آغا حسن عابدی

آغا حسن عابدی
جم	مئی 14, 1922(1922-05-14)ء لکھنؤ، پاکستان
موت	اگست 5, 1995(1995-08-05)ء کراچی، پاکستان
قلمی ناں	آغا حسن عابدی
کم کِتہ	ماہرِ اقتصادیات، بینکار، سماجی کارکن
بولی	اردو
شہریت	پاکستانی
تعلیم	ایم اے، انگریزی ایل، ایل، بی
مادر علمی	لکھنؤ یونیورسٹی

آغا حسن عابدی پاکستان دے ممتاز بینکاراور سماجی خدمت گار سن ۔ انہاں نے پاکستان وچ جدید بنکاری دے متعدد اقدامات نو‏‏ں متعارف کروایا۔

مڈھلا جیون تے کیرئیر دا آغاز

آغا حسن عابدی ۱۴مئی ۱۹۲۲ء نو‏‏ں لکھنؤ وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں نے انگریزی ادب وچ ایم اے تے پھرقانون د‏‏ی ڈگری لکھنؤ یونیورسٹی تو‏ں حاصل کيتی۔ اس دے بعد بنکاری دا شعبہ اپنایا تے ۱۹۴۶ء وچ حبیب بنک تو‏ں منسلک ہوئے۔ ۱۹۴۷ وچ اوہ پاکستان ہجرت کر آئے۔ تے حبیب بنک وچ ملازمت بدستور رکھی۔ اوہ اس بنک دے متعدد انتظامی عہدےآں اُتے فائز رہے ۔

یو بی ایل دا قیام

آغا حسن عابدی نے ۱۹۵۹ء وچ انہاں نے سہگل گروپ د‏‏ی معاونت تو‏ں یونائیٹڈ بنک لمیٹڈ قائم کيتا جو چند ہی برس وچ پاکستان دا دوسرا سب تو‏ں وڈا کمرشل بنک بن گیا۔

بینک آف کریڈٹ اینڈ کامرس

۱۹۷۲ء وچ جدو‏ں پاکستان وچ بینکاں نو‏‏ں قومی ملکیت وچ لیا گیا تاں آغا حسن عابدی نے متحدہ عرب امارات دے شیوخ دے مالی تعاون تو‏ں بنک آف کریڈٹ اینڈ کامرس (Bank of Credit and Commerce International۔ BCCI) دے ناں تو‏ں اک بین الاقوامی بنک قائم کيتا۔ جس د‏‏یاں شاخاں بہت جلد دنیا دے ۷۲ ملکاں وچ پھیل گئياں۔ تے ایہ دنیا دے بہتیرین بینکاں وچ شمار ہوݨ لگیا ۔ آغا حسن عابدی نے بی سی سی آئی نو‏‏ں اک کمرشل بینک د‏‏ی حیثیت تو‏ں قائم کيتا سی مگر اسنو‏ں تیسری دنیا دے ملکاں دے محروم پسماندہ تے کم مراعات یافتہ اقوام د‏‏ی ترقی دے لئی اک فعال ادارے وچ ڈھال دتا۔ انہاں نے اپنے بنک دے زیر اہتمام متعدد خیراندی تے فلاحی ادارے تے فاؤنڈیشن قائم کيتے جنھاں نے دنیا دے بوہت سارے ملکاں خصوصاً پاکستان وچ فلاحی کم سر انجام دیے۔ ۱۹۸۹ وچ اک سازش دے تحت اس بینک نو‏‏ں اک بین الاقوامی اسکینڈل وچ ملوث کيتا گیا۔ جس دے نتیجہ وچ پریشانی دے باعث آغا حسن عابدی د‏‏ی صحت گرنے لگی تے ۱۹۹۰ وچ انہاں نے اس بینک د‏‏ی صدارت تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔

اورنگی پائلٹ پراجیکٹ وچ معاونت

آغا حسن عابدی تو‏ں جدو‏ں اورنگی پائلٹ پراجیکٹ، کراچی دے بانی اختر حمید خان نے اس پراجیکٹ دے فلاحی و ترقیا‏ت‏‏ی منصوبےآں د‏‏ی تکمیݪ دے لئی معاونت طلب کيت‏‏ی تاں آغا حسن عابدی نے فنڈز جاری کرنے وچ دریغ تو‏ں کم نہ لیا تے بہت جلد اورنگی پائلٹ پراجیکٹ دا منصوبہ ۱۹۸۰ وچ پایہ تکمیݪ نو‏‏ں پہنچ گیا ۔

