کشمیر دی تریخ

کشمیر دی اپنی بولی، اپنا اتہاس، اپنا سبھیاچار، اپنا جغرافیائی خطہ، اپنی پہچان اتے اپنی اک-جٹّ منڈی ہون کرکے ایہہ اک مکمل قوم بندی اے۔ کشمیر دا جغرافیائی اتہاس لکھاں سال پرانا اے۔ آثار قدیمہ ڈیپارٹمنٹ دیاں کھوجاں مطابق اس دا انسانی اتہاس پنج ہزار سال پرانا اے۔ پر اس دا لکھتی اتہاس دو ہزار سال تک دا ہی موجود اے۔

پرانی تریخ

کشمیر تے کئیاں راجیاں نے راج کیتا۔ 3000 سال ء پہلے مہابھارت وچ کشمیر قبیلے نوں کشمیر دا ناں دتا گیا۔ کشمیر تے اشوک موریا دا راج وی رہا اتے سرینگر شہر اشوک اعظم نے وسایا سی۔ اس توں بعد کشمیر وچ ہندو راجیاں دا راج رہا۔

کشمیر وچ خاندان پانڈواں دی حکومت

راجا دیال گونند دی وفات دے بعد عملاً اوکنند خاندان دی حکومت ختم ہو گئی سی۔ 3036ق م نوں پانڈواں خاندان دے چشم و چراغ ہرن دیونے تخت نشین ہوکر کشمیر اُتے پانڈواں خاندان دی حکومت قائم ہوئی۔ اصل وچ ہرن دیو ، ارجن دیو دی نسل وچوں سی ۔ اپنے بھائی’’ خیمہ جے ‘‘دے بادشاہ بننے اُتے ناراض ہویا تے اس دے خلاف علم بغاوت بلندکر دتا۔لیکن مقابلہ دی سکت نہ رکھنے دے باعث ساتھیاں دے ہمراہ کوہستان چمبہ دی گھاٹیاں ول چلا گیا۔ اوتھے موجود اک فقیر توں ملیا تے دنیا توں بے زار ہو کے اس فقیر دی عرصہ دراز تک خدمت کردا رہیا اک دن فقیر نے اس دے حسن اخلاق تے خدمت توں متاثر ہو کے اس نوں کامیابی تے کامرانی دی خبر دیندے ہوئے کشمیر ول روانہ کر دتا ۔ کشمیر آ کے دیال گونند دی حکومت وچ ملازمت اختیار دی تے حسن اخلاق تے بے باکی دے باعث خوب شہرت پائی ۔ فقیر دی پیشن گوئی دی خبر اس دے ذہن وچ آئی تو اس توں اک دن ساتھیاں دے ہمراہ دیال گونند نوں قتل کر دے علم خود مختاری بلند کیتا تے مخالفین نوں سخت ہزیمت پہنچائی تے اس طرح کشمیر دا حکمران بن گیا۔اس طرح خاندان پانڈواں دی 3036ق م نوں کشمیر اُتے حکومت دی بنیاد پئی۔ تے اس خاندان نے کشمیر اُتے 994سال تک حکومت کیتی ۔

ہرن دیو نے عدل و انصاف توں حکومت دی تے تمام رعایا اس دی گرویدہ ہو گئی ۔ اپنی حکومت دی بنیاداں اِنی مضبوط کر دتیاں کہ اس دے جانشیناں نے عرصہ تک عیش و آرام توں حکومت دی ۔ 30سال تک حکومت کرنے دے بعد 3006ق م نوں ہرن دیو وفات پا گیا ۔ ہرن دیو دی وفات دے بعد اس دا بیٹا رام دیو کشمیر دا حکمران بنا ۔ رام دیو نے 3006ق م وچ تخت نشین ہو۔ا رعایا نوں آسودہ حال کرنے دے لئی آمدنی دے چھیواں حصہ دے بجائے دسواں حصہ بطور خراج مقرر کیتا ۔ انتظام ملک چلانے دے لئی پہلی دفعہ باضابطہ طور اُتے قواعد و ضوابط تشکیل دتے تے امن و امان قائم کیتا ۔ تعمیرات دا شوقین سی کریوہ پٹن اُتے بابل ناں دا عالیشان شہرآباد کیتا ۔ کشمیر وچ پہلی مصنوعی نہر نوں ہستان وچھن پارہ توں شہر مینو سودا وچ جاری دی ، مندر مار تنڈی شور بنوایا ۔ اس مندر دی تزین و آرائش دیکھ کر اس دی عظمت و شان دلچسپی دا اندازہ ہُندا سی ۔ ایہ کشمیر دا پہلا حکمران راجا سی جس نے ملکی ترقی و بھلائی تے عوام الناس دی بہبود و آسائش دے لئی کم کیتا۔

رام دیوکے دل وچ تعمیرات تے اک مستحکم حکومت دے بعد تسخیر ملکاں وچ خواہش پیدا ہوئی ۔ اک لشکر جرار تیار کیتا تے فیر جدھر جانا نصرت و فتح دے جھنڈے گاڑ دیتا۔ کابل ، پنجاب ، تے ملتان تک ،قنوج ، مالوہ ، بیجانگر ، کوہستان، شوالک ، کمائیاں ، نگرکوٹ، بنکوٹ، درگاہ مندر، قلعہ جماں ، مالوف، ہندوستان تے بنگالہ نوں اپنی مفتوحات وچ شامل کیتا ۔ کہاجاندا اے کہ اس نے تقریباً 500راجاواں نوں اپنا مطیع بنایااورواپسی اُتے کشمیر وچ اک جشن دا انتظام کیتا تے مال غنیمت عوام الناس وچ تقسیم کیتا ۔ پنڈت رتناگر دے مطابق رام دیو اولو العزمی ، کریم ا لنفسی تے سخاوت وچ خوب ممتاز سی ۔ صدقہ خیرات کردا سی۔ تے سادھاں دی خدمت وچ سرگرم عمل رہدا سی ۔

دوسادھو ( ہارو سوامی ، مارو سوامی ) جو رام دیو نوں علاقہ سلہدہ توں ملے سن نوں اپنا مشیران خاص مقرر کیتا ۔ انہاں ای دی راہنمائی وچ فتوحات دا سلسلہ جاری رکھیا انہاں دوناں دی بوہت عزت کردا سی ۔لوک انہاں دوناں نوں دیوندا ماندے سن اوہ اچانک غائب ہو جاندے تے کچھ عرصے بعد واپس سامنے آ جاندے ، انہاں توں بوہت متاثر سی تے اک دن اچانک رام دیو نے 69سال دی جاہ و جلال والی حکومت ترک کر دے ہوئے 2937ق م نوں اپنے بیٹے بیا سدیو دے سر اُتے تاج حکومت رکھدے ہوئے تارک الدنیا ہو گیا ۔ چشمہ بون اُتے آباد مندر پارٹی شور اُتے جا بیٹھا تے اک دن اچانک غائب ہو گیا تے اس دے بعد ہارو سوامی ، مارو سوامی وی نہ نظر آئے تے کہیا جانے لگیا کہ تیناں رفیق اک ای وقت وچ غائب ہوئے سن ۔

راجا بیاسدیو نے حکومت سنبھالتے ای عدل و انصاف دی حکومت قائم دی ۔ اس دا اہم کارنامہ ایہ سی کہ اس نے سرکاری طور اُتے تعلیم دا سلسلہ سب توں پہلے متعارف کروایا ۔ وید دی تعلیم دے لئی مدارس قائم کروائے تے پنڈتاں نوں بلایا ۔ لوگاں دے دلاں وچ علم و ہنر دا شوق پیدا کیتا ۔ پانڈواں خاندان دے راجاواں نوں تعمیرات دا شوق میراث وچ ملاتھا ۔ اس نے شہر بابل دی مرمتی تے تجدید کروائی ، مصنوعی نہر دے اختتام اُتے تالاب بنواکر پانی جمع کیتا ۔ فوجی طاقت وچ اضافہ کیتا ۔ امن و امان دے لئی جدید قوانین متعارف کروائے ۔ ملکی معاملات توں فارغ ہو کے فقیرانہ لباس وچ منادر دے درشن دے لئی نکل گیا۔ والئی مارواڑ دی دختر گلاباں دے سوئمبر دی رسم وچ فقیرانہ لباس وچ ای پہنچ گیا ۔ گلاباں نے اپنی قسمت اس توں جوڑ دی تو بیاسدیو اس نوں لے کے واپس کشمیر آیا تے نال اک ہزار مورتی مہادیو نال لا کر مارٹنڈ تے شورکے منادر نوں مورتیاں توں مزین کیتا ۔ 56سال تک کشمیر اُتے حکمرانی دے بعد 2881ق م وچ طبعی موت مرگیا ۔

