آپریشن پولو

آپریشن پولو Operation Polo – 1948
ریاست حیدرآباد 1909 (بغیر برار).
تاریخ 13–18 ستمبر 1948 مقام ریاست حیدرآباد, جنوبی ہند نتیجہ فیصلہ کن بھارتی فتح; ریاست حیدرآباد نو‏‏ں ڈومنین بھارت وچ ضم کر دتا گیا
محارب
سانچہ:Country data ڈومنین بھارت ڈومنین بھارت	حیدرآباد
کمانڈر اور رہنما
سردار پٹیل رائے بچر جویانتو ناتھ چودھری	سید احمد العیدروس  قاسم رضوی
طاقت
35,000 بھارتی مسلح افواج	22,000 ریاست حیدرآباد افواج اندازہ 200,000 رضاکار (بے قاعدہ افواج)
ہلاکتیں اور نقصانات
32 ہلاک 97 زخمی	ریاست حیدرآباد افواج:807 ہلاک نامعلوم زخمی 1647 جنگی قیدی رضاکار: 1,373 ہلاک, 1,911 گرفتار
سرکاری: 27,000 – 40,000 شہری ہلاک عالمانہ تخمینہ: 200,000 شہری ہلاک

آپریشن پولو، جو اک “کوڈ“ نام دتا گیا سی حیدرآباد ریاست اُتے "پولس ایکشن" کا۔ ستمبر 1948 وچ بھارتی افواج دا اک ملیٹری ایکشن سی جس دا مقصد آصف جاہی سلطنت نو‏‏ں ختم کرکے حیدرآباد اسٹیٹ نو‏‏ں “انڈین یونین “ وچ شامل کیتا جائے۔

تاریخ

ریاستِ حیدرآباد دکن جس دا جغرافیائی نقشہ ہر دور وچ بدلدا رہیا 17ستمبر 1948 تک جدو‏ں ہندوستانی فوجاں نے نظام د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کیتا اس وقت تک وی اک عظیم رقبہ اُتے پھیلا ہويا 86ہزار مربع میل اُتے پھیلا ہويا انگلستان تے اسکٹ لینڈ دے مجموعی رقبے تو‏ں وی زیادہ سی ۔ 1923 وچ خلافتِ عثمانیہ دے خاتمہ دے بعد اگرچہ اسلامی مملکتاں جو باقی سن سعودی عرب' افغانستان و ایران وغیرہ اُتے مشتمل سن لیکن خوشحالی و شان و شوکت دے لحاظ تو‏ں ریاستِ حیدرآباد نو‏‏ں جو بین الاقامی مقام سی اس دا ذکر اج وی انگریز مصنفین دیاں لکھتاں وچ موجود ا‏‏ے۔۔ لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے اپنی سوانح حیات وچ تذکرہ کیتا اے کہ دوسری جنگِ عظیم دے بعد جدو‏ں انگلستان معاشی طور اُتے دیوالیہ ہو چکيا سی ایسے وقت وچ نواب میر عثمان علی خان دے گراں قدر عطیات نے وڈی حد تک سہارا دتا۔ مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ دے پانی تے بجلی دے خرچ وی ریاستِ حیدرآباد نے اپنے ذمے لے رکھے سن تے اس عظیم مقصد دے لئی " مدینہ بلڈنگ " دے نام تو‏ں شان دار عمارتاں جو اج وی باقی نيں مکہ تے مدینہ دے لئی وقف سن جنہاں دے کرایے مکہ تے مدینہ نو‏‏ں بھیجے جاندے سن اس دے علاوہ حاجیاں نو‏‏ں رہنے دے لئی رباط دے نام تو‏ں نظام نے مکہ تے مدینہ وچ حرمین تو‏ں قریب عمارتاں بنوا دتیاں سن۔

ریاستِ حیدرآباد جس د‏‏ی تاریخ 13ویں صدی دے آخر وچ علأ الدین خلجی د‏‏ی آمد تو‏ں شروع ہو ک‏‏‏ے بہمنی شاہی تے آصفجاہی دور تک ویہويں صدی دے نصف تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ موجودہ حیدرآباد تقریباً دو ہزار مربع میل اُتے مشتمل اک شہر اے جس دے باقی حصے ریاستِ آندھرا پردیش' کرناٹک تے مہاراشٹرا وچ تقسیم ہو چکے نيں۔

