ہندستان دی ونڈ تے انگریز

1947 وچ ہندوستان دی ونڈ تے موہر لاؤن خاطر انڈین انڈیپینڈیس ایکٹ 1947 برطانوی پارلیمینٹ وچ پاس کیتا گیا۔ اس ونڈ نوں روکن خاطر انگریز سرکار کئی ورہے زور لاوندی رہی پر اخیر وچ ونڈ دا خلاف کرن والی دھر کانگرس نے ہی ونڈ نوں ضروری دسیا تاں انگریز سرکار نے ساریاں دھراں نوں لکھتی طور اُتے ونڈ دی رضا مندی لئی۔

انگریز ونڈ نئیں چاہندے سن

بھارت دے کسے وی صوبے دی ونڈ موقعے ساریاں دھراں دی رضا مندی کدی وی نہیں ہوئی خاص کرکے حدبندی ویلے۔ جہڑیاں دلیلاں راہیں پنجاب دی ونڈ خاطر بھارت دی سرکار نوں ذمہ وار قرار نہیں دتا جاندا اسے ترہاں ہی ایہہ کہنا بالکل غلط اے کہ انگریزاں نے ہندوستان دی ونڈ کیتی۔ جنی سربسمتی 1947 وچ ہندوستان دی ونڈ دے مدعے اتے سی، اونی رضا مندی آزاد ہندوستان وچ تاں کسے صوبے دی ونڈ اتے وی نہیں ہوئی۔ اتہاس وچ کوئی ایہو جہی مثال نہیں ملدی کہ سارے ہندوستان وچ ونڈ دے خلاف کوئی مظاہرہ ہویا ہووے جاں کسے سیاسی پارٹی نے اسدے خلاف بیان دتا ہووے۔ حالانکہ ملک دی ونڈ دا عمل 2-4 دناں وچ ہی نہیں ہویا پورا ہویا۔ ونڈ اٹلّ ہون دیاں کنسوآں تاں مارچ 1947 وچ ہی شروع ہو گئیاں سن جدکہ ونڈ دی باقائدہ تجویز 3 جون 1947 نوں وائسرائے ماؤنٹبیٹن نے نشر کیتی۔ حالانکہ ہندو مہانسبھا نے ونڈ دا صرف بیان دے کے ہی خلاف کیتا پر دیس دے سیاسی نقشے اُتے اوہدی کوئی خاص وقعت نہیں سی۔ انگریزاں دا راج کرن دا طریقہ کار ایہہ سی کہ کسے وی مسئلے اُتے اوہ متعلق دھراں نال غیر رسمی گل بات کرکے مصلے نوں سمجھوتے دے نیڑے لیاؤندے سن۔ پھر سمجھوتے دا باقائدہ کھرڑا بنا کے اس نوں لوکاں دی جانکاری لئی جگّ ظاہر کردے سن۔ سو اس ترہاں لوکاں نوں وی پتہ لگدا سی کہ اگانھ کی ہون جا رہا اے؟ پھر متعلق دھراں توں اس کھرڑے/تجویز تے باقائدہ رائے منگدے سن جدوں دونیں دھراں رضا مندی دندیاں سن تاں ہی اوہ اپنے ولوں سرکاری اعلان کردے سن۔ ملک دی ونڈ کرن ویلے ایہی طریقہ-اے-کارکا عمل وچ لیاندا گیا۔ آؤ دیکھدے ہاں کہ ایہہ عمل کویں سرے چڑِہآ اتے کہڑیاں کہڑیاں واقعے نے ونڈ نوں روکن لئی سارے راہ بند کیتے اتے سبھ توں وڈا مدعا ایہہ کہ انگریزاں نے بھارت نوں توڑیا جاں جوڑیا؟

562 دیسی ریاستاں

انگریزاں نے بھارت نوں توڑیا جاں جوڑیا؟: انگریزاں ولوں بھارت نوں چھڈن موقعے بھارت وچ 562 ریاستاں موجود سن مطلب کہ ہندوستان وچ 562 ملک ہور موجود سن۔ انگریزاں دے آؤن توں پہلاں انہاں دی گنتی ہور وی ودھ سی۔ بہت ساریاں ریاستاں نوں انگریزاں نے جت کے سدھے طور تے اپنے راج وچ ملا لیا، باقیاں نال سمجھوتے کرکے انہاں نوں اپنی ماتحتی ہیٹھ لیاندا۔ ریاستاں اُتے وڈی شرط ایہہ سی کہ اوہ اپنی کوئی بہتی فوج نہیں سی رکھ سکدے۔ آزاد ہندوستان وچ سردار پٹیل ولوں ماری اکو گھرکی نال انہاں ولوں ہندوستان نال رلیویں دی رضا مندی پچھے وڈا کارن ریاستاں کول لوڑیندی فوج دی انہوند سی۔ باقی جہڑا خطہ ہن پاکستان جاں بنگلا دیش کول اے اوہ دلی دیاں بادشاہیاں دے تحت کدے وی نہیں رہا۔ جدوں کسے گل دا تتّ کل ملا کے کڈھیا جاندا اے تاں اسدے وادھو جاں گھاٹو تتھاں دا جوڑ کرکے کڈھیا جاندا اے۔ اسے ترہاں انگریزاں ولوں ہندوستان دے دو ٹوٹے کرن نوں جے گھاٹو تتھّ وی منّ لئیے تاں سینکڑے ملکاں (ریاستاں) نوں جوڑ کے اک طاقتور ملک دی قائمی نوں وادھو تتھّ ضرور مننا پؤگا۔ انہاں دوواں دا جوڑ لا کے ملک دے دو ٹکڑے والے گھاٹو تتھّ دا قد بہت چھوٹا رہِ جاندا اے۔ اوہ کل ملا کے والے فارمولے مطابق انگریزاں نے بھارت نوں توڑیا نہیں بلکہ جوڑیا اے۔