راجا بیاسدیو دی وفات دے بعد اس دا بیٹا راجا درنا دیو2881ق م نوں کشمیر دا حکمران بنا ، ایہ انتہائی سادہ لباس تے غریب پرور سی، باپ دے مندر دے دورازے اُتے بیٹھ کر لوگاں دی داد رسی کر دے ہوئے انصاف دا بول بالاکرتے ہوئے امن و امان نوں اس قدر فروغ دیاکہ اس دے دور وچ سوداگر اپنی دکاناں کھلی چھڈ کر جادے سن ۔ فقیرانہ خیالات دا آدمی سی اس دا مشہو ر قول اے کہ ـ’’ــہزار ریاضت تے پرستش توں اک مظلوم دی چارہ جوئی بہتر تے افضل اے ـ‘‘۔

راجا درنا دیو ساری عمر رعایا دی خدمت وچ رہیا تے اس دی بیوی ’’رانی مارگی دیوی‘‘ نے کوٹھیر دے مقام اُتے مندر مارگی شو ر تعمیر کر ا دے اپنے شوہر دی حسین یاد چھڈی۔ آخر کار کار ایہ امن پسند حکمران 58برس کشمیر اُتے حکمرانی کرنے دے بعدرعایا دے دلاں وچ داغ حسرت دا محکم نشان چھڈ کر طبعی موت مراتھا۔

راجا درنا دیوکی موت دے بعد اس دا بیٹا سہم دیو 2823ق م نوں کشمیر دا حکمران بنا۔راجا سہم دیو اک عادل حکمران سی۔ اس راجا دے دور وچ خاص بات ایہ سی کہ اس دے دور وچ کشمیر دی آبادی وچ اضافہ ہویا۔راجا سہم دیو نے اپنے ناں توں’’ موضع سہم پور‘‘اورکئی منادر وی تعمیر کروائے۔عدل و انصاف دا اس حد تک دلدادا سی کہ اپنے چچا زاد بھائی نوں انصاف دی خاظر خود قتل کروا دتا۔ راجا سہم دیو عدل و انصاف سے54سال حکومت کرنے دے بعد2769ق م نوں فوت ہو گیا۔

راجا سہم دیو دی وفات دے بعد اس دا بیٹا راجا گوپال دیو حکمران بنا۔گوپال دیو پیرانہ سالی وچ حکمران بنااس دی خوش قسمتی سی دی اک چست و چالاک وزیر ’’ششوپال‘‘مل گیا۔اس وزیر نے وڈی خوش اسلوبی توں امور مملکت نوں چلایا۔اس دور وچ ختن دے راجا نے کاشغر اُتے حملہ کر دے ہوئے قبضہ کیتا۔ راجا گوپال دیو نے ایہ خبر سن کر اپنے وزیر نوں راجا ختن اُتے حملہ دا حکم دتا ۔ اس معرکہ وچ راجا گوپال دیو تے اس دی فوج دوناں مارے گئے۔اس دکھ وچ کچھ ای عرصہ بعد راجا گوپال دیو 13سال تک کشمیر اُتے 2756ق م تک حکومت کرنے دے وی فوت ہو گیا۔

راجا گوپال دیو دی وفات دے بعد اس دا بھائی وزیا نند 2756ق م نوں کشمیر دا حکمران بنا۔ملکی معاملات نوں بہتر کرنے دے بعد بھائی دے وزیر دا انتقام لینے دی غرض توں فوج تیار کر دے ہوئے راجا ختن اُتے حملہ آور ہویا ۔ختن تے کاشغر دوناں نوں فتح کر دے کشمیر دی سرحدی حدود وچ وسعت دی۔راجا وزیا نند نے اپنے ناں توں اک مندر’’وزیا ایشری‘‘تعمیر کروایا۔اس مندر دی اونچائی 300گز سی جس نوں اک مصنوعی گاؤکش مقناطیس توں معلق اے۔وزیانند 25سال تک عدل و انصاف توں حکومت دے بعد 2731ق م نوں انتقال کر گی۔

راجا وزیا نند دی وفات دے بعد گوپال دیو دا بیٹاسکھ دیو 2731ق م نوں کشمیر دے مسند حکومت اُتے بیٹھا۔ابتداء وچ سکھ دیو نے کشمیر دی سرحدی حدود وچ اضافہ کرنے ہوئے ترکستان تے ملتان نوں کشمیر دا حصہ بنایا۔بعد وچ ایہ راجا عیش وعشرت وچ مبتلا ہو گیااور اپنے چچا زاد بھائی رامانند نوں اپنا وزیر خاص مقرر کر دتا۔راما نند نے وی کوئی خاص دلچسپی نئی‏‏ں لی۔جس دی وجہ توں مختلف باجگدازراجاواں نے سر کشی کیتی۔راجا چتراؤتھ والئی دہلی نے خودمختاری دا اعلان کیتا۔کوہستان وی ہاتھ توں نکل گیا۔کشمیر دے اندرانی حالات وی خراب ہو گئے سن۔ راما نندنے سکھ دیو نوں شکار دے موقع اُتے کوہستان امرناتھ وچ گرفتار کر دے ہوئیدریائے لمبو دری وچ غرق کر دتا۔یو ں سکھ دیو دی حکومت دا 44سال دے بعد 2687ق م نوں خاتمہ ہویا۔

سکھ دیو دے قتل دے بعد راجا رامانندنے انتظام حکومت2687ق م نوں سنبھالیا۔امن و امان توں حکومت کرنے دے بعد شاہی خزانہ نوں مستحکم کرنے دے لئی دسواں حصہ خراج دے بجائے پنجواں حصہ مقرر کیتا۔جماں اورکوٹ نگرکے راجاواں نوں اپنا مطیع بناندے ہوئے سلطنت نوں وسیع کیتا۔اک مستحکم حکومت دی بنیاد رکھدے ہوئے57برس دے بعد 2630ق م نوں انتقال کر گیا۔

راما نند دی وفات دے بعد اس دا بیٹا سندیمان نے حکومت سنبھالی۔ایہ اعلی درجہ دا مدبر حکمران سی۔عالی شان عمارتاں تے اُتے فضاء تھاں تعمیر کروئے جس کشمیر دے حسن وچ ہور اضافہ ہویا۔راجا سند مت نے اپنے ناں توں دریائے بوہت(جہلم) دے دوناں اطراف وچ ’’کھوئی ہامہ‘‘دے مقام اُتے ’’سندمت نگر‘‘تعمیر کروایا۔سندیمان نے کشمیر وچ 21خوبصورت منادر تعمیر کروائے۔ مندر ’’ ز شٹی شور‘‘جس دے آثار شنکر اچاریہ دی پہاڑی اُتے اس دور دی یاد دلاندے نیں۔مسلمان اس مندر نوں تخت سلیمان وی کہندے نیں۔تعمیر و ترقی دے بعد امن وامان دے بعد تسخیر ملکاں دے شوق وچ نکل پیتا۔ہندوستان دے مختلف علاقاں نوں تخت و تاراج کردا ہویا کابل تے قندھار تک جا پہنچا۔قندھار دے راجا نے جدو‏‏ں سندیمان دی آمد دی خبر سنتے ای امن دا جھنڈا بلند کر دے ہوئے اپنی بیٹی ’’پابتی دیوی‘‘نوں راجا سندیمان دے عقد وچ دے دتا۔راجا اس دی خوبصورتی نوں دیکھ کر سب کچھ بھول گیا تے واپس کشمیر لوٹنے دا فیصلہ کیتا۔بد قسمتی توں واپسی اُتے دریا اٹک عبور کر دے ہوئے’’پابتی دیوی‘‘ دریا برد ہو گئی تے اس بات دا راجا سندیمان نوں شدید صدمہ ہویا تے بے زار ہو گیا۔اس خبر اُتے راجا قندھار نے اپنی دوسری بیٹی جو اس توں وی زیادہ خوبصورت سی نوں راجا سندیمان دے عقد وچ دی۔راجا تمام غم بھلا کر امور مملکت وچ مشغول ہو گیا۔لیکن اس دے بعد اس دی زندگی نے وفا نہ دی تے 65سال تک حکومت کرنے دے بعد 2065ق م نوں خالق حقیقی توں جا ملیا۔

راجا سندیمان دی وفات دے بعد اس دا بیٹا مرہن دیوحکمران بنا۔مرہن دیو نے حکومت سنبھالتے ای اپنے چھوٹے بھائیکامن دیو نوں ابنا نائب مقرر کیتا۔مرہن دیو اک عادل حکمران تھاجبکہکامن دیو اک سخت طبیعت دا مالک سی۔دوناں بھائیاں دے درمیان اختلاف ہواتو کامن دیو نے طبل جنگ بجا دتا۔مرہن دیو شفقت برادری وچ اپنے بھائی نوں سمجھانے دی کوشش کردا رہیا لیکن ناکام رہیا۔کامن دیو نے قتل وغارت کر دے ہوئے کشمیر دے مغربی حصہ اُتے قبضہ کر دے ہوئیایک آزاد تے خود مختار حکومت دی بنیاد رکھی۔اس علاقہ نوں کامن راج(کامراج)دا ناں دتا۔تے شرقی حصہ اُتے مرہن دیو دی حکومت دی وجہ توں مرہن دیو(مراج) دا ناں دتا۔مرہن دیو نے عدل وانصاف توں حکومت دی تے کامن دیو نے ظلم وستہ دا بازار گرم کر رکھیا سی۔ مرہن دیو 55سال کشمیر اُتے عدل و انصاف توں حکومت کر کے2510ق م نوں فوت ہویا۔