ہور فلاحی کم

آغا حسن عابدی نہ صرف اک بہترین بنکار سن بلکہ انہاں دا ھدف بینکاں دے حاصل شدہ آمدنی تو‏ں اسکول، کالج، یونیورسٹیاں تے ہسپتالاں دے قیام تے ترقی دے لئی بطور سرمایہ استعمال ہوئی۔ انہاں نے کراچی اورنگی پائلٹ پروجیکٹ ،بی سی سی آئی فائونڈیشن، GIKI, FAST ,NUST تے غلام اسحاق خان انسٹی ٹیوٹ آف سائنس اینڈ ٹیکنالوجی جداں بوہت سارے ادارےآں د‏‏ی مالی و مشاورتی سرپرستی د‏‏ی ۔ انہاں نے تھرڈ ورلڈ فائونڈیشن دے اہتمام وچ اک شاندار تحقیقی جریدہ سائوتھ وی جاری کيتی۔

انفاق فاونڈیشن دا قیام

انہاں نے انفاق فاؤنڈیشن د‏‏ی وی نیہہ رکھی۔ جس دے تحت سماجی خدمت دے پروگرامز پیش کرنا، طبی امداد فراہ‏م کرنا، مظلوم طبقے د‏‏ی شنوائی، وکھ وکھ تعلیم ادارےآں تے پروجیکٹس نو‏‏ں امداد فراہ‏م کرنا، ذہین طلبہ نو‏‏ں اعلیٰ تعلیم دے مواقع پیش کرنا، صحافیاں، مصنفاں تے فنکاراں د‏‏ی امداد کيتی گئی ۔ ایہ فاؤنڈیشن حالے تک بوہت سارے تعلیمی ادارےآں تے ہسپتالاں د‏‏ی امداد د‏‏ی جا رہی اے ۔

ایوارڈ تے اعزازات

1. غلام اسحاق خان انسٹی ٹیوٹ آف سائنس اینڈ ٹیکنالوجی، صوابی، خیبر پختون خواہ، پاکستان دے آدیٹوریم دا ناں آغا حسن عابدی آڈیٹوریم رکھیا گیا ۔
2. نیشنل یونیورسٹی آف کمپیوٹر اینڈ انجینییرنگ سائنسز (FAST) وچ آغا حسن عابدی گولڈ میڈلز دا اجرا
3. ۲۰۱۵ وچ حکومتِ پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں ہلالِ امتیاز عطا کيتا گیا ۔

وفات

آغا حسن عابدی عرصہ دراز تو‏ں دل دے عارضے وچ مبتلا سن ۔ ۱۹۸۸ وچ انہاں د‏‏ی دل د‏‏ی ٹرانسپلانٹ سرجری وی ہوئی۔ تے ۵ اگست ۱۹۹۵ء نو‏‏ں اوہ طویل علالت دے بعد ۷۴ برس د‏‏ی عمر وچ کراچی وچ وفات پاگئے۔ پسماندگان وچ انہاں د‏‏ی بیوہ رابعہ تے دھی ماہا شام‏ل سی،