پاڑو تے راج کرو پالیسی

کیہ انگریزاں اُتے پاڑو اتے راج کرو دی پالیسی دا الزام صحیح اے؟ : انگریزاں اُتے پاڑو اتے راج کرو دی پالیسی دا الزام اکثر لایا جاندا اے۔ اک کہانی ایہہ وی مشہور اے کہ یونیورسٹی دے اک پیپر وچ اک سوال آیا کہ انگریزاں دی راج کرن دی پالیسی کی اے؟ تاں 'مشہور دیش بھگت' لالا ہردیال نے صرف اسدا اتر دو شبداں وچ اؤں دتا 'ڈوائڈ اینڈ رول' (پاڑو اتے راج کرو)۔ حالانکہ ایہہ کہانی ول کدے کوئی ریفرینس نہیں دتا جاندا کہ ایہہ گل کدوں اتے کتھے ہوئی جاں ایہہ باقائدہ کہڑی کتاب وچ لکھی لبھدی اے۔ بس گپوڑ سنکھ وانگوں انگریزاں دی نندیا کرن خاطر سارے جنے ہی سنائی جاندے ہن۔ پاڑو راج کرو والی پالیسی دے حق وچ اج تک صرف دو دلیلاں ساہمنے آؤندیاں ہن۔ پہلی ایہہ انگریزاں دے راج وچ ریلوے سٹیشناں اُتے پین والے پانی دے ہندواں اتے مسلماناں دے اڈو اڈّ گھڑے رکھے ہندے سن، ایہدی آڑ وچ ایہہ الزام لایا جاندا اے کہ ایہہ ہندوستانیاں نوں پاڑن والی گل سی۔ پر اصلیت ایہہ اے کہ ہندو، مسلماناں نال کھان-پین ویلے بھانڈے سانجھے نہیں کرنا چاہندے سن۔ ہندواں دی منگ سی کہ انہاں دے گھڑے وکھرے رکھے جان۔ جے سرکار نے ہندواں دے عقیدے دا دھیان رکھدیاں گھڑے وکھرے رکھ دتے تاں ایہدے وچ بھلا انگریزاں دا کی الزام؟ ایہہ وی گل کتے ساہمنے نہیں آئی کہ ہندواں نے کیہا ہووے کہ اسیں تاں اکو گھڑے وچ پانی پینا چاہندے ہاں تے سرکار سانوں روکدی اے۔ اتھوں تک کہ ادوں کانگرس پارٹی دے سارے ظلہا پدھری دفتراں تک وی ہندواں تے مسلماناں لئی وکھو-وکھرے گھڑے رکھے ہندے سن۔ پاڑو راج کرو والی پالیسی دے حق وچ دوجا الزام ایہہ لایا جاندا اے کہ انگریز مسلماناں نوں ہندواں نال وکھرے ہون لئی اکساؤندے ہن۔ چوناں وچ مسلماناں نوں وکھری نمائندگی دین لئی انگریزاں اُتے ایہہ الزام مڑِہآ جاندا اے کہ اس نال مسلماناں نال وکھرے ہون دا اتشاہ ملیا۔ حالانکہ مسلماناں ولوں ایہہ منگ بڑی چر توں کیتی جا رہی سی کہ سانجھے چون کھیتراں وچ مسلمان اپنیاں ووٹاں دے لحاظ نال سیٹاں نہیں جت سکدے۔ ایہہ منگ 1928 وچ منی گئی۔ جس وچ ووٹاں دے لحاظ نال مسلمان سیٹاں دی گنتی مقرر کر دتی گئی۔ مسلمان چون کھیتر وچ صرف مسلمان ہی چون لڑ سکدا سی تے مسلمان ہی ووٹ پا سکدا سی۔ اس ترہاں دا حق نالوں نال سکھاں اتے دلتاں نوں وی ملیا۔ اس نال ایہہ ممکن وی نہیں سی کہ مسلماناں دی کوئی نمائندہ پارٹی مسلمان ووٹاں دی انوپات نالوں ودھ سیٹاں جت سکدی۔ اس دا سدھا مطلب ایہہ ہویا کہ گل ایہہ نہیں سی کہ اس نال مسلماناں وچ وکھریویں دی سپرٹ پیدا ہندی اے بلکہ تکلیف ایہہ سی کہ اک تاں مسلمان اپنی ووٹاں دے انوپات نالوں گھٹ سیٹاں نہیں سن لجا سکدے تے دوجا صرف مسلماناں دیاں ووٹاں نال جتے بندے نے مسلماناں دی سوچ دی نمائندگی کرنی سی۔ جس کرکے کانگرس نے اس وچ کجھ وی غلط نہیں جاپدا کیونکہ آزاد بھارت وچ وی دلتاں اتے قبیلیاں نوں اسے حساب نال ریزرویشن دتی ہوئی اے۔ کیونکہ اس ویلے سکھاں دی نمائندہ جماعت اکالی دل، کانگرس نال مل کے چلدی سی، اس لئی سکھاں لئی سیٹاں رزرو کرن دے الزام نوں پاڑو راج کرو والی دلیل دے حق وچ نہیں بھگتایا تے نہ ہی دلتاں والی رزرویشن نوں۔ انگریزاں نے ملک واسیاں دیاں بھاوناواں دی قدر کردے ہوئے ووٹاں راہیں خود سرکاراں چنن والے قانون بنائے۔ جنہاں راہیں ہندوستانی ایم۔ایل۔اے۔ منتری، مکھ منتری، ایم۔پی۔ اتے مرکزی وزیر بنے۔ آئی۔اے۔ایس۔ اتے ہائیکورٹاں دے ججّ وی بنے۔ جے انگریزاں نے اک اجیہا قانون بنا دتا جس نال مسلماناں نوں صوبائی اسمبلی وچ صحیح نمائندگی ملدی ہووے تاں ایہہ پاڑو اتے راج کرو والی پالیسی دے حق وچ کوئی ٹھوس دلیل نہیں منی جا سکدی۔ اسے ترہاں وکھرے گھڑیاں والی گل دی وضاحت اصلیت توں اکا ہی کوری اے۔ انہاں دو دلیلاں توں علاوہ ہور کوئی دلیل پاڑو اتے راج کرو والی پالیسی دے حق وچ نہیں لبھدی۔ سو ایہہ کہنا کہ ملک دی ونڈ دے بیج انگریزاں نے بیجے بہت غلط اے۔ نالے تسیں اج وی ویکھ لؤ کہ کسے دھرم دی کسے فرقے دی جاں کسے خطے دی کسے منگ خاطر کوئی کوئی تحریک کنا وی جائز کیوں نہ ہووے تاں منگ دا خلاف کرن والے ہمیشہ ایہی کہنگے کہ ایہہ تحریک فلانے دی شہِ اُتے ہو رہا اے۔ اگے جا کے تسیں دیکھوگے کہ مسلم لیگ نے شریام انگریزاں اُتے الزام لائے کہ “انہاں نے مسلماں نوں دباؤن خاطر کانگرس نال گٹھجوڑ کر لیا اے۔