مرہن دیو دے بعد اس دا بیٹا چندر دیوتخت نشین ہویا۔انہاں دناں کامن دیو عذاب الہی دے باعث موذی مرض وچ گرفتار سی۔چندر دیو نے موقع پا کر حملہ کیتا تے کامن دیو تے اس دی اولاد نوں گرفتار کر دے قتل کر دتا۔اس طرح تمام کشمیر اُتے صرف اک حکمران رہیا۔کچھ عرصہ بعد ایہ راجا محفل رقص و سرور نوں پسند کرنے لگیا۔تے ملکی معاملات توں عدم دلچسپی دا مرتکب ہونے لگیا۔اس دے دربار وچ ہمیشہ360رانیاں موجود ہُندی سن۔ملکی معاملات دن بدن بگڑتے گئے اور52سال تک کشمیر اُتے حکومت کرنے دے بعد2485ق م نوں راجا چندر دیو اِنی رانیاں دے باوجود لاولد مریا۔

چندر دیو دی وفات دے بعد اس دا بھائی آنند دیو نے حکومت سنبھالی۔28سال تک ظلم وستم توں حکومت کرنے دے بعد 2430ق م نوں طبعی موت مر گیا۔

راجا آنند دیو دی وفات اُتے اس ک بیٹا درپتا دیو تخت نشین ہویا۔عدل و انصاف توں حکومت دی تے عوام دی فلاح و بہبود ،ترقی دے لئی کم کیتا۔تعمیرات وچ ’’موٖضع شاداکاجو لامکھی‘‘مندر سہر فہرست اے۔51سال دی حکومت دے بعد اس دے بھائی ہرنام دیو نے علم بغاوت بلند کیتا تے بھائی دے ہاتھاں ایہ راجا قتل ہویا۔

راجا آنند دیو دے قتل دے بعد اس دا بھائی ہرنام دیو حکمران بنا۔راجا ہرنام دیو رقص و سرور دی محفل وچ گم رہدا سی ۔شراب نوشی وچ اپنا ثانی نہ رکھدا سی۔شراب دے حصول دے لئی جگہ جگہ انگور دے باغات لگوائے۔شراب وکباب دی محافل عام سن۔اس دور وچ شراب حلال سی۔رنڈی بازی تے زنا کاری عام سی۔کسے دی عزت محفوظ نہ سی۔راجا ہرنام دیو دے سپہ سالار’’درگا‘‘ نے بغاوت کر دے ہوئے راجا دے خلاف فوج کشی کیتی۔شاہی محلات نوں اگ لگیا دی جس دی وجہ توں شہر بابل دا اک حصہ جل کر خاکستر ہو گیا۔زبردست مقابلہ دے بعد ’’درگاہ‘‘ پسپا ہو ا تے ہر ناں دیو دی حکومت بہ دستور رہی ۔اس راجا دے دور وچ خراج بالکل معاف سی ۔درگاہ دے بیٹے انگو نے چن دوستاں توں مل کر باپ دا بدلہ لینے دے لئی شکار دے موقع اس راجا نوں قتل کر دتا ۔ایوی‏‏ں‏ راجا ہرم دیو دی 39سال حکومت دے بعد 2312ق م وچ قتل کر دتا گیا۔

راجا ہرنام دیو دے قتل دے بعد اس دا بیٹا سلکن دیو گدی نشین ہویا ۔راجا سلکن دیو وی عیاش حکمران سی ۔ہفتہ وچ اک دن امور ملکی ول توجہ دیتا تے باقی چھ دن خوب عیاشی کردا سی ۔الغرض 28برس تک داد حکومت دے دے 2340ق م نوں فوت ہویا۔

راجا سلکن دیو دی وفات دے بعد اس دا بیٹا سنیادت عروس مملکت توں ہمکنار ہویا ۔راجا سنیادت عیش و عشرت دا دلدادہ سی ۔ہر وقت بدنی آرایش و زیبایش وچ مصروف رہدا سی ،انتہا درجہ دا بے وقوف سی ،ہر وقت بناؤ سنگھار وچ رہدا سی ،اس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اک بار آئینہ دے سامنے بناؤ سنگھار وچ مصروف سی کہ اک رانی نے اس دے کندھے اُتے ہاتھ رکھیا اس پرراجہ سنیادت نوں غصہ آگیا تے رانی توں کہیا کہ اے بدچلن تو نو میرے سامنے کسے غیر مرد دے کندھاں اُتے ہاتھ رکھیا اے ۔اس جرم وچ رانی دی ناک کٹوا دی ۔ایہ راجا ہر وقت عیش و عشرت وچ مدہو ش رہدا سی تے اک دن اس دے بھائی منگلادت نے محل وچ گھس کر اس دا کم تمام کر دتا ۔اس طرح 17سال بعد اس دی حکومت دا 2295ماں خاتمہ ہو گیا۔ منگلات دت نے اپنے بھائی راجا سنیادت نوں قتل کر دے خود حکومت سنبھالی ،ایہ وی بھائی وانگ عیاش سی ،شراب خانے ،زنانہ تے قمار بازی عام سی ،شراب اُتے ٹیکس لگیا کر ملکی خزانہ وچ اضافہ گیا ،اس دور وچ قدرتی ناراضی دے باعث اک زہریلی ہویا چلی تے ہزاراں جاناں تلف ہوئی سن ۔آخر کار 29سال دی حکومت دے بعد ایہ راجا 2256ق م نوں دنیا فانی توں چل بسا ۔

منگلا دت دی وفات دے بعد اس دا بیٹا کھیمہ واندر مسند نشین ہویا ۔کھیمہ اندر وی عیش وعشرت ،شراب و شباب وچ کوئی ثانی نہ رکھدا سی ،جس گھر وچ چاہتا داخل ہو جاندا ،بہو ،بیٹی دی عزت محفوظ نہ سی ،اک دن اپنے وزیر درنا دی بیوی دی خوب صورتی دا سن کر اس دے گھر داخل ہو گیا تے تعلق استوار کیتا ،واپسی اُتے اپنی انگوٹھی اوتھے بھول گیا ،وزیر نے انگوٹھی دیکھی تو اس توں انتقام لینے دی ٹھان لی ،چناں چنہ 26سال دی حکومت دے بعد اس وزیر نے اسی دے ملازماں دے ذریعے 2190 ق م رات دے وقت اس دا کم تمام کر وا دتا۔

راجا کھیم اندار دی وفات دے بعد اس دا بیٹا بھیمہ سین گدی نشین ہویا ۔اس راجا نے بابل دے بجائے سندمت نگر نوں اپنا مسکن بنایا ،باج شاہی وچ اضافہ کیتا ،کاشغر دے علاقے توں ہاتھ دھونے پئے ،راجا بھیم سین نے اپنے دور وچ مندر کوٹی شور تعمیر کروایا ،ہندوستانی طبیب نوں بلا تحقیق پھانسی چڑادیا ،61سال حکومت کرنے دے بعد 2129کو داعی اجل توں جا ملیا۔

راجا بھیم سین دی وفات دے بعد اس دا بیٹا میندر سین حکمران بنا ،عیش و عشرت وچ مصروف رہدا سی ،کوئی عیب ایسا نہ سی ،ہندرسین تے اس دی رعایا وچ نہ پایا جادا سی ،خدا تک نوں بھول گئے سن ،انتظامی مملکت وزیر شور اندر نوں تفویض کیتے ،کچھ عرصے دے بعد وزیر توں بدگمان ہویا تو اس نوں معزول کرکے ذلیل و خوار کیتا راجا نگر کوٹ نے بغاوت دی لیکن مارا گیا ،راجا پندرسین 46سال تک عیش و عشرت توں حکومت کر دے 2083 ق م نوں خالق حقیقی توں جا ملیا ۔

راجا پندرسین دے بعد اس دا بیٹا سندر سین گدی نشین ہویا ۔راجا سندرسین دے دور وچ راجا ہر ناں دیو دے دور دی تمام بد افعالیاں دوہرائی گئاں ،پندرسین دے دور وچ لوک خدا نوں نئی‏‏ں ماندے سن لیکن اس دے دور وچ ہر اک نے خوائی دا دعویٰ کر ڈالی ،زنا ،قمار بازی عام سی ،اسی اثناء وچ سندمت نگر دا اک شخص نندگیت نے لوگاں دی فلاح و بہبود دے لئی پیغام عام کرنے دی کوشش دی لیکن لوک اس دا مذاق اڑاندے تے اوہ مایوس ہو کے شہر توں نکل کر قریب والی پہاڑی کرالہ سنگر دی زمین پھٹ کر پانی ابلنے لگیا اسی بھونچال دی وجہ توں بارہ مولہ دے قریب اک پہاڑی دریائے بوہت (جہلم) وچ جاگری ،سندمت نگر پانی وچ ڈوب گیا تے تمام آبادی غرق ہو گئی ،سندمت نگر اسی مقام اُتے سی جتھے اج کل جھیل وولر دا قدرتی حسن سیاحاں دا استقبال کردتی اے ،سردیاں وچ پانی کم ہُندا اے تو پرانی عمارتاں دے آثار نظر آندے نیں ،اس حادثہ توں خاندان پاؤنڈ وال دی حکومت دا چراغ گل ہو گیا۔41سال دی حکومت دے بعد 2042 ق م راجا سندر سین دی وفات دے نال خاندان پانڈواں دی حکومت دا ناں و نشان وی مٹ گیا ،ظلم و ستم ،عیش وعشرت دی داستان دے نال خود وی جھیل وولر وچ غرق ہو گیا۔