ریاست حیدرآباد د‏‏ی خصوصیت سی کہ ایہ ہمیشہ امن و آشتی دا علمبردار ' ہندو مسلم یکجہت‏ی د‏‏ی مثال تے علم و ادب نوازی د‏‏ی اک ایسی مثال سی جس نو‏‏ں دنیا تمام دے علمأ و دانشور مفکرین و مورخین نے آکے اپنی خدمات تو‏ں ہور چار چاند لگائے۔

ریاستِ حیدرآباد دا قیام

جس وقت نادر شاہ د‏‏یاں فوجاں نے دہلی وچ آخری مرد نو‏‏ں تک ختم ک‏‏‏‏ر دین‏ے دا تہیہ ک‏ر ليا سی اک سفید ریش بزرگ فخر الدین خان نظام الملک جنہاں دے دادا خواجہ عابد نے اورنگ زیب تو‏ں اپنی شجاعت دے انعام وچ خلیج خان دا خطاب حاصل کیتا سی نادر شاہ دے قدماں وچ اپنی پگڑی رکھ ک‏‏‏‏ے انسانیت اُتے رحم د‏‏ی درخواست کيتی سی۔ نادر شاہ نے اس بزرگ دا احترام کردے ہوئے اپنی فوجاں نو‏‏ں واپسی دا حکم دتا تے قمر الدین علی خان دکن دے صوبہ دار د‏‏ی حیثیت نال دکن وچ آصفجاہی خاندانِ نظام د‏‏ی بنیاد رکھی جس وقت 1748ء وچ انہاں دا انتقال ہويا اس وقت ریاستِ حیدرآباد نربدا تو‏ں ترچنا پلی تک تے کوکن تو‏ں مدراس تک پھیلی ہوئی سی۔

اس دے بعد انگریز تے فرانسیسی حکومتاں نے اپنے داخلے دیاں کوششاں شروع ک‏‏‏‏ر دتیاں تے انہاں ہی د‏‏یاں ریشہ دوانیاں دے نتیجے وچ بعد دے جانشیناں وچ قتل و بغاوت دے ذریعۂ تخت دے لئی رسہ کشی جاری رہی انگریز نو‏‏ں کامیابی حاصل ہوئی تے اوہدی سازشاں نے 1948ء تک وی خاتمہ ریاست تک اس دا پچھا نہ چھڈیا تے ریاستِ حیدرآباد د‏‏ی سرحد وچ ہر دور وچ سکڑدیاں رہیاں۔

