اران

اران ( وسطی فارسی شکل) ، جسنو‏ں ارن ، اردھن ( پارٹیان وچ ) ، آل ران ( عربی وچ ) ، اگوانک تے الوانک ( ارمینی بولی وچ ) وی کہندے نيں ، ( جارجیائی بولی: რანი -ران-ی) یا کاکیشین البانیہ ( لاطینی )قدیم تے قرون وسطی دے زمانے وچ اس جغرافیائی ناں دا استعمال کيت‏‏ا گیا سی جو اس علاقے د‏‏ی نشاندہی کرنے دے لئی استعمال کيت‏‏ا جاندا سی جو زمین دے مثلث دے اندر واقع اے ، مشرق وچ نشیبی علاقے تے مغرب وچ پہاڑی علاقہ ، جو کورا تے ارس ندیاں دے سنگم دے ذریعہ تشکیل دتا گیا اے ، جس وچ پہاڑی تے نشیبی علاقے کاراباخ ، مل دا میدانی علاقہ تے موغان دے میدان دے کچھ حصے شامل نيں ، تے اسلام تو‏ں پہلے دے زمانے وچ ، تقریبا جدید دور دے جمہوریہ آذربائیجان دے علاقے اُتے مشتمل سی ۔ ایہ وسطی فارسی اصطلاح گریکو رومن البانیہ کے برابر ا‏‏ے۔ اسنو‏ں آرمینیائی وچ ارمانیہ ، ارمینی وچ الیوان-ک ، تے عربی وچ ال ران (اران د‏‏ی عربی شکل) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ .

ارس تے کورہ ندی دا نقشہ

اران بحر کیسپین دے مغرب وچ واقع اے

اج ، آران د‏‏ی اصطلاح بنیادی طور اُتے آذربائیجان وچ مل تے موغان میدانی علاقےآں اُتے مشتمل علاقےآں د‏‏ی نشاندہی کرنے دے لئی استعمال ہُندی اے ^{حوالےدی لوڑ؟} (زیادہ تر ، بیلاقان ، امیشلی ، کرمدیر ، ستلی ، جمہوریہ آذربائیجان دے صابر آباد صوبے)۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} ایہ ناں ایرانی مورخ عنایت اللہ رضا نے ملک آذربائیجان دا حوالہ دے لئی استعمال کيت‏‏ا اے تے ایران دے اندر دے خطے دا حوالہ کرنے دے لئی آذربائیجان دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔ (جمہوریہ د‏‏ی سرزمین دا وڈا حصہ آذربایجان دے تاریخی علاقے شیروان نال نال قوبا اُتے مشتمل اے )۔

ناں ماخذ

کچھ داستاناں تے قدیم وسائل دے مطابق ، جداں مووسس کاگنکتوتسی ، (البانیائی) اران یا ارحان کاکیسیئن البانیہ دے افسانوی بانی دا ناں ، جو کچھ ورژن وچ نوحکا بیٹا یافت سی تے ممکنہ طور اُتے اس دا ناں وی سی قدیم کاکیشین البانیان (اگون) ، تے / یا ایرانی قبیلے جسنو‏ں ایلان (ایلانی) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اراکس (ارس) دریا قدیم یونانی جغرافیہ دے لئی اراکشاں کے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، تے ماؤنٹ ارارات دے نیڑے ہی اس دا ماخذ ا‏‏ے۔ جیمس ڈرمیسٹر نے اویستاکے وینڈیڈاڈ اول دے جغرافیہ دے بارے وچ اپنی گفتگو وچ مشاہدہ کيت‏‏ا اے کہ 12 واں صدی دے بنڈاہشن (29: 12) نے آذربائیجان د‏‏ی شمالی سرحد اُتے "وانگاوہی دایتہ دے ذریعہ" ایریانا وایگو "کی نشاندہی د‏‏ی ، تے ایسا کيت‏‏ا" شاید ترتیب وچ حقیقت ایہ اے کہ حقائق دے عدم ثبوت دے ذریعہ اس دا مافوق الفطرت کردار کھوئے بغیر حالے تک زرتشت مذہب د‏‏ی نشست دے نیڑے ہونا چاہیدا۔ ۔ ڈرمیسٹر نے وانگاوہی دیتیہ ندی نو‏‏ں اراکیو‏ں دے نال ہور جوڑ دتا ، تے "اریانا وایگو" ناں دا موازنہ اران دے نال کيت‏‏ا۔

سی ای بوسورتھ دے مطابق:

”

جارجیا دے لوک انہاں نو‏ں [کاکیشین البانیائیاں]ران-ی دے ناں تو‏ں جاندے سن ، ایہ ابتدائی اسلامی جغرافیائی اصطلاح الران (ارے رون) دے ناں تو‏ں عربی شکل وچ اختیار کيتی گئی تھی۔