وادیِ کشمیر تن صدی ق م بدھا حکمران آشوکا ﴿Ashoka﴾ د‏‏ی ریاست﴿جو موجودہ بنگال تو‏ں دکن تے افغانستان تو‏ں پنجاب تک پھیلی ہوئی سی﴾کا حصہ سی - آشوکا د‏‏ی موت دے بعد کشمیر اُتے بدھ مت د‏‏ی حکومت ختم ہوئی تے اس دے بعد اوتھ‏ے مقامی قبیلے د‏‏ی حکومت رہی - پہلی صدی عیسوی وچ کشمیر نو‏‏ں شمال مغرب چین تو‏ں آئے بدھ مت مہاراجہ کانیشکا ﴿Kanishka﴾ نے فتح کيتا - پنجويں صدی عیسوی وچ ہندو مہارجہ ماہیراکولا ﴿Mihirakula﴾ نے بدھ مت حکومت دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے برہمن ہندوئاں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی ﴿تریخ وچ ہندو مہاراجہ ماہیراکولا نو‏‏ں دہشت د‏‏ی علامت دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے جس نے اپنی رعایا اُتے بے پناہ مظالم ڈھائے﴾جو کہ بعض مؤرخین د‏‏ی رائے وچ تیرہويں صدی تک رہی - ستويں صدی عیسوی وچ کشمیر دا ہندو راجہ لالی تادتیا ﴿Lalitaditya﴾ سی جِس نے کشمیر وچ ترقی تے فلاح دے لئی کم کيتا جو آنے والے ہندو مہاراجاں دے دور وچ وی جاری رہا-دسويں صدی عیسوی وچ کشمیر د‏‏ی حکمرانی دے لئی ہندوشہزادےآں دے درمیان خانہ جنگی شروع ہوئے گئی - گیارہويں صدی عیسوی وچ افغانستان دے شہزادے سبکتگین غنی نے دو بار کشمیر نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگرکامیاب نہ ہوئے سکے-کشمیر وچ ہندوئاں دے اقتدار دا خاتمہ چودہويں صدی وچ مسلم حکومت دے قیام دے نال ہوا-

کشمیر وچ خاندان خمار دی حکومت

راجا ادت پلیا پیڈ دے خاتمے دے نال ای کشمیر توں خاندان کارکوٹ بنسی دی حکومت دا 872ء وچ خاتمہ ہو گیا۔اس دے بعد خاندان خمار دے چشم و چراغ اونتی ورما نے اپنے سوتیلے بھائی شیر ورما دی مدد توں سلطنت کشمیر دا حکمران بنا۔راجا اونتی ورما عدل و انصاف تے جود و سخا اُتے یقین رکھدا سی۔مساکین تے غرباء وچ خزانے تقسیم کیتے۔ملکی بد انتظامی دے تدارک وچ مصروف ہویا تے شیر ورما نوں اپنا وزیر مقرر کیتا۔علم و دانائی دے فروغ دے لئی اقدامات کیتے۔مکتا پید، شیوہ سوامی،آنند درون نے اسی زمانے وچ مشہور لکھتاں چھڈیاں۔پنڈت رتناگر نے وی اسی راجا دے دور وچ کشمیر دی قدیم تریخ راج ترنگنی وچ تریخ کشمیر دے سارے واقعات درج کیتے جو قابل رشک ہونے دے نال نال تاریخی اثاثہ وی نیں۔علم شیوہ دے موجداں وچوں اک موجد کلہٹ پنڈت نے راجا اونتی ورما دے دور وچ مذاہب دنیا وچ انقلاب برپا کر دے ہوئے شیوئہ فلاسفی دیاں لکھتاں ضبط تحریر کیتیاں۔راجا اونتی ورما دے دور وچ اسنوں اسنوں عالم لنگھے جنہاں دی کتاباں وچ درج پند و نصائح تہذیب یافتہ اقوام دے لئی قابل رشک ہُندے نیں۔

راجا اونتی ورما دے مشیر شیر ورما نے موضع شیر پورہ،شیر درم سوامی،چترانماکیشو سوامی شور، تے دیوی دوارہ تعمیر کرواندے ہوئے اس دور دی حسین یادگاراں چھڈیاں۔راجا اونتی ورما دے دور توں پہلے ای بارشاں تے سیلاب دی وجہ توں کشمیر دا بوہت سا حصہ پانی وچ ڈوبا ہویا سی۔باقی ماندہ ملک دی آبادی اک شدید زلزلہ کہ وجہ توں تہہ و بالا ہو گئی تے راجا شدید پریشان ہویا۔زلزلے دی وجہ توں اک پہاڑ دریائے جہلم وچ گرا تے پانی دی بندرش دی وجہ توں شہر بھر وچ پانی بھر آیا۔قحط برپا ہویا لوک مرنے لگے، زراعت تے کاشت کاری تباہ و پرباد ہو گئی۔راجا اونٹی ورما نے سخت پریشانی دے عالم وچ اس مصیبت توں نمٹنے دے لئی سویہ نامی اک شخص نوں اپنا مشیر مقرر کیتا۔ سویہ نے کمال مہارت توں جگہ جگہ توں نہراں کھودواکر پانی دی نکاسی دے عمل نوں یقینی بناندے ہوئے زراعت تے کاشت کاری دے عمل نوں بحال کیتا۔ پرنی نہراں مرمت کروااں۔ پختہ دیواراں لگائاں، گھاٹ تعمیر کروائے۔ جس توں دریائے جہلم دا جوش ختم ہویا۔ وزیرسویہ نے گائوں اوچھ کندل،پرگنہ زینہ گیر،سوپور،سویہ کنڈل جیسی یادگاراں چھڈیاں۔

راجا اونتی ورما نے شہر اونتی پورہ آباد کیتا۔ مندر وزیہ ایشری دی مرمت کروائی۔منادر ترپری شوری تے کلتا شوری تعمیر کروائے۔رعایا نوں ہمیشی سہولت تے آرام دیدا سی۔اک مہلک مرض دی وجہ توں 28سال تک حکومت کرنے دے بعد 900ء وچ تاج و تخت چھڈ کر مندر ترپری شوری وچ جا کر بیٹھ گیا تے اوتھے ای جہان فانی توں کوچ کر گیا۔ راجا اونتی ورما دی موت دے بعد اقتدار دے لئی سوکھ ورما نے اپنے بھائی شنکر ورما نوں قتل کرنا چاہا لیکن ناکام ہویا تے 900ء وچ شنکر ورما اونتی ورما دے مشیر خاص شیر ورما دے بیٹے رتنہ درون دی مدد توں کشمیرکا حکمران بنا۔راجا شنکر ورما نے حکومت حاصل کرنے دے بعد سوکھ ورما نوں اپنا مشیر مقرر کیتا۔سوکھ ورما اپنی حرکا ت توں باز نہ آیا تے تنازع کرنے لگیا جس اُتے راجا شنکر ورما نے سوکھ ورما نوں اپنے عہدے توں معزول کر دتا۔اندرونی خانہ جنگی توں فارغ ہو کے ملکی حدود وچ اضافہ دا خواہش مند ہویا ۔

پھکلی،دھمنوڑ،بھمبر،نگر کورٹ، گجرات، خراساں، ہرات، کابل، بدخشان تے کوہ ہندئو کش نوں فتح کر دے ہوئے گلگت دے راستے کشمیر وچ داخل ہویا۔شہر شنکر(پٹن) دی خونصورت عمارت تعمیر کرنے دا حکم دتا۔کامیابی دے باعث اس قدر خود سر ہو گیا کہ قمار بازی تے زنا باز ی نوں اپنا شوق بنا لیا۔شہوت پرستی تے قمار بازی اس حد تک تجاوز کر گئی سن کہ حکومتی خزانہ خالی ہو گیا۔محاصل توں حکومتی معاملات ٹھیک کرنے دے بجائے اپنی ہوس مٹانے دے لئی لوٹ مار کرنے لگیا۔ظلم و ستم دا بازار گرم کر دے ہوئے پرہمناں نوں عطا کردہ ساری جاگیراں واپس حاصل کیتیاں۔اس عمل توں وی جدو‏‏ں شنکر ورما دی ضرورت پوری نہ ہوئی تو دوسرے مملک دی لوٹ مار دے لئی فوج لے کے نکل کھڑا ہویا۔دریائے سندھ(اٹک)دے کناراں توں ہُندا ہویا اوڑی پہنچ گیا۔اوتھے بھائیاں دی منافقت دی وجہ توں اس نوں مار دتا گیا تے چھ روز تک فتنہ و فساد دے ڈر توں راجا شنکر دی لاش نوں پوشیدہ رکھیا گیا۔دارالسطلنت وچ پہنچ کر اس دی موت دی خبر عام کیتی گئی۔راجا دے بیٹے گوپال ورما نے اعزاز توں اپنے باپ دی لاش نوں جلانے دا انتظام کیتا۔راجا شنکر ورما دے نال اس دی دو رانیاں وی ستی ہو گئاں سن۔ راجا شنکر ورما نے 919ء تک 18سال 8ماہ تک کشمیر اُتے حکومت کرنے دے بعد مارا گیا۔

