طرفہ طور تے میکموہن لائن نوں بھارت-تبت سرحد اعلان کر دتا۔ ہن چاہے دلائی لاما اروناچل پردیش نوں بھارت دا حصہ مندا اے، پر 1959 وچ تبت چھڈّ کے بھجن توں پہلاں اوہ وی میکموہن لائن نوں مانتا نہیں سی دیندا۔

چین دا 1962 وچ قبضہ

1949 وچ چین وچ کمیونسٹ انقلاب آ گیا اتے 1951 وچ اس نے تبت تے پوری طرحاں اختیار کر لیا۔ شروع شروع وچ چین دی کمیونسٹ سرکار دے بھارت نال بہت ہی نگھے تعلق سن۔ اس لئی چین نے اروناچل پردیش دے معاملے وچ کسے طرحاں دی کوئی گڑبڑ نہ کیتی۔ پر دلائی لاما دے بھارت بھجن توں بعد دوواں دیساں دے تعلقاں وچ تلخی آؤنی شروع ہو گئی۔ اس کھندھک اتے ہور کئی کارناں کارن 20 اکتوبر 1962 والے دن چینی فوج نے بھارت تے حملہ کر دتا اتے اروناچل پردیش دے زیادہ تر حصے تے قبضہ کر لیا۔ پر روس، امریکہ اتے ہور سپر پاوراں دے سخت دباء کارن اس نوں سارا علاقہ خالی کرنا پیا تے اس دیاں فوجاں واپس میکموہن لائن تے چلیاں گئیاں۔ ہمالیا دے اس پار ہون کارن اروناچل پردیش جغرافیائی طور تے ویسے وی بھارت دے نزدیک اے۔

چین بھارت نوں پریشان کرن لئی سرحد تے بھڑکاہٹ بھریاں کاروائیاں کردا رہندا اے۔ اس دی فوج کدے بھارت دے اندر آ جاندی اے، کدے ہیلیپیڈ بناؤن دی کوشش کردی اے تے کدے بھارتی فوج ولوں بارڈر تے سڑکاں بناؤن وچ رکاوٹ پیدا کردی اے۔ پر بھارتی فوج وی ہن 1962 والی نہیں رہی جو اچنچیتی قابو آ گئی سی۔ ہن بھارت چین دی ہر چیلنج لئی تیار اے۔