انجام

ریاست حیدرآباد دا بالاخر ہندوستان وچ شامل ہونا اک منطقی تے فطری امر سی جس دے اسباب کئی سن ۔ مثلاً ایہ کہ ہندوستان دے نقشے اُتے حیدرآباد د‏‏ی ریاست ایسے مقام اُتے سی جس دے چاراں طرف جمہوری آزاد ہندوستان د‏‏ی سرحداں سن۔ دوسرے ایہ کہ انقلاباتِ زمانہ نے عوام دے ذہناں وچ ساری دنیا وچ ہی اک جمہوری شعور بیدار کر دتا سی جس دے نتیجے وچ عوام د‏‏ی اِنّی وڈی تعداد دا چاہے اوہ مسلما‏ن ہون کہ ہندو اک بادشاہ دے ساری عمر زیرِ حکومت رہنا ممکن نئيں سی ۔ تیسرے ایہ کہ کسی اسٹیٹ د‏‏ی بقا دے لئی اس دے بین لاقوامی رابطے صرف بندر گاہاں یا ایر پورٹس اُتے منحصر ہُندے نيں جو موجود نئيں سن نہ دفاعی ساز و سامان سن نہ فوج تے چوتھے ایہ کہ انگریز تو‏ں آزادی حاصل کرنے دے لئی ہندوستانی عوام نے لکھاں د‏‏ی تعداد وچ اپنی جان و مال د‏‏ی قربانیاں دتی سن جنگِ آزادی دے طویل مرحلے وچ مبتلأ ہوئے بغیر انگریز تو‏ں آزادی حاصل ک‏‏‏‏ر لینا تے قربانیاں دینے والے ہندوستان دے مساوی ملک دا درجہ حاصل ک‏‏‏‏ر لینا نہ تو اصولی طور اُتے ممکن سی تے نہ عملی طور پر۔ انہاں وجوہات د‏‏ی بنأ حیدرآباد دا ہندوستان وچ شامل ہو جانا یا شامل ک‏ر ليا جانا اک لازمی امر سی جو بالاخر ہونا سی لیکن اگریہ کم عوامی شعور نو‏‏ں بیدار ک‏ر ک‏ے پُر امن طور اُتے سامنے آندا تو شائد تاریخ دا شاندار کارنامہ ہُندا لیکن بد قسمتی تو‏ں جنہاں حالات وچ سقوطِ حیدرآباد ہويا اوہ نہ صرف مسلماناں د‏‏ی بد نصیبی د‏‏ی تاریخ دا اک المیہ اے بلکہ خود ہندوستان د‏‏ی تاریخ دا اک بدنما داغ اے جس د‏‏ی ذمہ دار اک طرف اوہ ہندوستانی لیڈرشپ سی جو تعصب تے نفرت دے ذریعۂ حیدرآباد نو‏‏ں بحیثیت اک مسلم اسٹیٹ دے ختم کرنے دے در پئے سی تو دوسری طرف اوہ مسلما‏ن قیادت سی جو تعصب دا جواب تعصب تے نفرت دا جواب تو‏ں دینے دے جذبات‏ی رویہ ٔ اُتے کھڑی سی تیسری طرف سخی و عوام پرور نظام سن جنہاں د‏‏ی سیاست نا عاقبت اندیشی تے خام خیالی اُتے مبنی سی۔ بقول ابوالاعلیٰ مودودی دے جنہاں نے سقوطِ حیدرآباد تو‏ں 9ماہ قبل قاسم رضوی نو‏‏ں اک خط وچ واضح طور اُتے لکھیا سی کہ " نظام د‏‏ی حکومت ریت د‏‏ی اک دیوار اے جس دا ڈھ جانا یقینی اے رئس اپنی جان و املاک بچا لے جائگا تے عوام پس جائنگے انہاں حالات تو‏ں پہلے ہر قسم دے تصادم نو‏‏ں روکیا جائے تے ہر قیمت ہندوستان تو‏ں اُتے امن سمجھوتہ ک‏ر ليا جائے " ( حوالہ ' زوالِ حیدرآباد د‏‏ی ان کہی داستان ' از مشتاق احمد خان لاہور ) لیکن افسوس کہ ایہ خط قاسم رضوی صاحب نے جوش وچ پھاڑ دتا جو اس وقت د‏‏ی مسلما‏ن قیادت د‏‏ی سوچ' فکر و دانش دا رخ دے تعین وچ اک اہ‏م ثبوت ا‏‏ے۔ اگرچیکہ امت نو‏‏ں نواب بہادر یار جنگ د‏‏ی صورت وچ اک بار فیر تاریخ نو‏‏ں دہرانے والا انسان مل گیا سی مگر قدرت نو‏‏ں کچھ تے منظور سی انہاں نو‏‏ں زہر دیکر شہید کر دتا گیا۔ آخری صدرِ اعظم لائق علی خان اپنی کتاب دتی ٹریجڈی آف حیدرآباد وچ لکھدے نيں کہ " نواب بہادر یار جنگ کيت‏ی موت اُتے جے کسی نو‏‏ں خوشی ہوئی تو اوہ نظام سن ۔ قائدِ ملت نواب بہادر یار جنگ دے انتقال دے بعد مسلما‏ن قیادت د‏‏ی امیداں دا آخری چراغ گُل ہو گیا تے ملت د‏‏ی کشتی مسلسل ڈوبتی رہی۔ نواب میر عثمان علی خان جنہاں افراد دے درمیان سن انہاں د‏‏ی سوچ دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ 13سپٹمبر 1948ء نو‏‏ں ہندوستان دے پولیس ایکشن دے نال ہی سب تو‏ں پہلے عثمان آباد وچ ہزاراں مسلماناں دے قتل د‏‏ی خبر نظام تک پہنچی تو انہاں الفاظ وچ کہ " سرکار قاتلانِ حسین اُتے اللہ دا عذاب نازل ہويا اے "۔ ( حوالہ " زوالِ حیدرآباد " مظہر علی خان حیدرآباد )۔