“

حدود

اسلام تو‏ں پہلے دے زمانے وچ ، کاکیسیئن البانیہ / ارنان اسلام دے بعد دے ارنان دے مقابلے وچ اک وسیع تر تصور سی۔ قدیم ارنان نے تمام مشرقی ٹرانسکاکیشیا نو‏‏ں کور کيت‏‏ا ، جس وچ جدید دور آذربائیجان جمہوریہ دا بیشتر علاقہ تے داغستان دے علاقے شامل سن ۔ اُتے ، اسلام دے بعد دے زمانے وچ ارن دا جغرافیائی خیال کم ہوئے ک‏ے دریاواں دے درمیان کورا تے اراک دے درمیان حد تک کم ہوگیا۔

اک نامعلوم مصنف دے ذریعہ تیرہويں صدی وچ لکھی جانے والی قرون وسطی د‏‏ی تریخ " عجائب الدنیا " وچ ، کہیا گیا اے کہ اران 30 فرسخ (200) کلومیٹر چوڑائی وچ ، تے 40 فرسخ (270)کلومیٹر لمبائی وچ سی۔ کورا ندی دے تمام سجے کنارے تک جدو‏ں تک ایہ ارس دے نال شامل نئيں ہويا اس دا ناں ارن تو‏ں منسوب کيت‏‏ا گیا سی (کورا دے کبھے کنارے نو‏‏ں شیروان کہیا جاندا تھا)۔ ارن د‏‏ی حدود پوری تریخ وچ تبدیل ہوچکيت‏یاں نيں ، بعض اوقات موجودہ جمہوریہ آذربائیجان دے پورے علاقے نو‏‏ں وی محیط کردی اے ، تے دوسرے اوقات وچ صرف جنوبی قفقاز دے کچھ حصے شامل ني‏‏‏‏ں۔ کچھ واقعات وچ اران آرمینیا دا اک حصہ سی۔

قرون وسطی دے اسلامی جغرافیہ نے عام طور اُتے ارن تے اس دے قصبےآں د‏‏ی تفصیل دتی جس وچ بردہ ، بیلاگن تے گانجا دے علاوہ ہور شامل سن ۔

تریخ اران

تریخ آذربایجان دے حصہ وچ اران د‏‏ی تریخ دا خلاصہ کيت‏‏ا گیا اے ، جتھ‏ے آپ تفصیل دے نال حوالہ کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔

اسلام تاں پہلے

اسلامی

ایران اُتے عرباں دے حملے دے بعد ، عرباں نے 8 واں صدی وچ قفقاز اُتے حملہ کيت‏‏ا تے قفقاز البانیہ دا بیشتر سابقہ علاقہ ارن دے ناں تو‏ں شامل کيت‏‏ا گیا سی۔ ایہ خطہ بعض اوقات علانیہ تے تاریخی شواہد د‏‏ی بنیاد اُتے خلافت عباسیہ دا حصہ سی۔ پارسیان یا فارسی نسل دے راج ، جداں میہرانائ ساسانیائی دور وچ اس علاقے اُتے حکومت کرنے آئے تھے ۔ اس دے بادشاہاں نو‏‏ں ارانشاہ لقب دتا گیا ، تے عرب حملےآں دے بعد ، ستويں اواخر تو‏ں وسط 8 واں صدی دے آخر تک خلافت دے خلاف جنگ لڑی۔

اس وقت د‏‏ی ابتدائی مسلم حکمران خانداناں وچ روادی ، ساجدی ، سالاری ، شدادی ، شیروان شاہ ، تے شیکی تے طفلیس امارات شامل سن . قرون وسطی دے اوائل وچ اران دے اصل شہر بردھا ( پارتاو ) تے گانجا سن ۔ باردھا 10 واں صدی وچ مقبولیت حاصل کيتی ، تے ٹکسال رکھنے دے لئی استعمال ہُندا سی۔ باردہ نو‏‏ں 10 واں صدی وچ روس د‏‏ی کیسپین مہم دے نتیجے وچ کئی بار روس تے نورس دے ذریعہ محاصرہ گیا سی۔ بردھا انہاں چھاپےآں دے بعد کدی وی بہتر نئيں ہويا تے اسنو‏ں بیلقان نے راجگڑھ دے طور اُتے تبدیل کردتا ، اورجس نو‏‏ں منگولاں نے 1221 وچ ختم کردتا۔ اس دے بعد گانجا مقبول ہويا تے اس خطے دا وسطی شہر بن گیا۔ شدادداد خاندان دا راجگڑھ ، گانجا انہاں دے دور وچ "اران دا مادر شہر" سمجھیا جاندا سی۔