راجا شنکر ورما دی وفات دے بعد اسک بیٹا گوپال ورما نے مسند حکومت سنبھالیا۔ عدل و انصاف توں حکومت کرنے لگااور تعمیرات وچ دلچسپی لینے لگیا۔بانڈ پورہ شہر تعمیر کیتا۔گوپال ورما نے کشمیر وچ عدل و انصاف دا بول بالا کرنے دے لئی ہر ممکن کوشش کیتیاں۔اراکین دولت لوٹ مار دے عادی ہو چکے سن جس دی وجہ توں گوپال ورما دے خلاف سازشاں شروع ہو گئی۔راجا دی ماں سوگندا رانی خاوند دے نال ستی ہونے توں بچ گئی سی وزیر تے مشیر دے نال مل کر عیاشی کرنے لگی ۔رانی سوگندا وزہر تے مشیر توں مل کر راجا گوپال ورما دے خاف سازش کردتی رہی تے اس دا علم جدو‏‏ں راجا نوں ہویا تو اس نے تیناں نوں مار ڈالنے دی ٹھان لی۔لیکن زندگی نے وفا نہ دی تے 2سال اورایک مہینے دے بعد 921ء وچ دنیا توں کوچ کر گیا۔

راجا گوپال ورماکی موت دے بعد اس دا سنگت ورما نے تخت حکومت سنبھالیا۔راجا سنگت ورما دی زندگی نے وفا نہ دی تے 10دن دی حکومت دے نال ای 921ء وچ دنیا فانی توں کوچ کر گیا۔ راجا سنگت ورما دی وفات دے بعد سوگندا رانی دے لئی میدان بالکل خالی رہیا۔921ء وچ سوگندا رانی نے حکومت سنبھالتے ای عیش وعشرت تے شان و شوکت توں حکمرانی کرنے لگی۔قصبہ سوگندا پور، گوپال پور تے گوپال بٹ تعمیر کروائے۔شنکر ورما دے دور دے فتنہ و فساد نوں ختم کرنے دی کوشش دی لیکن ناکام رہی۔ملک وچ سوگندا رانی دے خلاف بغاوت ہونے لگی تو رانی نے مجبور ہو کے وزیر شیر ورما دے لڑکے نرزتہ ورما (پنگھ) نوں سلطنت دا مالک بنا کر خود حکومت توں الگ ہو گئی۔ بعد وچ سوگندا رانی اک بدھ دے گھر وچ رہی تے اوتھے توں ای دنیائے فانی توں کوچ کرگئی۔

سوگندا رانی دے بعد پارتھ ورما(پنگھ) نے حکومت سنبھالی۔راجا پارتھ ورما کم سن سی اس لئی وزیراں نے اس نوں بخوشی قبول کیتا کیونجے راجا دی کم عمری دی وجہ توں وزیر اپنی مرضی توں معاملات حکومت چلاندے سن۔راجا پارتھ ورما دے دور وچ ملک وچ بارش دی شدت دے باعث ندی نالے تے دریا چڑھ گئے۔زراعت دا نظام تباہ و برباد ہو گیا۔شاہی خزانے دی لوٹ مار دی وجہ توں ملک وچ ابتر ی دے حالات پھیل گئے اورلوگ بھوک تے افلاس توں مرنے لگے۔مرداں نوں پانی وچ پھینک دتا جادا سی جس دی وجہ توں ہر طرف بدبو پھیلی ہوئی سی۔ انتظام مملکت تباہ و برباد ہو چکے سن اورملک وچ زنا کاری ،فسق و فجوراور بے شرمی عروج اُتے سی۔۔ راجا پارتھ نے جدو‏‏ں جوانی دے عالم دی دہلیز اُتے قدم رکھیا تو ایہ معاملات دیکھ کر سخت رنجیدہ ہویا تے معاملات دی بہتری دے لئی کوشش کرنے لگیا۔وزیراں تے مشیراں دی عیاشی وچ رکاوٹ بننے لگیا تو 15سال 9ماہ دی حکومت دے بعد 939ء وچ باپ نرزتہ ورما(پنگو) دے ہاتھاں معزول ہو گیا۔

راجا پاتھ ورما دی معزولی دے اس دے باپ نرزتہ ورما نے حکومت سنبھالی۔فتنہ و فساد تے زناکاری دے باعث ملکی حالات اس قدر خراب ہو چکے سن کہ حالات اُتے قابوپانا خاصا مشکل ہو گیا سی۔ ندامت دے باعث اپنی زندگی وچ اک سال دی حکومت دے بعد 939ء میںاپنے بیٹے چکر ورما دے سر اُتے تاج رکھدے ہوئے حکومت توں الگ ہو گیا۔ راجا نرزتہ ورما نے ملک وچ موجود فتنہ و فساد توں تنگ آ کے حکومت چکر ورما دے سبرد کر دتی۔ فتنہ و فساد بدستور جاری رہیا لیکن اس دے باوجود راجا چکر ورما حکومتی معاملات جاری رکھے۔ اچانک پارتھ ورما نے لشکر جمع کر دے ہوئے اپنے بھائی(چکر ورما) دی حکومت دے خلاف علم بغاوت بلند کیتا۔جنگ و جدل تے خون ریز معرکہ دے بعد دے بعد 10سال 3ماہ دی حکومت دے بعد وزیراں تے مشیراں نے مل کرراجہ چکر ورما کو949ء وچ معزول کر دے ہوئے سلطنت کشمیر راجا چکر ورما دے بھائی شیر ورما دے حوالے کر دتی۔

راجا چکر ورما دی معزولی دے بعد اس دا بھائی شیر ورما حکمران بنا۔راجا شیر ورما نے حکومت سنبھالتے ای فتنہ و فساد نوں جڑ توں اکھاڑنے دا عمل شروع کر دتا۔راجا شیر ورما دے اس عمل توں فسادیاں نوں لگام پڑ گئی سی۔تما م فسادیاں نے باہمی اتفاق توں راجا شیر ورما کوسازش کر دے ہوئے اک سال ک حکومت دے بعد 950ء وچ معزول کر دے ہوئے پارتھ ورما نوں دوبارہ حکمران بنا پایا۔ راجا شیر ورما دی معزولی دے پارتھ ورما اک مرتبہ فیر حکمران بنا ۔راجا پارتھ ور ما دوبارہ حکمران بننے دے باوجود ملکی معاملات اُتے کنٹرول نہ کر سکیا۔ اک سال بعد ای راجا پارتھ ورما کو952ء وچ معزول کر دے ہوئے چکر ورما نوں دوبارہ حکمران بنا پایا۔

راجا پارتھ ورماکی معزولی دے نال ای چکر ورما دا نصیب فیر جاگا تے حکومت کشمیر سنبھالی۔ راجا چکر ورما ایہ بات سمجھ چکیا سی کہ حکومت چند دن دی مہمان اے۔عیش و عشرت توں حکومت کرنے لگیا ۔شراب خوری ،زنا کاری تے قمار بازی عام سی ۔ملکی خزانہ عیش و عشرت اُتے خرج کرنے لگیا۔6ماہ دے بعد ای ملک وچ اس دے خلاف بغاوت اٹھی تو اوہ علاقہ کامراج ول بھج گیا۔سنگرام ڈانگر دے ہاں پناہ لی۔اس دوران فساریاں نے میر دراں دے بیٹے شنبو دراں نوں اپنا حاکم بنا لیا۔چند دناں بعد راجا شنکر ورما نے سنگرام ڈانگر دی مدد توں کشمیر اُتے حملہ آور ہویا تے شنبو دراں نوں گرفتار کر دے ہوئے فتح و نصرت دا ڈھنکا بجاندا ہویا شہر کشمیر وچ داخل ہویا۔کشمیر اُتے بھرپور قبضہ کرنے دے بعد راجا شنکر ورما نے رقص و سرور دی محفلاں جمائی۔رقص و سرور دی محفل وچ اک روز اک قوال اپنی دو لڑکیاں (ہنسنی تے ناگ لتا)نوں ہمراہ لے کے حاضر ہویا۔راجا شنگر ورما انہاں دی خوبصورتی اُتے اس قدر عاشق ہو گیا کہ ہر وقت انہاں دی ای سوچ وچ رہنے لگیا تے بالآخر ہنسنی نوں اپنی خاص رانیاں وچ شامل کر دتا۔اس راجا نے ظلم و ستم دی انتہا کر دتی تے لوگاں نوں ذلیل و خوار کرنے لگیا۔برہمناں تے شریفاں دی عورتاں نوں ذلیل و خوار کر دتا۔سنگرام ڈانگر جس دی مدد توں حکومت حاصل دی سی اس نوں قتل کروا دتا۔قوم ڈانگر نوں اس دا شدید افسوس ہویا تے موقع پاتے ای شبستان شاہی وچ داخل ہو کت راجا چکر ورما نوں رانی ہنسنی سمیت قتل کر دتا۔یوںراجہ چکر ورما دی اک سال تے دس مہینے دی حکومت دے دوسرے دور دا خاتمہ 954ء وچ ہویا۔