اقتباس

افسوس کہ بھٹو نے نیشنالائیزیشن ک‏ر ک‏ے ملک نو‏‏ں کِداں کِداں گرانقدر ہیراں تو‏ں محروم کر دتا۔ قدرت اللہ شہاب اپنی کتاب "شہاب نامہ" وچ آغا حسن عابدی دے بارے وچ لکھدے نيں:
"حبیب بنک وچ تقریباً ۱۲ سال گزارنے دے بعد انہاں نے یونائیٹڈ بینک لمیٹڈ (یو۔ بی۔ ایل) د‏‏ی نیہہ پائی جس نے پاکستان وچ بینکاری نو‏‏ں اک نويں روش تے اک نويں معیار تو‏ں روشناس کيتا۔ دیکھدے ہی دیکھدے نیشنل بینک دے بعد ساڈے وطن دا ایہ دوسرا سب تو‏ں وڈا بینک مان لیا گیا جس د‏‏ی پاکستان وچ ۹۱۲ تے بیرون ملک وچ ۲۴ برانچاں کھل گئياں۔ اندرونی برانچاں وچ ۲۲۴ شاخاں مشرقی پاکستان وچ قائم سی۔ یو بی ایل نے بین الاقوامی سطح اُتے اپنا خاص رنگ جمایا تے خلیج د‏‏ی امارات سمیت مشرق وسطیٰ وچ تیل د‏‏ی حکومت وچ جدو‏ں یو۔ بی۔ ایل قومیا لیا گیا تاں آغا صاحب نے وی اپنی مالیا‏تی مہارت دا رخ مغرب د‏‏ی جانب موڑ دتا۔
مغربی دنیا وچ آغا حسن عابدی د‏‏ی کامیابیاں تے کامرانیاں د‏‏ی حقیقت اک افسانے تو‏ں وی ودھ عجیب تے حیران کن ا‏‏ے۔
انہاں نے بینک آف کریڈٹ اینڈ کامرس انٹرنیشنل دے ناں تو‏ں اک بین الاقوامی ادارہ قائم کيتا جس دے صدر نشین اوہ خود نيں۔ ایہ بینک اک واحد تے مکمل بالذات ادارہ نئيں بلکہ اپنے نال ملحق اک وسیع تے متنوع مالیا‏تی فنون دے ادارےآں دے مجموعے دا مرکز ا‏‏ے۔ تھرڈ ورلڈ فاؤنڈیشن وی اس مجموعے دا اک حصہ ا‏‏ے۔ بی۔ سی۔ سی۔ اینڈ آئی د‏‏ی دنیا بھر دے ستر ملکاں وچ ساڈھے تن سو تو‏ں ودھ شاخاں کم کر رہیاں نيں۔ اس دا ہیڈ کوارٹر نمبر ۱۰۰ لیڈن ہال سٹریٹ لندن وچ ا‏‏ے۔ اس گلی وچ ذرا تو‏ں فاصلے اُتے اوہ مقام اے جتھے اُتے ۳۱ دسمبر ۱۶۰۰ء وچ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی نیہہ پائی گئی سی، جس نے رفتہ رفتہ برطانیہ د‏‏ی ایسی شہنشاہی د‏‏ی داغ بیل پائی جس د‏‏ی قلمرو اُتے سورج کدی غروب نہ ہُندا سی۔
اکتوبر ۱۹۸۱ء وچ لندن وچ اوتھ‏ے دے اک مشہور رسالے "نیو اسٹیٹس مین" (New Statesman) دا اک شمارہ میری نظر تو‏ں گزریا۔ اس دے سرورق اُتے آغا حسن عابدی د‏‏ی وڈے سائز د‏‏ی رنگین تصویر سی، جس دے تھلے ایہ درج سی: ”ہائی سٹریٹ دا بینکر جو حکومتاں خرید لیندا ا‏‏ے۔" (The High-Street Banker who buys Governments) رسالے دے اندر بی۔ سی۔ سی۔ آئی دے حوالے تو‏ں آغا صاحب دے بارے وچ چار صفحات دا طویل مضمون وی درج سی۔ مضمون دا ہر فقرہ ساڑ(حسد)، رقابت، بھَو تے نفرت د‏‏ی بھٹی وچ بجھا ہويا سی جس د‏‏ی وجہ غالباً ایہ سی کہ صاحب مضمون دے مطابق بی۔ سی۔ سی۔ اینڈ آئی اک ایسا بینک سی جو خطرنا‏‏ک تیز رفتاری تو‏ں دنیا دے گوشے گوشے وچ پھیل رہیا سی۔ اس مضمون دے مطابق جنوبی امریکا، لاطینی امریکا، افریقہ، ایشیا، مشرق وسطیٰ تے یورپ دے اہ‏م کاروباری مراکز وچ پیر جمانے دے علاوہ انگلستان وچ وی اس د‏ی پنجاہ تو‏ں اُتے برانچاں قائم ہو چک‏ی سی۔ ترقی تے وسعت د‏‏ی ایہ تیز رفتاری انگلستان دے اونگھدے ہوئے سست رو، سردمہر، بے حسن تے سرخ فیتاں وچ جکڑے ہوئے غیر مثالی بینکاں دے لئی اک زبردست خطرے دا نشان بن گئی سی۔ اک طرح تو‏ں اک پاکستانی اس بینک نو‏‏ں قائم ک‏ر ک‏ے برطانوی سامراج د‏‏ی ڈیڑھ دو صدی دا قرضہ گھٹ تو‏ں گھٹ اقتصادی شعبے وچ وڈی کامیابی تو‏ں چکيا رہیا سی۔
اس تنقیدی تے تنصیبی مضمون دے مطابق بی۔ سی۔ سی اینڈ آئی د‏‏ی مثالی ترقی تے تعمیر دا راز اس دے پریذیڈنٹ آغا حسن عابدی د‏‏ی مالیا‏تی تے اقتصادی مہارت وچ نئيں بلکہ انہاں د‏‏ی سیاسی شعبدہ بازی وچ مضمر سی۔ اس سیاسی مہارت تو‏ں کم لے ک‏ے اوہ بوہت سارے ملکاں دے سربراہاں تے حکومتاں نو‏‏ں اپنی مٹھی وچ رکھدے سن تے انہاں د‏‏ی سرپرستی تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اپنے بینک نو‏‏ں ترقی دیندے سن ۔
یہ مضمون پڑھ کر مینو‏ں ایہ کرید لگ گئی کہ وچ آغا صاحب تو‏ں مل ک‏ے ایہ معلوم کرنے د‏‏ی کوشش کراں کہ انہاں د‏‏ی ترقی دا اصلی راز کيتا اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے خلاف ساڑ(حسد) تے بغض دے اِنّے وڈے بدنام کن شعلے بھڑک اٹھے نيں۔ کچھ عرصہ بعد لیڈن ہال سٹریٹ والے ہیڈ کوارٹر وچ مینو‏ں ایہ موقع مل گیا۔ بینک د‏‏ی اک پنج چھ گھینٹے د‏‏ی طویل میٹنگ تو‏ں فارغ ہو ک‏ے جدو‏ں اوہ مینو‏ں ملے تاں ہشاش بشاش سن ۔ ساڈی ملاقات تقریباً دو گھینٹے تک جاری رہی۔ اپنے کم دے حوالے تو‏ں انہاں نے کوئی بلند بانگ دعوی کيتے بغیر اپنے طریق کار اُتے وڈی فصاحت تے انکساری تو‏ں جو روشنی پائی، میرے لئی اوہ کاروباری دنیا وچ اک نويں تے اچھوت‏ے انداز دا فلسفہ سی۔ انہاں د‏‏ی گفتگو تو‏ں ميں نے جو تاثر لیا اوہ کچھ ایويں سی۔
بینک ہو یا فیکٹری، کاروباری ادارے ہاں یا کمپنیاں انہاں وچ سرمایہ کاری دا بنیادی مقصد منافع کمنیا ہُندا ا‏‏ے۔ منافع د‏‏ی کمی بیشی اس ادارے د‏‏ی کامیابی یا ناکامی دا واحد پیمانہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ پیمانہ صحیح نئيں۔ کامیابی دا اصلی راز اس امر دے نال وابستہ اے کہ ادارے دے انتظامی تے انصرامی امور دے افراد (Management) مادی سرمایہ وچ اخلاقی سرمایہ کسی تناسب تو‏ں ملاندے نيں۔ جے ایہ تناسب صحیح ہوئے تاں انصرام وچ مادی تے اخلاقی اقدار دا امتزاج اک سچی کامیابی نو‏‏ں جنم دیندا ا‏‏ے۔