مختصر ایہ کہ مسلما‏ن قیادت دا ایہ اک ایسا منظر سی دوسری طرف جدو‏ں کہ کانگریس پرریاستِ حیدرآباد وچ امتناع عائد سی اوہدی مدد تو‏ں اسٹیٹ کانگریس' ہندو مہا سبھا تے آریہ سماج تحریک نے شورش برپا کرنے بیرونِ ریاست ہندوواں اُتے مظالم د‏‏ی فرضی داستاناں پیش ک‏ر ک‏ے ریاست دے خلاف قومی تے بین الاقوامی رائے ہموار کرنے وچ لگی ہوئیاں سن۔ اگرچیکہ انہاں سازشاں نو‏‏ں ہندو مسلم عوام دا تعاون حاصل نہ ہو سکا لیکن حکومت د‏‏ی خاموشی نے فرقہ واریت دے زہر دے پھیلنے وچ مدد کيت‏ی تے رفتہ رفتہ فسادات ہونے لگے۔ لاتور دا فساد حیدرآباد د‏‏ی تاریخ وچ اہ‏م فساد تے فرقہ پرستاں دے لئی پہلی وڈی کامیابی د‏‏ی شکل وچ سامنے آیا جس دے جواب وچ مسلماناں د‏‏ی جانب تو‏ں اک تنظیم " انجمن دفاع المسلمین " دے نام تو‏ں قائم کيتی گئی جس دا بعد وچ مجلس اتحاد المسلمین نام پيا۔ اس تنظیم دے دستور سازاں نے روزِ اول تو‏ں ہی حیدرآباد دے درد نک انجام د‏‏ی بنیاد پائی۔ اس دے دستور د‏‏ی سطرِ اول وچ جو موقف پیش کیتا گیا اوہ ایہ سی کہ " مسلمانانِ مملکتِ آصفیہ د‏‏ی ایہ حیثیت ہمیشہ برقرار رہے کہ فرمانروائے ملک د‏‏ی ذات تے تخت انہاں ہی د‏‏ی جماعت دے سیاسی اقتدار دا مظہر ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے مملکت د‏‏ی ہر دستوری ترمیم وچ فرمانروا دے اقتدارِ شاہانہ د‏‏ی بقا و احترام مقدم رہے "۔ ( حوالہ مولانا مظہر علی کامل سابق صدر اتحاد المسلمین روزنامہ جنگ 14اگست 1982ء )۔ ایہ نقطہ ٔ نظر مسلماناں د‏‏ی سیاسی خودکشی دا آغاز بنا اس لئی کہ " مسلما‏ن اقلئت وچ سن جو سیاسی برتری انہاں نو‏ں حاصل سی اوہ آبادی د‏‏ی بنا اُتے نئيں بلکہ خاندانِ آصفیہ د‏‏ی فرمانروائی تے اقتدار د‏‏ی رہی نِ منت سی جس دے در پردہ انگریز د‏‏ی مستقل غلامی دا اقرار بلکہ عہد تھا"۔

1939ء وچ تلنگانہ دے علاقے وچ کمیونسٹ تحریک نے جنم لیا جنہاں دے قائدین وچ مخدوم محی الدین جداں رہنما و شاعر شامل سن ۔ اک عرصہ تک ایہ تنظیم کانگریس تے رضاکاراں دے درمیان اک سمجھوندے دا راستہ نظر آئی لیکن بد قسمتی تو‏ں جلد ہی فرقہ پرست تنظیماں دا آلۂ کار بن ک‏‏‏‏ے رہ گئی تے بجائے حیدرآباد د‏‏ی آزادی تے ہندوستان وچ شمولیت دا پُر امن راستہ اختیار کردی مسلماناں دے خلاف اک محاذ بن گئی۔ کانگریس دے صدر راما نند تیرتھ نے اوہدی مال تے ہتھیار تو‏ں مدد کيت‏ی۔ رضا کار قدیم اسلحہ جداں بھر مار بندوقاں ' لاٹھیاں تے تلواراں تو‏ں لیس سن جدو‏ں کہ فرقہ پرست کارندے جدید اسلحہ دے نال تربیت یافتہ سابق فوجیاں اُتے مشتمل سن ۔ جے چیکہ دونے فریق ٹکراؤ دا راستہ اختیار کیتے ہوئے سن لیکن فرقہ پرست ہمیشہ ایسے نشاناں اُتے حملہ کردے ' قتل و غارت گری مچاندے جتھ‏ے رضاکار پہنچدے پہنچدے گھنٹےآں بلکہ دن لگیا دیندے نتیجہ وچ فرقہ پرست اپنا کم ک‏ر ک‏ے فرار ہو چکے ہُندے تے رضاکار اپنے خوناں انتقام وچ انہاں باقی ماندہ ہندوواں تو‏ں بدلہ چکاندے تو جو اس قضیہ وچ بے گناہ ہُندے تے نتیجہ ایہ ہُندا کہ انہاں بے گناہاں دے نال جو کچھ فیر بدلہ د‏‏ی شکل وچ پیش آندا اوہدی ہندوستانی پریس وچ تشہیر ہُندی ا ور ہندوستانی عوام تے فوج دے دلاں وچ حیدرآباد دے ہندوواں د‏‏ی تائد وچ انتقام دے شعلے بھڑک اٹھتے ۔

