کوئٹا ثقافت
کوئٹا دے ارد گرد تے جنوب وچ کلی گل محمد وچ پگٹ نے مٹی دے برتناں دا اک سلسلہ دریافت کیتا۔ انہاں نوں کوئٹا ثقافت دا ناں دتا گیا اے ۔ شروع شروع وچ انہاں نوں پنج ٹیلاں تک محدود سمجھیا گیا۔ لیکن بعد وچ ہور کھدائیاں توں کوئٹہ سبھیاچار دا دائرہ 120 میل تک جنوب وچ پھیل گیا۔ ہن کوئٹہ سبھیاچار کوئٹہ توں توگاؤ، قلات، سراب، سیاہ دمب سراب تے انجیرہ تک محیط تسلیم کیتا جاندا اے ۔
پگٹ نے جو پنج ٹیلاں توں برتن دریافت کیتے سن ۔ اوہ اک مخصوص طرز اُتے بنے کچھ مٹی دے برتن سن تے کچھ سیککھڑی پتھر ( سنگ جراہت ) دے تراشے ہوئے ٹوٹے ہوئے پیالے سن ۔
ان پنج ٹیلاں وچ سب توں وڈے ٹیلے وچ مدفون بستی دی لمبائی تقریباً چھ سو فٹ سی تے اِنّی ہی چوڑائی سی۔ ایہ آبادی سطح زمین توں 45 توں لے کے پنجاہ فٹ تک تھلے سی۔ اپنے وقت وچ ایہ اک چھوٹا جہا پنڈ رہیا ہوئے گا۔ ایتھے دے مکانات گار یا مٹی دے بنے سن ۔ ایہ کچھی اینٹاں فیر مرور ایام توں یکجان مٹی دے تودے وچ تبدیل ہوچکيتیاں ناں۔
اس پنڈ توں ملے برتن نہایت اہمیت رکھدے نيں۔ ایہ زرد گروہ نال تعلق رکھدے نيں۔ انہاں اُتے نہایت نفیس نقاشی کيتی گئی اے۔ جو سرمئی مائل بھورے (قدرے سیاہ) رنگ توں بنی ہوئی اے تے انہاں اُتے صرف ایہی اک ہی رنگ استعمال ہويا اے۔ دوسرا کوئی رنگ استعمال نئيں ہويا اے۔ خاص طور اُتے سرخ رنگ توں کوئی نقش نئيں بنایا گیا، یک رنگی دی ایہ خصوصیت نہایت دلچسپی دا باعث اے۔ کیوں کہ پورے بلوچستان وچ تمام برتن ہمیشہ دو رنگ (سرخ و سیاہ) استعمال ہوئے نيں۔ بعض برتن سالم ملے نيں۔ جس توں انہاں دی نوعیت بندی کيتی جاسکدی اے۔ بعض تاں کھلے منہ دے پیالے نيں۔ جنہاں دے دھانے دے کنارے ذرا سا باہر نوں مرے ہوئے نيں۔ کچھ کم اونچائی دے گول کٹورے نيں۔ بعض دہرے مخروطی برتن نيں۔ یعنی پیندا وی تنگ منہ وی تنگ تے درمیانی حصہ پھولا ہويا اے۔ پیندے تے منہ دا گھیراؤ آپس وچ برابر نيں۔ ایہ بغیر گردن والے گھڑے دی شکل دے نيں۔ ايسے طرح کچھ کم گہرائی والی طشتریاں وی ملی نيں تے اک پاندان والا برتن وی ملیا اے جس وچ تکونے سوراخاں دی کثرت اسنوں چھلنی بنا دتا اے۔
ان برتناں دے رنگ گلابی نما سفید توں سبزی مائل تک نيں۔ مگر سبز رنگ چڑھایا نئيں گیا سی۔ بلکہ اگ وچ زیادہ پکانے توں خود بخود ایہ رنگت بن گئی اے۔ اک اک آدھ ٹکڑا خاکستری رنگ دی مٹی توں بنے کم گہرے پیالاں دا وی ملیا اے۔ جس اُتے سیاہ نقاشی کيتی گئی اے۔ نقاشی دی شکلاں سب دی سب ہندسی نيں تے جانوراں دی تصویراں ناپید نيں۔ تکوناں، بیضوی شکلاں، مربعے نوں کونے توں کٹ کر ڈیزائن بنائے گئے نيں۔ بعض جگہ آمنے سامنے تکوناں رکھی گئی نيں۔ دندانے دار نمونے تے منحنی خطور توں بنائی ہوئی تکوناں، فیر انہاں دے اندر باریک نقش گری کيتی گئی اے ۔