انگریز ملک دی ونڈ نہیں سن چاہندے

1940 توں 45 تک چلی دوسری جنگ عظیم موقعے بھارت دے وائسرائے لارڈ ویول نے دیس دی سینٹرل اسمبلی (لوک سبھا) وچ تقریر کردیاں کیہا بھاویں ایس ویلے انگریزاں دا مکھ مقصد جنگ نوں جتنا اے، پر اسیں آؤن والے دناں لئی بھی برابر تیاری کر راے ہاں۔ انگریز جاتی تے بریٹیش سرکار متحد، خوش حال تے آزاد ہندوستان نوں دیکھن دی پجّ کے خواہش مند اے۔ ہندوستان دا ونڈارا کدبہتر یوگ نہیں، کیوں جو قدرت نے جغرافیائی طور تے ہندوستان نوں اکھنڈ بنایا اے۔ جس ویلے بھی ہندوستانی مل کے اپنا من بھاؤندا ودھان بنا لین، اسیں دیس دا سارا راج انہاں نوں سونپن نوں تیار ہاں۔ 1945 وچ برطانوی پارلیمینٹ دیاں چوناں ہوئیاں جس وچ لیبر پارٹی دی جت ہوئی اتے لارڈ ایٹلے وزیراعظم بنے۔ بھارت نوں آزاد کرنا لیبر پارٹی دے چون مینیفیسٹو وچ شامل سی۔ وزیراعظم ایٹلے نے بریٹیش پارلیمینٹ وچ بھاشن دندیا کیہا کہ اپنے چون وعدے مطابق اسیں ہندوستان نوں آزاد کرنا چاہندے ہاں، اس توں پہلاں اسیں ایہہ چاہندے ہاں کہ بھارت دیاں ساریاں سیاسی دھراں کسے اجیاے ڈھانچے اُتے رضا مندی کر لین جس نوں اسیں ستا سونپ سکیئے۔ رضا مندی بناؤن خاطر وائسرائے لارڈ ویول نے جون 1945 وچ بھارت دے سیاسی آگوآں دی شملے وچ اک کانفرنس سدی، جسنوں شملہ کانفرنس کیہا جاندا اے۔ اس ویلے کانگرس دے پردھان اک مسلمان سکھشیئت مولانا عبدل کلام سن، اوہ کانگرس دے نمائندے وجوں شملہ کانفرنس وچ شامل ہویا۔ مسلم لیگ دا پردھان محمد علی جناح اس گل اُتے اڑ گیا کہ مسلاماناں دی نمائندہ جماعت صرف مسلم لیگ ہی اے، سو کانگرس نوں کوئی حق نہیں کہ اپنے نمائندے وجوں کسے مسلمان نوں پیش کرے۔ اسے ڈیڈلاک کرکے رضا مندی بناؤن دی ایہہ کوشش فیلہ ہو گئی۔ جنوری 1946 وچ صوبائی اسمبلیاں اتے مرکزی اسمبلی دیا چوناں ہوئیاں۔ اپریل 1946 وچ کیبنٹ مشن بھارت وچ آیا جسدا مقصد ایہہ سی اقتدار دی تبدیلی دی روپ-ریکھا گھڑن بارے رضا مندی کرائی جاوے۔ بھارتی آگوآں نال کئی میٹنگاں دوران لمبی مغز کھپائی کرکے ملک دی نویں سیاسی روپ ریکھا بارے رضا مندی لئی اتے اس نوں اک تجویز دے طور اُتے لوکاں ساہمنے رکھیا، جس نوں 'کیبنٹ مشن پلین' کیہا جاندا اے۔ ایہہ پلین 16 مئی 1946 نوں نشر کیتی گئی۔

کیبنٹ مشن پلان

بھارتی صوبیاں دے تن گٹّ بنائے جان۔ اک وچ پنجاب، بلوچستان، سندھ اتے شمال مغربی سرحدی صوبہ ہون۔ دوجے وچ بنگال اتے آسام۔ انہاں دوواں گٹاں وچ مسلمان آبادی بھارو سی۔ تیجا گٹّ سی باقی بچیا سارا بھارت، جس وچ ہندو بہو گنتی سی۔