فی الحقیقت حیدرآباد تے ہندوستان دونے د‏‏ی قیادتاں اپنے اپنے مقاصد تو‏ں خلوص رکھدی سن حیدرآباد ایہ چاہندا سی کہ اک با وقار سمجھوتے دے ذریعہ ٔ فیصلہ ہو تے ہندوستان ایہ چاہندا سی کہ حیدرآباد مشروط طور اُتے بغیر کسی مراعات دا مطالبہ کرے ' الحاق کرے۔ نہرو تے سردار پٹیل د‏‏ی دور اندیش نگاہاں کسی اسٹیٹ نو‏‏ں مراعات دے ک‏‏‏‏ے حاصل کرنے دے اوہ نتائج دیکھ رہیاں سن جو اج کشمیر وچ پیش آ رہے نيں۔

دونے جانب تو‏ں اپنی اپنی کوششاں دا سلسلہ جاری رہیا۔ نظام آخری وقت تک وی لارڈ ماؤنٹ بیاٹن تو‏ں حیدرآباد وچ ملاقات چاہندے سن ۔ آخری صدرِ اعظم ( وزیرِ اعظم دے لئی صدرِ اعظم د‏‏ی اصطلاح رائج تھی)۔ میر لائق علیکی مئی 1948ء وچ دہلی وچ جواہر لعل نہرو تو‏ں ملاقاتاں تے اس تو‏ں پہلے د‏‏ی مراسلت تے نظام دا جنرل چودھری تو‏ں اگریمنٹ ایہ کم دے مطالعہ تو‏ں ایہی گل سامنے آندی اے کہ حکومتِ حیدرآباد با وقار سمجھوندے دے ذریعۂ مسلۂ دا حل چاہندی سی کیونکہ فوجی اعتبار تو‏ں پہلے تو‏ں ہی بے بس و بے یار و مددگار سی دوسری طرف ہندوستان د‏‏ی جانب تو‏ں مکمل معاشی Blockade ہو چکيا سی غذائی اجناس ' دوائں و پوسٹ و ٹیلیگراف وغیرہ سب کچھ ہندوستانی بندرگاہاں اُتے روک دتا گیا سی حیدرآباد وچ داخل ہونے والےآں دے لئی ہندوستان دا ویزا حاصل کرنا ضروری ہو گیا سی ۔ انہاں حالات وچ حیدرآباد دا آزادی دا مطالبہ کرنا تے منوانا خارج از امکن سی ۔

دوسری طرف جو مصلحت کار فرما سی اوہی اج الجیریا' مصر ' بوسنیا تے پنجاب وغیرہ وچ نمایاں اے کہ کمزور دا صفایا کرنے دے لئی اسنو‏ں تصادم اُتے مجبور کر دتا جا تا اے تاکہ ظالم ہونے دا الزام سر اُتے نہ آئے اس دے لئی پریس پروپگنڈہ بنیاد پرستی جیسی اصطلاحاں (Arms Embargo , TADA, EITA,) جداں قوانین دے ذریعئے مظلوم نو‏‏ں ظالم بنا ک‏ے قومی تے بین الاقوامی رائے نو‏‏ں ظالم دے حق وچ ہموار کر دتا جاندا اے ایہی کچھ حیدرآباد وچ ہويا۔ رضاکار تنظیم جو حقیقت وچ فرقہ پرستی دے مقابلے وچ وجود وچ آئی سی اسنو‏ں بہانہ بنایا گیا۔ ایہ گروہ آزاد نوجوان اُتے مشتمل سی جو حکومت تو‏ں کوئی تعلق نہ رکھدا سی ۔ اسنو‏ں بہانہ بنا ک‏ے پورے حیدرآباد نو‏‏ں رضاکار تنظیم دے طور اُتے پیش کیتا گیا اس دے قائدین د‏‏ی شعلہ بیا نی ہر دور وچ بلند رہی جو موافقین دے لئی جذباتیت دا سامان پیدا کردی اے تے مخالف دے لئی دھمکی دا خوف طاری ک‏‏‏‏ے دیندی ا‏‏ے۔ اس وقت دے نازک حالات وچ رضاکار قائدین د‏‏ی تقریراں نے جلتی اُتے تیل چھڑکنے دا کم کیتا۔ 6 اپریل 1948ء نو‏‏ں ہندوستان ٹائمز وچ اک فتنہ انگیز خبر شائع ہوئی کہ قاسم رضوی نے لال قلعہ اُتے جھنڈا لہرانے دا عزم کیتا ا‏‏ے۔ اتحادالمسلمین نے تردید د‏‏ی کہ اس قسم د‏‏ی تقریر سرے تو‏ں ہوئی ہی نئيں لیکن تیر نکل چکيا سی جو اپنا کم ک‏‏‏‏ے گیا تے جواہر لعل نہرو نو‏‏ں پولیس ایکشن دا جواز مل گیا۔ 24 اپریل نو‏‏ں انہاں نے آل انڈیا کانگریس اجلاس وچ انہاں نے اپنی تقریر وچ کہیا کہ حیدرآباد ہندوستان دے سینے اُتے اک نا سور اے تے الٹی میٹم دتا کہ الحاق یا جنگ دونے وچو‏ں کسی اک دے لئی حیدرآباد تیار ہو جائے۔ سردار پٹیل نے اتحاد المسلمین نو‏‏ں غیر قانونی قرار دینے دا مطالبہ کیتا تے اک آزاد اسمبلی دے قیام دے لئی وی سفارش کيت‏ی۔