راجا چکر ورما دے قتل دے بعد اراکین سلطنت دی مدد توں پارتھ ورما دا لڑکا اونمتا ورما کشمیر دا حکمران بنیا۔راجا اونمتا ورما چچا توں زیادہ ظالم تے خونخوار نکلیا۔کمیناں نوں نال ملاکر وزارتی عطا کین تے معززین نوں ذلیل و خوار کیتا۔قتل و غارت گری تے زنا کاری وچ اپنا ثانی نہ رکھدا سی۔راجا اونمتا ورما دے دور وچ قوم ڈانگر نوں خاص عروج حاصل سی۔آخری عمر وچ تپ دق دے مرض وچ مبتلا ہویا۔راجا اونمتا ورما دی رانی نے راجا دی زندگی میںہی اک بچے نوں گود لے رکھیا تھااور راجا اس نوں اپنا حقیقی فرزند سمجھدا سی۔اپنی زندگی وچ ہی2سال اک مہینے دی حکومت دے بعد لے پالک بچے(شیر ورما) نوں ولی عہد مقرر کر دے ہوئے 956ء وچ جہان فانی توں کوچ کر گیا۔

راجا اونمتا ورما دی وفات دے بعد اس دا لے پالک بیٹا شیر ورماحاکم کشمیر بنا۔تاجپوشی توں کچھ دناں بعد مندر جے سوامی دے درشن دے لئی گیا تو کملا درون نے اس اُتے حملہ کیتا۔ راجا شیر ورما بھج کر محل وچ داخل ہو گیا تے کملا درون ناکا م لُٹیا۔اراکین سلطنت راجا شیر ورما دی حکومت کونا پسند کر دے سن۔کامیابی دے باوجود راجا شیر ورما دی حکومت نوں مسترد کر دے ہوئے نویں حکمران دی تلاش شروع کر دتی۔چنانچہ پرورسین دی اولاد توں اک شخص یوششکر نوں اتفاق رائے حکومت تفویض کر دتی تے یو ں 956ء وچ خاندان خمارکی مجموعی طور اُتے 84سالہ حکومت دا خاتمہ ہو گیا۔

کشمیر وچ خاندان مالوہ دی حکومت

والئی اوجین راجا بکرم کےنمائندہ راجا ماتر گپت نے راجا بکرم دی وفات تے پرورسین دے اراداں دی خبر ہوئی تو خوشی توں کشمیر دی حکومت چھڈ کر کانشی جی دے ارادے توں ہندوستان ول روانہ ہو گیا۔ لاہور وچ اس دی ملاقات پرورسین توں ہوئی تو پرورسین نے اس برہمن راجا ماتر گپت نوں بدستور حکومت چلانے دی درخواست دی تے بھرپور تعاون دی یقین دہانی وی کروائی۔راجا ماتر گپت دلی طور اُتے بے زار ہو چکیا سی اس لئی اس نے صاف انکار کر دتا۔راجا ماتر گپت دے انکار دے باعث پرورسین نے102ء وچ کشمیر دی حکومت سنبھالی۔کمال فیاضی تے عدل توں حکومت دا آغاز کر دے ہوئے ماتر گپت دی آخری زندگی تک اس برہمن نوں وظیفہ دیتا راہا لیکن ماترگپت اس دی پروا کیتے بغیر مساکین وچ تقسیم کر دیدا سی۔عدل و انصاف تے امن امان قائم کرنے کےبعد ملک گیری دا شوق دامن گیر ہویا۔

لشکر جرار تیار کر دے ہندوستان اُتے چڑھائی کر دے ہوئے دریائے شور توں ہُندا ہویا اوجین دے قریب جا پہنچا۔اوجین دے حکمران راجا شیلادت جو پرتاب شل دے ناں توں مشہور سی۔تے مخالفوںکی وجہ توں سخت پریشانی دے عالم وچ سی۔راجا پرورسین نوں اس دی حالت اُتے رحم آیااور مخالفاں دی سرکوبی کر دے ہوئے مکمل طور پراوجین دا علاقہ اس دے سپرد کر تے ہوئے تخت سنگہاس واپس لے کے آ گیا۔راجا پرورسین جس علاقہ نوں وی فتح کردا سی تھواڑا سا خراج مقرر کر دے ہوئے اوہ علاقہ اصلہ ورثا ء دے سپرد کردیندا۔ فتوحات ملکی توں فارغ ہو کے واپس کشمیر لوٹااور شہر سرینگر نوں تعمیر کرواندے ہوئے اس نوں دارالسلطنت قرار دتا۔سرینگر تے کوہ ماران دے درمیان رابطے دے لئی پل نادہ پور تعمیر کروایا۔پرگنہ بھج وچ سودہ بھون تعمیر کروایا۔سری نگر توں شمال ول سوکرم(ہارون) آباد کروایا۔60سال تک حکومت کرنے دے بعد 162ء وچ دنیا توں رخصت ہو گیا۔

راجا پرورسین دی وفات دے بعد رانی رتنا دے بطن توں پیدا ہونے والا بیٹا جد ہشڑ 162ء میںکشمیر دا حکمران بنا۔عدل وانصاف دا دلدادہ سی۔اس دے دور وچ وزیراں تے مشیراں نے دیہات تعمیر کرئواے جو اس دور دی حسین یادگاراں نیں۔راجا جد ہشڑ عدل و انصاف توں 39 سال حکومت کر کے201ء وچ داعی اجل نوں لبیک کہہ گیا۔ راجا جد ہشڑ دے بعد اس دا بیٹانرندرادت201ء وچ تخت نشین ہویا۔راجا نرندرادت ملکی ترقی ی طرف متوجہ ہویا تے محکمہ اسناد جاری کیتا۔عمر نے وفا نہ دی تے 13سال دی حکومت کر کے214ء وچ دنیا توں چل بسا۔

راجا نرندرادت دی وفات دے بعد اس دے بھائی تونجین نے214ء وچ اعنان مملکت سنبھالیا۔راجا تونجین نے حکومت سنبھالتے ای راجا نرندرادت دے بیٹے شیردل نوں حکومتی وزیر مقرر کیتا۔حاسداں تے خوشامدیاں نے چچا تے بھتیجے دے درمیان اختلاف پیدا کیتا تے نو بت خون خرابے تک پہنچ گئی جس وچ شیر دل مارا گیا۔شیر دل دی موت توں خوف زادہ ہو کے اس دا ست سالہ بیٹاسرب سین نگر کوٹ ول بھج گیا۔راجا نگر کوٹ نے اس نوں اپنی بیٹی عقد وچ دے کر اپنی فرزندی وچ قبول کر لیا۔جدو‏‏ں مکمل طور اُتے جوان ہویا تو باپ دے قتل دے انتقام دی چنگاری دل وچ سلگ گئی۔ادھر ادھر تے خاص طور اُتے جماں توں مددطلب کر دے ہوئے کشمیر اُتے چڑھائی کر دتی۔راجا تونجین تے سرب سین دے درمیان خون خوار معرکہ ہویا جس وچ راجا توجین جان بحق ہو گیا۔ایوی‏‏ں‏ راجا تونجین دی 43سالہ حکومت دا خاتمہ257ء وچ ہویا۔

راجا تونجین دی وفات دے بعد سرب سین فاتحانہ انداز وچ کشمیر وچ داخل ہویا تے 257ء وچ مسند حکومت سنبھالیا۔سرکشاں دی سرکوبی دی تے عدل اونصاف توں حکومت کرنے لگیا۔ گردونواح کےعلاقاں کوسلطنت کشمیر وچ شامل کیتا۔راجا سرب سین نے ہندوستان اُتے دو مرتبہ حملہ کیتا۔راجا قنوج دی لڑکی توں شادی کر دے ہوئے واپس کشمیر لُٹیا۔بچار ناگ اُتے مندر بھوئی شور آباد کیتا۔48سال دی حکومت دے بعد 305ء وچ طبعی موت مریا۔

راجا سرب سین دی وفات دے بعد اس دا بیٹا گندھرپ سین 305ء میںکشمیر کاحکمران بنا۔راجا گندھرپ وڈا عیاش حکمران سی۔کشمیر دے متصل علاقے اس دے ہاتھ توں نکل گئے۔تے ملک وچ افراتفری دی فضا پھیل گئی۔راجا گندھرپ دی عیاشیاں توں کشمیر دی رعایا بوہت تنگ سی۔ ادھر راج تونجین دا بیٹالچھمن نے محل دا محاصرہ کیاتو لوگاں نے اس دا بھرپور نال دتا۔342ء میںراجہ گندھرپ سین دی 37سالہ حکومت دا خاتمہ کر دے ہوئے گرفتار کر دے جیل وچ ڈال دتا۔