مرکزی سرکار کول صرف تن محکمے رکھیا (فوجاں)، غیرملکی تعلق اتے ڈاک-تار ٹیلیفون ہون۔ باقی سارے محکمے صوبیاں دے گٹاں کول ہون۔ اک مرکزی آئین گھڑنی اسمبلی بنائی جاوے، جو کہ مرکزی سرکار نوں چلاؤن بارے آئین بناوے۔ مرکزی اسمبلی وچ اپروکت تنے صوبائی گٹاں دے نمائندے وکھرے وکھرے بیٹھکے آپو-اپنے صوبائی گٹاں دا آئین بناؤنگے۔ مطلب مرکزی اسمبلی صرف مرکز دے تن محکمیاں بارے ہی آئین بناویگی۔

ہریک صوبائی گٹّ نوں 10 سال پچھوں مرکز توں اڈّ ہون دا حق ہونا سی۔ اس مطابق پلین وچ درج سی کہ اک عارضی سرکار قایم کیتی جاوے گی جس وچ ساریاں دھراں دے نمائندے شامل ہونگے۔ انہاں تجویزاں نال مسلم لیگ دی پاکستان والی منگ کجھ حد تک پوری ہندی سی اتے کانگرس دی منشا مطابق ہندوستان وی اک رہندا سی۔ کانگرس نے عارضی سرکار والی تجویز نہ منی بلکہ صرف قانون گھڑنی اسمبلی والی تجویز ہی منی۔ اوہدا کہنا سی کہ ایہہ اسمبلی دے کم کرن توں پہلاں انگریزی فوج دیس نوں چھڈّ جاوے۔ مسلم لیگ چاہندی سی کہ گھٹ گنتیاں دی رکھیا خاطر انگریز ملک چھڈن توں پہلاں سارے سمجھوتے کروا کے جان۔ کانگرس دی منگ دا مطلب جناح نے اوہ سمجھیا کہ انگریزاں دے ملک نوں چھڈّ جان توں بعد آئین سبھا مکمل طور اُتے بہو گنتی دے ہتھ ہوویگی اتے بہو گنتی ساہمنے مسلم لیگ دی کوئی پیش نہیں چلنی۔ اگے جا کے ویکھانگے کہ جناح دے اس شکّ نوں نہرو نے بالکل پکا کر دتا۔ جس نال انگریزاں ویلے ہندوستان نوں اک رکھن دی کوشش بے کار کر دتی۔ نہرو دے اس بیان نال مسلماناں نوں ایہہ واضع ہو گیا کہ اکھنڈ بھارت وچ انہاں دا رہنا اوکھا اے۔ جس کرکے مسلمان پاکستان قایم کرن لئی مرن-مارن اُتے اتارو ہو گئے۔ جس توں بے بس ہو کے نہرو، پٹیل سنے گاندھی تک نوں ونڈ دی منگ خود کرنی پئی۔

آئین سازاسمبلی دی چون

1946 دی جولائی دے پہلے ہفتے صوبائی اسمبلیاں نے اجوکی راج سبھا دیاں چوناں واگوں آئین گھڑنی اسمبلی لئی اپنے نمائندے چنے۔ مطلب ایم۔ایلیاں نے ووٹاں نال آئین سبھا چنی۔ 10 لکھ دی آبادی پچھے اک نمائندہ چنیا گیا۔ ہندواں لئی ریزرو 296 سیٹاں وچوں کانگرس نے 287 اتے مسلماناں لئی ریزرو سیٹاں وچوں مسلم لیگ نے 73 سیٹاں جتیاں۔ اس توں علاوہ ریاستاں وچ 93 نمائندے اس وچ نامزد ہوئے۔

کیبنٹ مشن دیاں تجویزاں مطابق مسلم لیگ نے دوویں گلاں منّ لئیاں جس وچ عارضی سرکار وچ حصہ لینا شامل سی۔ پر کانگرس نے عارضی سرکار والی گل نہ منی۔ 25 جون 1946 نوں ہوئی میٹنگ دوران جناح نے وائسرائے نوں کیہا کہ کیونکہ کانگرس عارضی سرکار والی مدّ نہیں مندی، اس کرکے تجویز دا پہرہ نمبر 8 لاگوُ کیتا جاوے۔ جس دا مطلب جناح ایوں کڈھدا سی کہ جے کوئی اک دھر سرکار وچ شامل نہیں ہندی تاں دوجی دھر نوں سرکار بناؤن دا سدا دتا جاویگا۔ (جناح دے کتھن مطابق وائسرائے نے اس گل بارے اسنوں چٹھی وی لکھی سی) وائسرائے نے اسدا مطلب ایہہ کڈھیا کہ پہرہ نمبر 8 دا مطلب اے کہ اجیہی صورتَ وچ سانجھی سرکار دی بجائے اک ایگجیکٹو کاؤنسل بنیگی، جو کہ ودھ توں ودھ نمائندگی رکھے۔ اس گل تے جناح بہت غصے ہویا تاں اوہنے کیہا کہ جے تہانوں ایہہ گل منظور نہیں اے تاں ودھان گھڑنی اسمبلی دیاں چوناں ملتوی کیتیاں جان۔ پر انگریز اس سیاسی رولے نوں چھیتی نبیڑ کے بھارت نوں آزاد کرنا چاہندے سن۔ اسے پالیسی تحت وائسرائے نے جناح دی ایہہ منگ نہ منظور کردیاں آکھیا کہ ایہہ نویں راج بنتر وچ روڑا اٹکاؤن والی گل اے۔ اس اُتے مسٹر جناح بہت تلخ ہوئے تے کیبنٹ مشن اُتے دھوکھیبازی دا دوشن لایا۔ اسنے وائسرائے نوں وی بے اکرارا کیہا۔ اس ویلے مسٹر جناح دی حالت اک وچارے والی بن گئی سی۔ اسدی بیچارگی دی کانگرسی اخباراں نے بہت کھلی اڈائی اتے کیہا کہ جناح اپنے بنے ہوئے جال وچ خود ہی پھس گیا اے۔ پر جناح نے حالات موہرے ہتھیار نہیں سٹے سگوں اپنی مسلمان عوام نوں اس لاچاری والی صورت حال وچوں کڈھن لئی سکھرلی واہ لا دتی۔ جو کہ ڈائریکٹ ایکشن پلان دی شکل وچ ساہمنے آئی۔