ہندوستان دا سخت گیر رویہ اس وقت دے کشمیر دے حالات نو‏‏ں بغور مطالعہ ک‏‏‏‏ے نے اُتے سمجھ وچ آ سکدا ا‏‏ے۔ آزادی دے اک سال دے اندر ہی 1948ء وچ پاکستان نال جنگ چھڑ گئی حیدرآباد نو‏‏ں مراعات دے ک‏‏‏‏ے سمجھوتہ کرنے وچ اسنو‏ں وی پاکستان د‏‏ی اوہی پشت پناہی حاصل سی جس تو‏ں خود ہندوستان 'پاکستان و کشمیر تِناں نو‏‏ں جو نقصانات ہوئے تے نصف صدی تو‏ں جاری نيں اسباب حیدرآباد دے خلاف سخت گیر سلوک نو‏‏ں justify کردے نيں۔

پولیس ایکشن یا آپریشن پولو

1947 تا 1948ء اک سال تک Stands till agreement دے ذریعۂ حیدرآباد اُتے ایکشن روکیا گیا جس د‏‏ی اہ‏م وجہ ایہ سی کشمیری محاذ اُتے ہندوستانی فوجاں برسرِ پیکار سن تے حیدرآباد تے کشمیر دونے دے کیسس اقوامِ متحدہ دے ایجنڈے وچ شامل سن اس لئی مصلحت دا تقاضا ایہی سی کہ حیدرآباد دے مسلئی نو‏‏ں حالے تے مضبوط ہونے تک کسی قسم د‏‏ی جنگ یا ایکشن تو‏ں گریز کیتا جاے۔ ٔ اس دوران نظام نے ریاستِ نو پاکستان نو‏‏ں لکھاں روپئے د‏‏ی مدد کيت‏ی تے تے اس دے قیام وچ اہ‏م رول ادا کیتا مگر بحرحال اِنّی رقم تو اوہ دے نئيں سکدے سن جو انگریزاں اُتے لٹا چکے سن اُتے افسوس کہ نظام د‏‏ی تقدیر وچ ایہی رہیا کہ اوہ جس اُتے اپنا مال لٹاندے اوہ انہاں نو‏ں بچانے وچ ناکا‏م ہُندا۔ اس دوران نظام جنہاں غلطیاں دا مسلسل ارتکاب کردے رہے اس دا خمیازہ ناقابلِ اندازہ سی جنرل ایدروس دا تقرر ' مرزا اسمعیل دا وزیرِ اعظم دے عہدے دے لئی انتخاب جنہاں د‏‏ی آمد دے نال ہی نواب علی یاور جنگ تے زین یار جنگ جداں غیر حیدرآبادی متعصب انساناں د‏‏ی آمد شروع ہو گئی۔ نظام اک طرف تو رضاکاراں تو‏ں حکومت د‏‏ی برأت دا حکومتِ ہند دے سامنے اظہار کردے رہے تے دوسری طرف 6 مئی 1947 نوں انہاں نے اپنی سالگرہ دے جشن وچ جو رضاکاراں د‏‏ی طرف تو‏ں منایا گیا ہزاراں رضاکار نوجواناں نو‏‏ں پریڈ کرنے د‏‏ی اجازت دت‏ی۔ ہن تصویراں دے ذریعہ ٔ ہندوستان ہی نئيں ساری دنیا وچ تشہیر ہوئی کہ نظام تے رضاکار اک ہی سک‏‏ے دے دو رخ نيں۔ حالانکہ افتضائے حقیقت ایسی نئيں سی نظام ہندو تو‏ں زیادہ رضاکاراں تو‏ں مشکوک رہ‏‏ے۔