راجا گندھرپ سین دی گرفتارکےبعد جچھمن نے342ء وچ کشمیر اُتے اپنی حکومت دا اعلان کیتا۔ راجا لچھمن نے حکومت سنبھالتے ای پرانا آئین بحال کر دے ہوئے عدل وانصاف تے امن وامان توں حکومت قائم کیتی۔گندھرپ سین دے دور وچ جو علاقے سلطنت کشمیر توں نکل گئے تھےان کوواپس سلطنت وچ شامل کیتا۔راجا لچھمن دے دور وچ راجا ملتان نے علم بغاوت بلند کیتا۔راجا ملتان دی سرکوبی دے لئی ملتان دا رخ کیتا تے راستے وچ آرام دی خاطر اک درخت دے تھلے اپنے منہ اُتے سرخ رومال رکھ کر سو گیا۔اک چیل اس نوں گوشت دا ٹٹکڑا خیال کر دے ہوئے اس اُتے جھپٹی جس دے نتیجے وچ راجا لچھمن دی دوناں آنکھاں نکل گئی۔راجا لطھمن کچھ دن درد وسوز تے بے چینی دے عالم وچ مبتلا رہیا۔باآخر 32سال6ماہ دی حکومت دے بعد 375ء وچ جان جہان آفرین دے سپرد کر دتی۔

راجا لچھمنکی وفات دے بعد اس دا بھتیجاشورک 375ء وچ مسند حکومت اُتے بیٹھا۔ راجا اشوک نے ملتان دے راجا نوں مغلوب کر تے ہوئے خراج وصول کیتا۔عدل و انصاف توں حکومت کرنے لگیا۔اس دے دور وچ راجا دردستان نے باغی ہوکر کامراج وچ داخل ہو کے تباہی پھیلیا دی۔ راجا شورک نے راجا دردستان دی بغاوت نوں کچلنے دے لئی خود میدان عمل وچ آنے دا فیصلہ کیتا۔راجا دردستان نے شکست کھاندے ہوئے واپسی دا راستی اختیار کیتا تے شمالیک کوہستان وچ ڈیرہ ڈال کر دوبارہ حملے دی تیاری کرنے لگیا۔

راجا شورک نے ایہ خبر سن کر راجا دردستان دے تعاقب وچ کوہستان شمالی ول رخ کیتا۔ راستے وچ اک درے وچوں لنگھدے ہوئے قوم دارد نے اس دی ساری فوج نوں چاراں طرفوں گھیر لیا۔راجا اشوک دی فوج پسپا ہو گئی تے راجا نوں گرفتار کر دے ہوئے دردستان وچ واقعہ قلعہ پٹن وچ قید کر پایا۔راجا اشوک دی گرفتاری دی خبر جنگل وچ اگ وانگ کشمیر وچ پھیل گئی۔راجا اشوک دا بھتیجا تے راجا لچھمن دے بیٹے بجرادت نے فوج لے کت دردستان اُتے حملہ کر دتا۔

بھوکے بھیڑے وانگ قتل و غارت کردا ہویا قلعہ پٹن تک جا پہنچا۔راجا دردستان دے حامیاں نے قلعہ دے اندر توں راجا اشوک دا سر کٹ کے باہر فصیل اُتے ڈال دتا۔بجر ادت نوں سخت غصہ آیا تے زور دار حملہ کر دے ہوئے قلعہ پٹن دے اندر داخل ہوکر سرکشاں تے دشمناں نوں اپنا مغلوب تے مطیع کر دے ہوئے واپس کشمیر ول لوٹ گیا۔راجا اشوک نے 51سال تک عدل وانصاف توں حکومت دی اور426ء وچ راجا اشوک دے قتل ہونے اُتے اس دی حکومت دا خاتمہ ہویا۔

راجا اشوک دے قتل ہونے دے بعد اس دے بھتیجے بجرادت نے راجا اشوک دے بیٹے جے اندر دے ہُندے ہوئے کشمیر وچ داخل ہو کر426ء وچ تخت نشین ہویا۔ راجا بجرادت دے خلاف جے اندر نے علم بغاوت بلند کیتا۔اک عرصہ تک لڑائی جاری رہی تے بالآخر راجا بجرادت نے جے اندر نوں صلح دے بہانے دعوت دے کر دھوکے توں قتک کر پایا۔جے اندر دے قتل دے بعد اس دے حامی تے فوج پسپا ہو گئی اورراجہ بجرادت نے عدل و انصاف توں حکومت شروع کر دتی۔راجا بجرادت نے کئی منادر تعمیر کروائے۔مندر روزیہ انیشری دی مرمت وی کروائی۔10سال 8ماہ تک عدل و انصاف توں حکومت دے بعد 436ء نوں خالق حقیقی توں جا ملیا۔

راجا بجرادت دی وفات دے بعد 436ء وچ اس دا بیٹا رنادت گدی نشین ہویا۔امن و امان تے اسائش و بہبود دا دور شروع کیتا۔راجا رانادت نے کشمیر وچ شفاخاناں دی بنیاد رکھی۔کوہ ماران وچ منادر تے شفاخانے تعمیر کرواندے ہوئے مخلوق خدا دے لئی دارالشفاء دی بنیاد رکھی۔مسافر خانے بنوائے۔راجا رنادت دی بیگم رانی نارمہ اک سلیقہ شعار تے عقلمند خاتون ہونے دے نال نال اپنے خاوند دی مشیر خاص وی سی۔ دوناں میاں بیوی مذہب دے پیکر سن۔راجا رنادت 60برس2ماہ تک عدل و انصاف توں حکومت کرنے دے بعد 497ء نوں اپنی رانی دے ہمراہ غار بومہ زدہ وچ تارک الدنیا ہو کے گو شہ نشین ہو گیا۔

راجا بجرادت دے گوشہ نشین ہونے دے بعد اس دا بیٹا دینادت جو بچپن توں ای مذہب توں خاص دلچسپی رکھدا سی۔باپ دی گوشہ نشینی دے وقت وی دینا دت مندر زشتی شور وچ عبادت وچ مصروف سی۔لوگاں دی خواہش اُتے اس نے انہاں چار شرطاں دے ساتھ497ء وچ حکومت سنبھالی،

1. جھوٹ قطعی کوئی نہ بولے،
2. وعدہ خلافی کوئی نہ کرے،
3. بیگانہ حق کوئی نہ کھائے،
4. جانور کشی تے گوشت خوری دا کوئی عمل نئی‏‏ں ہوۓ گا۔

راجا دینا دت نے گگری بل وچ معبد تعمیر کرواکر اس وچ خود بیٹھ کر اسنوں حکومتی دربار دا درجہ دتا۔کامراج تے مراج وچ دو الگ الگ خزانے تعمیر کروائے تے لوکاں نوں خود اس وچ خراج ڈالنے دا حکم دتا۔اک خزنے دی چابی اپنے بھائی بکرمادت دے سپرد کر دتی جس توں فوج دی تنخواہ تے اخراجات برداشت کیتے جاندے سن۔ دوسرے خزانے دی چابی اپنے کول رکھ دی تے اس خزانے توں دن بھر جو وی خراج موصول ہُندا اسنوں شام نوں غریب تے مسکین لوگاں وچ تقسیم کر دیتا۔راجا دینا دت دے دور وچ بددیانتی تے بے ایمانی دا تصور وی نئی‏‏ں کیتا جادا سی۔آخر دا ر 43سال حکومت کرنے دے بعد راجا دینا دت 540ء وچ حجرہ شاہی توں غائب ہو گیا۔

راجا دینا دت دے غائب ہونے دے بعد اس دا بھائی بکرمادت نے 540ء وچ مسند حکومت سنبھالیا۔ راجا بکرمادت نے عدل و انصاف توں 42سال تک حکومت کرنے دے بعد 582ء نوں دنیا فانی توں کوچ کر گیا۔

راجا بکرمادت دی وفات دے بعد اس دا بیٹا راجا بالادت نے 582ء وچ حکومت سنبھالی تے جیا نند مے ناں توں مشہور ہویا۔راجا بالادت (جیانند)شجاعت تے بہادری دے نال نال عقل و دانش وچ اپنا ثانی نہ رکھدا سی۔عبادت تے ریاضت دے برعکس ملک گیری دی خواہش دامن گیر سی۔ہندوستان اُتے فوج کشی کر دے ہوئے دریائے شورک تک جا پہنچا۔ہندوستان دی سر زمین اُتے کشمیری ثقافت دے رنگ بکھیرنے دے لئی شہر کالپی آباد کیتا۔شہر مالوہ وچ بوہت سارے منادر تعمیر کروائے۔

ہندوستان توں قنوج آیا تے ایتھے دس سال تک ایتھے رہیا۔راجا بالادت(جیا نند) دی اک بیٹی اننک لیکھا سی۔اس دی شادی اصطبل دے دروغہ دے لڑکے درلب درون توں کروائی۔درلب درون اپنی صلاحیتاں دے باعث سب نوں اپنی چاہیت دا دلدادہ بنا پایا۔آخر دا رراجہ بالادت(جیا نند) اولاد نرہنہ نہ ہونے دی وجہ توں کشمیر اُتے 35سال تک شجاعت تے بہادری توں حکومت کرنے دے بعد 617ء وچ تخت و تاج اپنے داماد درلب درون دے لئی چھڈ کردنیا فانی توں کوچ کر گیا۔درلب درون دا تعلق کارکوٹ بنسی خاندان توں سی تے اس طرح خاندان مالوہ دی حکومت دا چوتھا دور مجموعی طور اُتے 515سالاں دے بعد اختتام پزیر ہویا۔