نہرو دے بیان

جناح حالے 25 جون والی میٹنگ دے صدمے وچوں نکلیا نہیں سی اتوں دی پنڈت نہرو دے بیان نے اسنوں ہور ڈرا دتا۔ 7 جولائی نوں ممبئی وچ آل انڈیا کانگرس دا اجلاس ہویا، جسدا تتّ سار جواہر لال نہرو نے 10 جولائی 1946 نوں بمبئی وچ ہی پریس کانفرنس کرکے دسدیاں کیہا کہ آئین گھڑنی اسمبلی اپنے اکثریت دے زور نال جہو-جیہا مرضی آئین بنا سکدی اے اتے اوہ اس گل دی وی وضاحت کرن دے اہل اے کہ مرکزی محکمے کہڑے ہن اتے مرکزی محکمے توں کی مطلب اے تے صوبائی محکمے توں کی؟ اسدا سدھا مطلب ایہہ دسنا سی کہ کانگرس کول اکثریت ہون کرکے اوہ اپنی مرضی دا آئین بناویگی۔ کانگرس ولوں پہلاں کیتی گئی منگ کہ “آئین گھڑنی اسمبلی دے کم کرن توں پہلاں انگریز فوج اتھوں نکل جاوے۔” جے اکثریت والی گل نال جوڑ کے ویکھیا جاوے تاں مسلماناں لئی ایہہ گل بہت خطرناک سی۔ جناح نے اسدا مطلب ایہہ کڈھیا کہ کانگرس انگریزاں نوں اتھوں پہلاں رخصت کرکے ہلڑبازی دے زور نال ملک دا آئین اپنی کل مرضی مطابق بناویگی۔

مسلمان لاچاری دے عالم وچ

وائسرائے نے آئین گھڑنی اسمبلی دیاں چوناں 1946 جولائی دے پہلے ہفتے وچ مسلم لیگ دے اعتراز دے باو جود کروا دتیاں۔ اک پاسے وائسرائے آئین بناؤن دا عمل اس آڑ وچ اگے ودھا رہا سی کہ مسلم لیگ نے آئین سبھا والی تجویز نوں مانتا دتی ہوئی اے۔ دوجے بنے کانگرس کھلہم-کھلہا آکھ رہی سی کہ اوہ اکثریت دے زور نال آئین بناویگی جو کہ کیبنٹ مشن دیاں تجویزاں دے دائرے توں باہر ہووےگا۔ مسلم لیگ نوں جاپن لگیا کہ اجہیاں حالتاں وچ ہی دیش دا آئین تیار ہو گیا تاں مسلماناں دی اس وچ سلامتی نہیں رہنی۔

جناح نے اندازہ لایا کہ کانگرس دے وڈے ستیا گریہہ دے ڈراوے کرکے ہی انگریز مسلماناں دیاں حقی منگاں توں انکاری اے اتے اوہ کسے صورتَ وچ وی پاکستان دی قائمی جاں مسلماناں دی آزادی نوں روکن دا متا پگائی بیٹھے ہن۔ اوہنے اس ویلے دے وائسرائے مسٹر ویول اُتے شریام الزام لایا کہ اوہ اکھنڈ بھارت دا پرچارک ہون کرکے پاکستان خلاف کانگرس نال گٹھجوڑ کری بیٹھا اے۔ اس نال مسلماناں وچ لاچاری والی حالت پیدا ہوئی۔

مسلم لیگ کاؤنسل دا اجلاس

مسلماناں وچ لاچاری اتے نراشتا والے ماحول نوں توڑن خاطر جناح نے مسلم لیگ کاؤنسل (جس نوں مسلمان قوم دی پارلیمینٹ کیہا جاندا سی) دا جنرل اجلاس 27 جولائی 1946 نوں بمبئی وچلے اپنے مالابار-ہلبار بنگلے وچ سدیا۔ اجلاس وچ جناح نے ڈھائی گھنٹے تقریر کیتی اتے کیہا کہ “کانگرس ہلڑبازی نال آئین گھڑنی اسمبلی اُتے چھا جاوے گی تے کیبنٹ مشن دی سکیم دے بنیادی اصولاں دا ملیاگوشت کر دیویگی۔ اس نے انگریزاں اُتے دوشن لائے کہ اوہ کانگرس دی انقلابی تے خونی بغاوت توں ڈردے ہوئے مسلماناں نال کیتے وعدے بھلّ گئے ہن۔ اسنے مسلماناں نوں ونگاریا تے کیہا کہ سانوں اپنے پیراں اُتے آپ کھڑہا ہونا چاہیدا اے اسنے زوردار شبداں وچ کیہا، ہن کسے ول امید جاں مدد دی آس رکھن دی کوئی لوڑ نہیں۔ ہن کوئی عدالت نہیں رہی، جس وچ اسیں انصاف لئی جا سکیئے۔ ہن ساڈی عدالت صرف مسلم قوم اے۔” مسلم لیگ نے 16 مئی والیاں تجویزاں دی پروانگی واپس لے لئی تے اپیل کیتی کہ اوہ 'انگریز دے وطیرے دی سخت نکھیدھی کردے ہوئے بدیشی سرکار دے دتے خطاب واپس کر دین۔' کئی میمبراں نے اسے ویلے اپنے خطاب چھڈن دا اعلان کر دتا۔ اجلاس وچ ماحول بہت جوشیلا تے بھڑکاؤ ہو گیا سی۔