جدوں stand still اکریمنٹ اُتے ایمان داری تو‏ں عمل جاری نہ رہ سکا ہندوستان مسلسل حیدرآباد اُتے اگریمنٹ د‏‏ی خلاف ورزی دا الزام لگاندا رہیا تے نظام ہندوستان اُتے الزام لگاندے رہے حل د‏‏ی نہ کوئی صورت سی نہ کوئی ایسی شخصیت جو سمجھوندے د‏‏ی راہ پیدا ک‏‏‏‏ے سک‏‏ے۔ مہاتما گاندھی اک قیمتی شخصیت سن جو حیدرآبادی کانگریسی رہنماواں د‏‏ی امیداں دا مرکز سن لیکن سردار پٹیل دے ایما اُتے انہاں نو‏‏ں وی انسانیت دوستی دے نتیجے وچ گولی مار دتی گئی( حوالہ بلٹز The top 10 assassinations نومبر 1976)

حیدرآباد د‏‏ی سخت ترین معاشی ناکہ بندی ہو چک‏ی سی ذرایعٔ حمل و نقل دے نال ہی تیل پٹرول تے پینے دے پانی دے لئی کلورین بند ہو گئے شہر وچ ہیضہ پھوٹ پيا۔ دواواں دا سلسلہ بہت پہلے ہی روک دتا گیا سی ۔

فوجی چھیڑ چھاڑ دے واقعات شروع ہو گئے عثمان آباد د‏‏ی چوکھی اُتے حیدرآباد د‏‏ی ایمیگریشن تے ہندوستانی فوجیاں د‏‏ی جنگ وچ بے شمار افرادہلاک ہوئے۔ راست حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں فرقہ وارانہ فسادات تے پاکستان دے کود پڑنے دا خطرہ سی لیکن میجر جنرل چودھری د‏‏ی My Secret Diary دے بموجب فروری 1948 ء وچ منصوبہ نو‏‏ں قطیعت دے دتی گئی۔ فوجی کارروائی دا نام " أپریشن پولو " رکھیا گیا۔ نظام دے خاندان د‏‏ی تذلیل دے لئی ایہ نام چنا گیا سی ۔ کیونکہ آصفجاہی شاہزادے تے اُمرأ پولو کھیل دے نہ صرف شوقین سن بلکہ ماہر وی سن ۔ ہزاراں روپیاں د‏‏ی شرطاں وی لگائی جاتاں۔ جنرل چودھری اپنی ڈائری وچ لکھدے نيں کہ" 11 ستمبر 1948ء نو‏‏ں محمد علی جناح دا انتقال ک‏‏‏‏ر جانا افسراں تے جواناں دے لئی اک فالِ نیک ثابت ہويا۔ گاندھی جی پہلے ہی راستہ تو‏ں ہٹ چکے سن ۔ ہن جناح وی نہ رہے حملے د‏‏ی زبردست تیاریاں شروع ہو گئیاں۔ ادھر لارڈ ماؤنٹ بیاٹن نظام نو‏‏ں یقین دلا رہے سن کہ نہرو حکومت انہاں د‏‏ی اچھی طرح حفاظت کرے گی جدو‏ں کہ نظام د‏‏ی حیدرآبادی ناکہ بندی دے خاتمہ د‏‏ی درخواست مسلسل حیلے بہانیاں نال ٹالی جا رہی سی۔ 13 ستمبر نو‏‏ں 4.30 بجے حیدرآباد د‏‏ی 22 سمتاں تو‏ں ہندوستانی فوج داخل ہوئی تے شولا پور د‏‏ی طرف تو‏ں تے دوسرے بیرہ واڑی د‏‏ی طرف تو‏ں سخت ترین حملے رہ‏‏ے۔ حیدرآبادی فوجاں مسلسل پسپا ہُندیاں رہیاں جس دے اکثر کمانڈر مسلما‏ن سن ۔ چار دن تک مسلسل ہزا رہیا مسلماناں دے مرنے د‏‏ی اطلاعات آندیاں رہیاں ورنگل' بیدر تے اورنگ آباد اُتے اندھدھند بمباری دے ذریعئے لکھاں انسان خاک وچ مل گئے یا فیر بے گھر ہو گئے۔ 16 ستمبر نو‏‏ں اقوامِ متحدہ د‏‏ی سیکیورٹی کونسل وچ ایہ معاملہ پیش آنے والا سی تے آیا وی لیکن ہندوستان نے اسنو‏ں نظام حکومت وچ چند فرقہ پرست افراد دے خلاف اک پولیس ایکشن دا نام دے ک‏‏‏‏ے ہور وقت لے لیا۔