ارنان دا علاقہ سلجوق سلطنت دا اک حصہ بن گیا ، اس دے بعد الدیگزي ریاست دا حصہ بن گیا۔ اسنو‏ں خوارزمی خاندان نے مختصر طور اُتے لیا تے فیر 13 واں صدی وچ منگول ہلاگو سلطنت نے اس اُتے قبضہ کرلیا۔ بعد وچ چوبانی ، جلائری ، تیموری تے ایرانی صفوی ، افشاری ، تے قاجار ریاستاں دا اک حصہ بن گیا جس دا مطلب گھٹ تو‏ں گھٹ 1500 تو‏ں لے ک‏ے 1828 تک رہیا سی ، جدو‏ں ایران نے روس د‏‏ی توسیع شدہ روسی سلطنت تو‏ں اک وڈی جنگ ہار دتی تے اس دے نتیجے وچ معاہدہ ترکمانچائ ( روسی بولی: Туркманчайский договор ، فارسی: عهدنامه ترکمنچای‎ ) اُتے دستخط کرنے پڑےجس وچ اسنو‏ں تمام قفقاز دے علاقےآں نو‏‏ں روس دا تسلیم کرنا پيا۔

لوک

اران د‏‏ی آبادی بہت سارے لوکاں اُتے مشتمل سی۔ یونانی ، رومن تے ارمینی مصنفاں کچھ لوکاں دے ناں فراہ‏م کردے نيں جنہاں نے دریاواں دے درمیان کور تے اراکیس دے بیچ آبادی نو‏‏ں آباد کيت‏‏ا سی۔

• یونانیاں تے میکسائین - بظاہر جنوب تو‏ں نقل مکانی کرنے والے ،
• کیسپین ، گارجینز تے گارڈ مین
• Sakasenians - دے سکوندی نژاد،
• گیلین ، سوڈین ، لوپینین ، بالسانین۔ ممکنہ طور اُتے کاکیشین قبیلے ،
• پارسی تے پارسی - شاید ایرانی سن

چوتھ‏ی صدی دے آخر وچ ، جدو‏ں ایہ خطہ قفقاز البانیہ وچ منتقل ہويا تاں ، اس د‏ی آبادی آرمینیائیاں اُتے مشتمل سی تے آرمینیائیائیز قبائلیاں اُتے مشتمل سی ، اگرچہ بعد وچ آنے والےآں وچو‏ں بیشتر نو‏‏ں ہن وی وکھ وکھ نسلی وجود دے طور اُتے حوالہ دتا گیا ا‏‏ے۔

اسلام تو‏ں پہلے دے اوقات اران دے آبادی وچ تے کاکیشین البانیہ وچو‏ں زیادہ تر زیادہ تر رہیا سی عیسائی نال تعلق رکھدے سن جو کاکیشین البانیہ دے چرچ . عربی حکمرانی دے تحت (ستويں تو‏ں نويں صدیاں) آبادی دے اک حصے نو‏‏ں اسلامی شکل دتی گئی سی تے علویزم نو‏‏ں اپنایا گیا سی۔ دسويں صدی دے مسلم تریخ نے دسیا اے کہ ارنان د‏‏ی کچھ آبادی نے الرانیا ، ہور عربی تے فارسی زباناں وی بولی ني‏‏‏‏ں۔ کیو‏ں کہ اس دے بارے وچ کوئی تحریری ثبوت موجود نئيں اے ، کچھ علمائے کرام نے الرانیا نو‏‏ں ایرانی بولی سمجھیا اے جدو‏ں کہ دوسرےآں نے ایہ سمجھیا اے کہ اوہ قفقازی البانی بولی دا باقی ماندہ ا‏‏ے۔ 9 ja تو‏ں 12 واں صدی دے دوران ، جس علاقے وچ گانجا سی ، اس علاقے دا ناں ارن سی۔ اس د‏ی شہری آبادی بنیادی طور اُتے فارسی وچ بولدی ا‏‏ے۔

اس خطے د‏‏ی ترک کاری دے بعد ، آبادی ترک بولی بولنے والی ہوگئی ، تے ایويں یوروپین ، خصوصا روسیاں نے ترتار کہیا۔ بعد وچ انھاں آذربایجان کہیا جاندا سی۔

کچھ اُٹی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، اران د‏‏ی آبادی جو عیسائی رہی ، بالآخر آرمینیائی باشندےآں نے تے جزوی طور اُتے جارجیائی عوام نے جذب کيت‏‏ا۔

ایہ وی دیکھو

• کاکیسیئن البانیہ
• اگوانک
• جنوبی قفقاز
• ٹرانسکاکیشیا
• آذربائیجان جمہوری جمہوریہ
• آذربائیجان ایس ایس آر
• ایرانی آذربائیجان

ذرائع

• بشی ، منجم ، دول الاسلام
• مائنرسکی ، وی ، کاکیشین د‏‏ی تریخ وچ مطالعات ، کیمبرج یونیورسٹی پریس ، 1957
• وولکمر گنٹ زورن ، اورینٹل قالین

حوالے