مسلم لیگ ولوں ڈائریکٹ ایکشن دا اعلان

اس گرم ماحول وچ کاؤنسل نے ایہہ متا پاس کیتا، “جدوں کہ لیگ، کانگرس دی انتہاپسندی تے برطانوی سرکار دی مسلماناں نال غداری کرن تے اج کیبنٹ مشن دیاں 16 مئی دیاں تجویزاں نوں ردّ کردی اے اتے جدوں کہ ہندوستان دے مسلماناں نے ہریک طریقے تے امن سمجھوتے نال ہند دے مسئلے نوں حل کرن دے سبھ یتن کر ویکھے ہن؛ جدوں کہ کانگرس انگریزی سرکار دی شہِ اُتے ہند وچ ہندو راج قائم کرن لئی تلی ہوئی اے؛ جدوں کہ سجریاں واقعے دسدیاں ہن کہ ہند دے سیاسی مثلیاں وچ ہلڑبازی دا زور اے نہ کہ انصاف تے ایمانداری دا، جدوں کہ ہندوستان دے مسلمان کدے وی آزاد پاکستان توں گھٹ کسے گل نال سنتشٹ نہیں ہونگے اتے پوری طاقت نال کسے ودھان دے لاگوُ کرن دے یتناں دا ٹاکرا کرنگے بھاویں اوہ ودھان تھوڑاے چر لئی ہووے بھاویں بہتے چر لئی۔ جیکر اوہ راج-بنتر مسلم لیگ دے عاشِ دے الٹ بنائی گئی، مسلم لیگ دی کونسل دا نسچا اے کہ مسلمان قوم لئی اپنے انکھ تے عزت دا ثبوت دین لئی اتے انگریز دی غلامی توں چھٹکارا پاؤن لئی ڈائریکٹ ایکشن کرن دا سماں آ گیا اے۔” مسلم لیگ ولوں انگریزاں دے خلاف اجیہی بیانبازی دے مدنظر ایہہ کویں کیہا جا سکدا اے کہ انہاں ولوں پاکستان دی منگ انگریزاں دے اشارے اُتے سی۔

جناح دا اعلان

جاں ہند دا ونڈارا کراںگے جاں سارا تباہ کراںگے: 29 جولائی نوں بمبئی وچ ہی اسنے ہزاراں مسلماناں ساہمنے تقریر کردیاں 16 جولائی 1946 نوں ڈائریکٹ ایکشن مطلب دو-دو ہتھ کرن دا دن متھّ دتا۔ کانگرس نوں سمبودھن ہندیاں اسنے کیہا، “جیکر تسیں امن چاہندے ہو تاں اسیں جنگ نہیں چاہندے۔ جیکر تسیں جنگ چاہندے ہو تاں اوہ وی اسیں بے-جھجک قبولدے ہاں۔ اسیں جاں تاں ہند دا ونڈارا کراںگے جاں سارا تباہ کراںگے۔” مسلم لیگی ایہہ سن کے اپنیاں سیٹاں توں اچھل پئے، اپنیاں پھیزی ٹوپیاں ہوا وچ سٹّ دتیاں تے اسمان 'پاکستان زندہ باد' دے نعریاں نال کمب اٹھیا۔ مسلماناں ولوں جناح دی تقریر نال اینے جوش وچ آؤن دا مطلب ایہہ سی کہ انہاں دے لیڈر دی تقریر نے انہاں دے جذباتاں بھاوناواں دی ترپتی کیتی اے۔ اصل گل ایہہ نہیں سی کہ جو جناح کہندا سی ایہہ صرف اسدی اپنی ہی سوچ سی بلکہ اوہدی سوچ ہندوستان دے لگبھگ سمچے مسلماناں دی ترجمانی کردی سی۔ 1946 دیاں چوناں اوہنے پاکستان دے مدعے اُتے ہی لڑیاں سن تے اوہنوں لامسال کامیابی ملی سی۔ جدوں پترکاراں نے جناح توں ڈائریکٹ ایکشن ڈے دا مطلب پچھیا تاں اوہنے کیہا “میرے کولوں ڈائریکٹ ایکشن دا مطلب کیوں پچھدے ہو؟ کانگرس کول جاؤ۔ انہاں کولوں انہاں دیاں ویونتاں پچھوں۔ جیکر اوہ تہانوں دسّ دینگے تاں میں وی دسّ دیوانگا۔ میرے کولوں کیوں آس رکھدے ہو کہ میں ہتھ جوڑ کے بیٹھا رہا؟ میں وی ہن تحریک کرن والا ہاں۔ اسیں آتم رکھیا لئی ودھانک طریقیاں دا تیاگ کرن لئی مجبور ہاں۔” ایہہ گلاں واضع کردیاں سن کہ ڈائریکٹ ایکشن راہیں ضرور فساد پیدا ہووےگا، جو کہ ہو کے رہا۔