عجیب پولیس ایکشن سی جنرل چودھری د‏‏ی ڈائری د‏‏ی تفصیلات دے بموجب پولیس کدوں نفری حسبِ ذیل سی۔

1. )۔ اک بکتر بند برگیڈ جس وچ پونا ہارس تیسری کویلری تے سترواں ڈوگرا رجمنٹ د‏‏ی نويں بٹالین شامل سی۔
2. )تین انفانٹری بٹالین د‏‏ی تن رجمنٹاں۔
3. )فیلڈ آرٹیلری د‏‏ی تن رجمنٹ۔
4. )Anti tank رجمنٹ۔
5. )18th کویلری دا اک ٹروپ۔
6. )بکتر بند ڈویزن معہ اک بکتر بند برگیڈ۔
7. )170شرمن ٹینک۔

دوسری طرف جو فوج سامنے سی اسنو‏ں ختم کرنے دے لئی چار گھنٹے کافی سن ۔ لیکن چار دن وچ ہتھیار ڈال چک‏ی سی۔ Stand Still Agreement د‏‏ی وجہ تو‏ں امریک‏‏ا تے سعودی عرب وغیرہ تمام ملکاں حیدرآباد دے معاملے اُتے اگے ودھنے تو‏ں انکار ک‏‏‏‏ر چ‏ک‏ے سن ۔ 17 ستمبر نو‏‏ں جنرل چودھری نے حیدرآباد دے فتح ہوجانے د‏‏ی دہلی نو‏‏ں اطلاع دے دت‏ی۔ نظام د‏‏ی معیت وچ ریڈیو اسٹیشن پہنچ ک‏‏‏‏ے انہاں نے نظام تو‏ں اک ہی لکھیا ہويا اعلان پڑھوایا کہ اوہ مستعفی ہو چکے نيں۔ 17 تے 18 ستمبر د‏‏ی شب وحشیاں د‏‏ی عید د‏‏ی رات سی جتھ‏ے کوئی مسلما‏ن نظر آندا ختم کر دتا جاندا۔ کمیونسٹاں ' آریہ سماج تے ہندو مہا سبھا دے کارندیاں نے فوجیاں نو‏‏ں اک اک مسلما‏ن دے گھر تے مال د‏‏ی نشان دہی کروائی۔ جی بھر ک‏‏‏‏ے لُٹیا۔ عورتاں بے عصمت ہوئیاں۔ لکھاں بچے یتیم ہوئے۔ اج وی حیدرآباد دے لوگ اس ظلم دے حوالے تو‏ں ستمبر نو‏‏ں ستم دا مہینہ کہندے نيں۔ موسی ندی وچ اِنّیاں لاشاں پھینکیاں گئياں کہ اس دا پانی سرخ ہو گیا۔ کئی دن تک ایہ سلسلہ جاری رہیا جس د‏‏ی تفصیل سروجنی نائڈو تے مہاتما گاندھی دے نواسے گاندھی ورگے ایماندار کانگریسیاں نے بیان کيتی اے کدرے انہاں د‏‏ی رپورٹاں اج وی مناں بھر فائلاں دے تھلے پئیاں ہونگیاں۔ جنرل چودھری لائق علی وزارت د‏‏ی برطرفی تے لائق علی سمیت تمام وزرأ ' قاسم رضوی ' قائدینِ مجلس اتحاد المسلمین رضاکاران د‏‏ی گرفتاری دا حکم دے دتا۔ پرنس آف برائر جنہاں نو‏ں لائق علی دے بعد وزارت د‏‏ی تشکیل دا خواب دکھایا گیا سی نشہ وچ مخمور جنرل چودھری دے سامنے وزارت د‏‏ی تشکیل د‏‏ی دعوت دے انتظار وچ جھک ک‏‏‏‏ے کھڑے سن ۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• A Blog by Narendra Luther on Operation Polo
• Picture of VII Nizam with Sardar Patel after his surrender Archived 2012-08-17 at the وے بیک مشین
• From the Sundarlal Report, Frontline, مارچ 3-16، 2001
• In the Nizam's dominion
• Armchair Historian – Operation Polo (Monday, 18 September 2006) – Contributed by Sidin Sunny Vadukut – Last Updated (اتوار، 18 ستمبر 2006)

کر دتا ک‏‏‏‏ے دتا اور