ان برتناں دی مماثلت ایران، عراق تے روس نال ملن والے بعض برتناں دے نال پائی گئی اے۔ ایران وچ تل باکون (سطح اول)، سوسہ (سطح اول)، گیلان (سطح 5)، ترکستان وچ اناؤ (سطح اول، دوم) تے عراق وچ نینوا ( سطح 5 ) نال ملن والے برتناں دی بعض بعض کوئٹہ ظروف توں مماثلت اے۔ نینواہ دے ایہ برتن 2500 ق م دے نیڑے تسلیم کیتے گئے۔ جے انہاں مماثلاں دی بنا اُتے تریخ دا تعین کرنا درست ہوئے تاں پگٹ دے ایہ ڈھونڈے ہوئے ظروف تے انہاں دی ہمعصر سبھیاچار 2500 ق م دے زمانے نال تعلق رکھدی اے ۔
پَر بعد وچ دی جانے والی کھدائیاں توں کوئٹہ سبھیاچار دے بارے وچ پگٹ دے دونے مشاہدادت وچ تبدیلی دی ضرورت پیش آئی۔ اس دا خیال سی کہ کوئٹہ ظروف توں مماثل پورے بلوچستان وچ کدرے تے ظروف نئيں ملے۔ اس دے برعکس انہاں دی مماثلت ایران، عراق تے روسی ترکستان وچ دستیاب اے۔ دوسرا ایہ خیال کہ کوئٹہ سبھیاچار 2500 ق م تک وچ جاندی اے۔ دونے ترمیم طلب نيں ۔
بیٹرس دی کار وی BEATRICE DE CARDI نے قلات ڈویزن وچ جو کھدائیاں کروائی سن تے ڈاکٹر والٹر اے فیئر سروس جونئیر نے وادی ژوب تے وادی کوئٹہ وچ جو تحقیقاتی کم کیتا سی۔ فیر اس دے بعد پاکستانی ماہرین نے جو ہور تحقیقات کيتیاں انہاں توں کوئٹہ سبھیاچار نوں دائرہ بلوچستان وچ وسیع تر ہوئے گیا۔ کاردی نے دو تھاںواں اُتے تفصیلی کھدائی کروائی۔ اک انجیرہ تے دوسرا سیاہ دمب سراب۔ بلوچستان وچ سیاہ دمب ناں دے کئی ٹیلے نيں۔ مگر ماہرین آثار نے انہاں وچوں تن اُتے کھدائیاں کيتیاں ناں۔ اک تاں اوہی سراب دے نیڑے سیاہ دمب سراب۔ دوسرا نندارہ دے پاس اے۔ تیسرا جھاؤ دے نیڑے اے۔ سیاہ دمب سراب، نندارہ تے جھاؤ اپنے طور اُتے اثری اہمیت رکھدے نيں ۔
کوئٹا ثقافت سماج دے اک نہایت تیز رفتار ارتقائ نوں پیش کردی اے اس وچ قدیم خانہ بدوش تے مادر سری سماج تیزی توں قیام پزیر، ایہ پدر سری طبقاتی سماج وچ ڈھل جاندا اے۔ ایہ تیزی ارتقائی انقالابات دے ذریعے ہوئی۔ زیر دست لوک بالا دست لوکاں نوں تباہ و برباد کردے سن ۔ انہاں دی بستیاں نوں ملیا میٹ کردے تے انہاں دی راکھ اُتے نويں بستیاں بساندے۔ اک علاقے دے چند پنڈ دوسرے علاقے دے چند غاواں اُتے غالب آندے تاں مفتوحہ سبھیاچار دی جگہ فاتح دی سبھیاچار غالب آجاندی اے۔ گو مفتوحہ سبھیاچار نويں سماج وچ ضرور حصہ ڈالدی اے۔ بار بار دی علاقائی جنگاں تے شہر دی تباہی تے آتش زنی اس دا ثبوت نيں کہ ایہ لوک غیر فوجی نسلاں یا اطاعت گزار گرہاں اُتے مشتمل نہ سن تے نہ ایہ دبیل آبادیاں سن تے نہ ہی غیر متحرک ساکن و جامد ثقافدیاں سن۔ ایہ لوک عام نسل انسانی دی طرح ہر قسم دی خصوصیات رکھدے سن تے انہاں دے عمل تے رد عمل وی ايسے طرح پیداوار عمل دے نال مربوط سن جس طرح دنیا کہ ہور علاقےآں دے لوکاں دے سن ۔
ماخذ
سودھویحیٰی امجد۔ تریخ پاکستان قدیم دور