ڈائریکٹ ایکشن ڈے دا نتیجہ

ہزاراں ہندواں دا قتل عام

بنگال وچ مسلم لیگ دی حکومت سی اتے جناب سہروردی اسدے مکھ منتری سن (بھارت وچلے صوبے مغربی بنگال اتے سارے بنگلا دیش نوں رلا کے بنگال بندا سی)۔ 15 اگست 1946 نوں بنگال صوبائی اسمبلی دا اجلاس چل رہا سی، جس وچ مکھ منتری نے ڈائریکٹ ایکشن ڈے 16 اگست نوں صوبے وچ چھٹی دا اعلان کر دتا۔کانگرسی میمبراں نے چھٹی کرن دا خلاف کردیاں کیہا کہ “ایہہ اطلاع مورکھدا اے کہ بنگال دی مسلمان حکومت نے ہلڑبازی تے گنڈاگردی نوں ختم کرن لئی 16 اگست دی چھٹی دا اعلان کیتا اے۔ وہلے لوکاں واسطے چھٹی خرابی پیدا کریگی، کیونکہ ایہہ ضروری اے کہ اوہ ہندو جہڑے اپنا کم دھندا کرنا چاہنگے، اپنیاں دوکاناں کھولھہنگے تے انہاں نوں زبردستی دوکاناں بند کرن نوں کیہا جاویگا۔ اس توں فرقو فساد مچ اٹھن دا امکان ہو سکدی اے۔”

ایہہ گل بالکل سچ ثابت ہوئی کہ جہڑے ہندواں نے 16 اگست نوں دوکاناں کھولھہیاں انہاں نوں مسلماناں نے مارنا شروع کر دتا۔ دوپہر تک سارا شہر اگزنی اتے چھریبازی اتے قتل و غارت والا بن گیا سی۔ ایہہ ماحول تن دن تک جاری رہا جسنوں کہ فوج نے آ کے قابو کیتا، اس وچ بوہتے ہندو مارے گئے تے تھوڑے مسلمان۔ سرکاری اندازے مطابق موتاں دی گنتی 4000 اتے 10,000 پھٹڑ ہوئے۔ اکتوبر مہینے وچ مشرقی بنگال دے شہر نوآکھلی اتے تپیرا (ایہہ اجکل بنگلا دیش وچ نے) وچ وی مسلم لیگیاں نے قتل عام مچایا، جس وچ ہزاراں ہندو مارے گئے۔

بدلے وچ ہزاراں مسلماناں دے قتل

بنگال وچ ہوئے ہندواں دے قتل عام دے بدلے وچ بہار دے شہراں وچ 25 اکتوبر توں لے کے 7 نومبر تک ہندواں ولوں مسلماناں دا قتل عام مچایا گیا۔ بوہتے تشدد والے شہراں وچ چھپرا، سران، پٹنا اتے بھاگلپور دے ضلعے شامل سن۔ برطانوی پارلیمینٹ وچ انہاں قتلاں دی گنتی 5000 ہزار دسی گئی۔ 'سٹیٹسمین' اخبار نے ایہہ گنتی 7500 توں 10,000 دسی۔ کانگرس پارٹی نے 2000 قتل منے جدکہ جناح نے ایہہ گنتی 30,000 دسی۔ اسے ترہاں یو۔پی۔ وچ میرٹھ دے نیڑے گڑہمکٹیشور وچ لگے اک میلے دوران ہندواں نے 1000 توں لے کے 2000 تک مسلماناں نوں قتل کر دتا۔ اسدے بدلے وچ مسلماناں نے شمال مغربی سرحدی صوبے (جو اجکلہ پاکستان وچ اے) خاص کر ہزارا علاقے وچ ہندواں اتے سکھاں دا قتل عام کیتا۔ جنہاں دی گنتی وی ہزاراں وچ سی۔ قبائلی مسلماناں ولوں اینی وڈی گنتی وچ اکٹھے ہو کے ایہہ حملے کیتے کہ انہاں نوں روکن لئی فوجی ہوائی جہازاں نے بمب-باری وی کیتی جس وچ وڈی تعداد وچ مسلمان وی مارے گئے۔ ایہہ گل دسمبر 1946 دی اے۔ صوبہ سرحد وچ اس موقعے کانگرس دی حکومت سی۔

نہرو دی اگوائی وچ مرکزی وزارت قایم

19 ستمبر 1946 نوں وائسرائے نے اک وزارت قایم کیتی جس نوں وائسرائے دی ایگزیکٹو کونسل کیہا گیا۔ وائسرائے اس دا مکھی سی اتے جواہر لال نہرو اسدا نب ائمکھی سی (جو کہ اجکلہ دے وزیراعظم برابر سی) سرکار دا سارا کنٹرول نب ائمکھی نوں دتا گیا سی اتے مکھی صرف فوجاں دا چیف کمانڈر ہی سی۔ کونسل دے میمبر وزیراں برابر سن۔ 13 اکتوبر 1946 نوں مسلم لیگ وی وزارت وچ شامل ہو گئی۔ کانگرسی حصے دے وزیر اس ترہاں سن۔وزیر داخلہ ولبھ بھائی پٹیل، تعلیم وزیر سی۔ راجگوپالچاریا، ریلوے اتے ٹرانسپورٹ مزیر آصف علی، کھیتی باڑی اتے خوراک مزیر رجندر پرساد، صنعت اتے سول سپلائی وزیر جوہن میتھائی۔

مسلم لیگ دے وزیراں وچ وزیر خزانہ لیاقت علی خان، ڈاک وزیر عبدالرب نشتر، وپار وزیر ابراہم اسماعیل، قانون وزیر دلت کوٹے وچوں جوگندر ناتھ منڈل سن۔ وائسرائے نے سکھاں دے نمائندے وجوں س۔ بلدیو سنگھ نوں خود نامزد کرکے وزیر دفاع بنایا سی۔