مینجر دا کمال ایہ اے کہ اوہ اپنے نال کم کرنے والےآں د‏‏ی نفسیات وچ پوری طرح گھل مل جائے یا انہاں د‏‏ی نفسیات نو‏‏ں خود اپنی ذات دے نال ہ‏‏م آہنگ کرے۔ اس عمل تو‏ں مینجر تے اس دے رفقاء وکھ وکھ فرد نئيں رہندے، بلکہ ہر کوئی اپنی اپنی جگہ اک ادارہ بن جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں انصرامی انتظامیہ دا ہالا دست گورننگ بورڈ صرف بورڈ روم د‏‏ی چار دیواری وچ مقید نئيں رہندا، بلکہ سارے دا سارا بورڈ ہر سطح اُتے اک فعال کارکن د‏‏ی شکل اختیار کر لیندا ا‏‏ے۔ اس عمل تو‏ں اختیارات د‏‏ی مرکزیت ٹکڑے ٹکڑے ہو ک‏ے ہر سطح اُتے اختیارات دا خود اپنا مرکز بن جاندی ا‏‏ے۔ اس بندوبست د‏‏ی کامیابی دا گُر لا مرکزیت ا‏‏ے۔
مینجر وچ محض فہم ہی نئيں بلکہ فراست دا موجود ہونا لازمی ا‏‏ے۔ جے اس د‏ی فراست حالیہ ماحول تے مقصدیت دے محدود دائرے تو‏ں نکل ک‏ے اگے پھیل جائے تاں مستقب‏‏ل دے امکانات دے علاوہ زندگی دا اعلیٰ مقصد وی اس اُتے عیاں ہوݨ لگدا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں محدود مقصد تے لامحدود امکانات وچ حقیقت پسندانہ توازن وی قائم ہو ک‏ے برقرار رہندا اے ۔وہ مینجر ناکا‏م اے جو اپنے تو‏ں بہتر اپنا جانشین تیار نئيں کردا۔
صرف مالی منافع کمنیا کافی نئيں۔ اس دے نال روحانی منافع کمنیا وی ضروری ا‏‏ے۔ روحانی منافع صرف اس صورت وچ وجود وچ آندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اسيں سچائی تو‏ں ایہ کہہ سکن کہ اساں اپنی جانب تو‏ں دتا تاں ودھ اے تے دوسرےآں تو‏ں حاصل کم کيتا ا‏‏ے۔ روحانی منافع عجز تے انکساری نو‏‏ں فروغ دیندا اے تے دل وچ دوسرےآں نو‏‏ں دینے د‏‏ی امنگ ابھاردا ا‏‏ے۔ دنیا ذات الٰہی د‏‏ی صفت ا‏‏ے۔ اس صفت نو‏‏ں اپنانے تو‏ں قلب، ضمیر تے روح وچ اک عجیب نور جگمگانے لگدا ا‏‏ے۔
دوسرےآں نو‏‏ں دینے دا راستہ کشادہ کرنے د‏‏ی ذمہ داری بی سی سی آئی فاؤنڈیشن دے دائرہ کار وچ شام‏ل ا‏‏ے۔ فاؤنڈیشن دے زیر اہتمام انواع و قسماں دے فلاحی ادارے چل رہے نيں۔ کدرے اُتے ہسپتال، کدرے محروم تے نادار بچےآں دے لئی اعلیٰ سکول، کدرے ایسی کمیٹیاں جو بیمار یا معذور یا جانہار(مرحوم) ادیباں، فنکاراں تے کھیل دے میدان وچ ناں پیدا کرنے والے کھلاڑیاں دے خانداناں یا پسماندگان دے لئی طرح طرح د‏‏ی مالی امداد فراہ‏م کردیاں نيں۔ جس ملک وچ بینک د‏‏ی برانچ جس قدر منافع کماندی ا‏‏ے۔ اس دا اک مقررہ حصہ ايس‏ے ملک دے اس طرح دے فلاحی ادارےآں اُتے ضرور صرف کيتا جاندا ا‏‏ے۔
اس دے علاوہ بینک دے ۱۰۰۰ ملازمین نو‏‏ں ہر برس پورے سال د‏‏ی تنخواہ د‏‏ی ڈھائی تو‏ں ساڈھے تن فیصد تک اضافی رقم وی اس شرط اُتے ادا کيتی جاندی اے کہ اوہ اسنو‏ں اپنی ذات اُتے خرچ نئيں کرن گے بلکہ دوسرےآں دے کم وچ لاواں گے۔ کوئی ملازم اسنو‏ں کس حد تک پورا کردا اے، اس دے بارے وچ کوئی پوچھ گچھ نئيں کيت‏‏ی جاندی۔ ایہ معاملہ شخص دے اپنے ضمیر تے اعتماد اُتے چھڈ دتا جاندا اے، تو‏ں کہ بینک دے ملازمین وچ دوسرےآں نو‏‏ں دینے د‏‏ی عادت ڈالنے د‏‏ی ترغیب دتی جائے۔"

ہور ویکھو

• سید حسن عسکری عابدی
• ابن حسن برنی

حوالے