مسلم لیگ نے آئین سبھا دا بائیکاٹ کیتا

آئین گھڑہنی اسمبلی دا 9 دسمبر اجلاس سدن بارے 20 نومبر 1946 نوں سدا پتر جاری کر دتا گیا۔ پر مسلم لیگ نے کیہا کہ اسدے اعتراضاں دے باو جود آئین سبھا دیاں چوناں کرواؤنیاں اتے اسدا اجلاس سدنا قابیل-اے-اعتراز اے۔ کیبنٹ مشن دی سکیم وچ ایہہ نسچا کیتا گیا سی کہ ودھان کونسل دے صوبائی نمائندیاں دی خواہش مطابق، حصہ وی بن سکدے ہن۔ اس مطابق جے بنگال تے پنجاب دے نمائندے چاہندے تاں اپنے صوبائی گٹّ دا وکھرا ودھان بناؤن لئی، حصےآں وچ وی بیٹھ سکدے ہن۔ ہن جھگڑا اس گل تے پے گیا کہ کی حصےآں وچ بیٹھن والے حصے اپنے ودھان بہسمتی نال، بنا سکدے سن۔ کانگرس کہندی سی کہ نہیں انہاں نوں اپنے سنویدھاناں دی آخری منظوری سانجھے تے ساری آئین سبھا توں لینی پویگی۔ سمچی آئین سبھا وچ بہو-گنتی ہندواں دی سی۔ اسدا واضع مطلب ایہہ سی کہ بہو گنتی دے مسلم علاقیاں واسطے وی، کوئی ودھان اجیہا نہیں منظور ہووےگا، جس دی آگیا ہندو بہسمتی نہ دیوے۔ ایوں ایہہ ہندو-مسلم جھگڑا جتھوں تریا سی، اتھے آ کھڑہا ہویا۔ مسٹر جناح نے کیہا کہ ہندو ساری راج ستا اپنے ہتھاں وچ ہی رکھن تے اڑے ہوئے ہن، کسے ہور نوں کجھ وی دوال نہیں۔ اسنے صاف کہہ دتا کہ ہن ہندواں نال سمجھوتہ اسمبھو اے۔ جناح نے اتھوں تک کہہ دتا کہ مسلماناں نوں بھاویں جنا مرضی چھوٹا ملک مل جاوے چااے انہاں نوں دہاڑی وچ اک ڈنگ دی روٹی کھا کے گزارا کرنا پوے پر اوہ وکھرا ملک ضرور لے کے ہٹنگے۔ سو 9 دسمبر والے اجلاس وچ مسلم لیگ شامل نہ ہوئی۔ وائسرائے نے اچیچے طور اُتے جواہر لال نہرو نوں کیہا کہ اوہ جناح نوں آئین سبھا وچ حصہ لین لئی مناوے پر نہرو نے اس متعلق کوئی گمبھیرتا نہ دکھائی۔ جس کرکے پلین مطابق کم سرے چڑہدا چڑہدا رک گیا۔

انگریزاں ولوں ونڈ نوں روکن دا گمبھیر یتن

ایہہ گل واضع سی کہ جے کانگرس تے مسلم لیگ دا ہندوستانی آئین بناؤن بارے کوئی سمجھوتہ نہیں ہندا تاں ملک دا ونڈارا اٹلّ سی۔ انگریزاں نے انہاں دوواں دھراں وچ سمجھوتہ کراؤن دا اک ہور گمبھیر یتن کیتا۔ سیکٹری آف سٹیٹ بریٹیش سرکار وچ ہندوستان دی سرکار دا کم کار دیکھدا سی۔ جسدا عہدہ وائسرائے توں اپر سی۔ اسنے خود اعلان کیتا کہ ہندواں اتے مسلماناں دے اک اک نمائندے نوں نال لے کے وائسرائے خود لندن آوے تاں کہ انہاں وچ سمجھوتہ کراؤن لئی اک ہور بھرپور یتن کیتا جاوے۔ وائسرائے نے صلاحَ دتی کہ اس وچ اک نمائندہ سکھاں دا وی ہونا چاہیدا اے، جو کہ منی گئی۔ سو مسلم لیگ دا نمائندہ لیاقت علی، کانگرس دا نمائندہ جواہر لال نہرو اتے سکھاں دا نمائندہ بلدیو سنگھ 2 دسمبر 1946 نوں لنڈن پجے۔ نہرو دا رتبہ وزیراعظم والا سی، جدکہ دوجے دو نمائندے مرکز وچ وزیر سن۔ جناح وکھرے طور اُتے انہاں دے نال ہی لنڈن پجے۔ پورے چار دن انہاں دیاں برطانوی سرکار نال وچاراں ہندیاں رہیاں پر گل کوئی سمجھوتہ اُتے نہ اپڑ سکی۔

انگریزاں نے ہندوستان چھڈن دی تریخ متھّ دتی

ادھر ہندوستان دیاں دوواں مکھ دھراں وچ ایہہ سمجھوتہ نہیں سی ہو رہا کہ ہندوستان دی واگڈور کسنوں سونپی جاوے، اسدا خاکہ انگریزاں نے کیبنٹ مشن دیاں تجویزاں راہیں تیار کر دتا سی، اس اُتے دوویں دھراں لگبھگ سہمت سن۔ اسدے رہت آئین سبھا دیاں چوناں وی ہو چکیاں سن۔ انگریزاں نے اس راہیں ہندوستان دی واگڈور کسے نوں