راجا شیر ورما دی معزولی دے نال ای خاندان خمار دی حکومت دا خاتمہ ہویا تے راجا پرورسین دی اولاد وچ اراکین سلطنت دے باہمی اتفاق توں یوششکر نے مسند حکومت سنبھالیا۔راجا یو ششکر نے حکومت سنبھالتے ای ظلم و ستم دا مکمل خاتمہ کیتا۔اراکین سلطنت حکومت مملکت وچ دخل دینے دے عادی سن۔چنانچہ تخت اُتے بیٹھتے ای ارکین سلطنت دی مداخلت دے سد باب دے لئی اقدامت کیتے۔راجا یوششکر نے ایہ موقف اپناندے ہوئے تمام برہمناں نوں تسلی دیندے ہوئے دربار توں کڈ دتا کہ تسی‏‏ں دی عزت و احترام مجھ اُتے لازم اے۔ لیکن ایوی‏‏ں‏ بلا اجازت دربار وچ آمد و رفت توں حکمران دا رعب و دبدبہ تے ادب قائم نئی‏‏ں رہندا۔اس لئی تسی‏‏ں لو گ بخوشی میری التجا نوں قبول کرو تے آئندہ بلا اجازت دربار وچ تشریف نہ لیایا کرو جدو‏‏ں ضرورت ہوئی تو تہانو‏‏ں طلب کر لیا جائے گا۔راجا یوششکر دی اس حکمت عملی دی وجہ توں عوام الناس اُتے رعب طاری ہو گیااورملک وچ امن و امان دی فضاء قائم ہو گئی۔

راجا یوششکر نے ملکی معاملات نوں بہتر کرنے دے لئی قوانین وچ ترامیم کر دے ہوئے سخت توں سخت قوانین متعارف کروائے۔ملک توں تمام بدنظمی ختم کر دتی۔نویں قوانین اُتے پابندی دے لئی زبردست احکامات جاری کیتے۔راجا یوششکر دے جاہ و جلال دا س قدر سکہ بیٹھا کہ تمام چور، رہزن، ڈاکو تے شرپسند عناصر خود بخود راہ راست اُتے آ گئے۔ شراب نوشی، قمار بازی تے زنا دا ری دا مکمل خاتمہ ہویا۔زراعت تے کاشتکاری دی بہتری دے لئی نویں قوانین متعارف کرواندے ہوئے زراعت وچ ترقی دے زینے چڑھنے لگیا۔دربا شاہی تے ہور سرکاری دفاتر دے لئی مناسب قوانین جاری کر دے ہوئے تمام اہلکاراں، مشیراں تے عدالتاں نوں قانونی پابندی وچ جکڑ دتا۔تمام عناصر نوں مقررہ حدود وچ پابند کر دتا۔برہمناں تے مذہبہ پیشوائاں نوں وظائف تے تحفے تحائف دتے۔عورتاں نوں خاونداں دی مکمل پابندی دا حکم دتا۔فسق و فجور، زناکاری تے حرام کاری دے لئی ایسے سخت قوانین مقر رکیے دے کشمیر امن و امان دا گہوارہ بن گیا۔

راجا یوششکر خود وی عہد و پیمان اُتے اس حد تک قائم رہیا کہ کھبی جھوٹ نئی‏‏ں بولدا سی تے نہ ای سندا سی۔تعلیم و تربیت دے لئی درس گائاں تے تعلیمی ادارے بنوائے۔لوگاں نوں جہالت دی تاریکیاں توں کڈ کر ادب و تہذیب توں روشناس کروایا۔نیک تے بد دی خود وی تمیز کردا سی تے لوگاں نوں وی سکھائی۔کشمیر وچ جگہ جگہ مسافر خانے تے شفاخانے بنوائے۔عدل و انصاف تے امن و امان اس قدر عام کیتا دے دکان دار اپنی دوکاناں کھلیاں چھڈ کے جاندے سن۔راجا یوششکر نے 9سال 9ماہ تک امن و امان توں حکومت دی اور966ء وچ بیماری دے باعث تاج حکمرانی اپنے نابالغ بیٹے سنگرام دیو دے سر اُتے رکھ دتا۔پروہ گپت نے فریب توں راجا یوششکر نوں زہر دے کے صفحہ ہستی توں مٹا دتا۔

راجا یوششکر دی وفات تے سنگرام دیو دی نا تجربہ کاری توں پروکپت نے خوب عروج حاصل کیتا۔پروہ گپت نے لالچ تے حرص توں حکومت ہر قبضہ جمانے دا سوچیا تے ملکی معاملات نوں خراب کر دے ہوئے وڈی مکاری تے حیلہ سازی توں اراکین سلطنت میںشدید اختلافات پیدا کیتے۔پنج وزیراں دا کم اس طرح توں تمام کیتا دے کسے نوں خبر تک نہ ہوئی۔ پروہ گپت نے مو قع پاتے ای خلوت وچ راجا سنگرام دیو نوں گرفتار کرت ہوئے چھاندی پرپتھر باندھتے ہوئے دریائے جہلم (بوہت)وچ پھینک دتا تے خود حکمران بن گیا۔راجا سنگرام دیو کی6ماہ دی حکومت اس وفات دے نال ای 966ء وچ ختم ہو گئی ۔ راجا سنگرام دیوکی وفات دے نال ای خندان مالوہ دی حکومت دا ختم مجموعی طور پر10سال 3ماہ دے بعد ہمیشہ ہمیشہ دے لئی ہو گیا۔

کشمیر وچ پرورکپت راجٹبر دی حکومت

راجا سنگرام دیو دے قتل دے نال ای خاندان مالوہ دی حکومت کاخاتمہ ہویا تے پرورگپت نے حکومت سنبھال کر خاندان پرورگپت دی بنیاد ڈالی۔راجا پرور گپت نے امن وامان برباد کر دے ہوئے ظلم و ستم دی روایات کوایک با فیر زندہ کر دتا۔زنا کاری، قمار بازی عام ہوئی۔راجا پرورگپت عیاشی وچ اپنا ثانی نہ رکھدا سی۔محل وچ 13رانیاں ہونے دے باوجود شہوت دے جوش وچ کوئی کمی نہ آندی سی۔راجا پرورگپت نے جدو‏‏ں راجا یوششکر دی بیوی نوں دیکھاتو اس دے حسن و جمال اُتے اس قدر لٹو ہویا دے اس توں بغل گیر ہونے دی خواہش دا اظہار کیتا۔لیکن اس پاک دامن رانی نے اس نوں اپنے خاوند دی یاد وچ اک مندر تعمیر کروانے دی شرط رکھی۔راجا پرورگپت نے رانی دی ایہ شرط قبول دی تے خود مندر تعمیر کرنے دی ذمہ داری قبول کیتی۔جدو‏‏ں مندر تعمیر ہویا تو راجا پرورگپت نے شہوت دی پیاس بجھانے دا کہیا تو اس رانی نے زنا کاری دے داغ دے بجھائے خود کشی نوں ترجیح دی۔رانی دی خود کشی نے راجا پرورگپت اُتے اتنا اثر ڈالاکہ آتش عشق وچ جل جل کر 3سال 3ماہ دی حکومت دے بعد 968ء سری شور دے مقام اُتے موت توں جا ملیا۔

راجا پرور گپت دی وفات دے بعد کھیمہ گپت حکمران بنا ۔راجا کھیمہ گپت نے حکمران بندے ای عیش و عشرت نوں عروج بخشا۔دانشمنداں تے ہنرمنداں دی بے قدری تے بے حرمتی کردا رہیا۔شراب، زنا، قمار بازی دا دور دورہ شروع کیتا۔قوالاں تے رقاصاں نوں خوب عزت بخشی۔اراکین دولت تے ارباب دانش نوں ذلیل کرنے لگیا۔بھانڈ، قوال، رقاص تے طوائد اس دے مشیر مقرر ہونے لگے۔بھیمہ شاہ والئی لوہر کوٹ دی لڑکی ویدا رانی توں شادی کیتی۔ویدا رانی اس دی سب توں چہتی بیگم سی،ہر وقت اس دے پہلو وچ بیٹھا رہدا سی۔راجا بھیمہ گپت دی عاشق مزاجی نوں مدنظر رکھدے ہوئے اس دے وزیرپھلکن نے اپنی لڑکی چندرا ریکھا دی شادی راجا توں کروا دی۔راجا کھیمہ گپت اک روز شرار دے دوران ایسا خوفزدہ ہویا دے اسی خوف توں 8سال6ماہ دی حکومت دے بعد 976ء وچ چل بسا۔

راجا کھیمہ گپت دی وفات دے بعد اس دا بیٹا ابہی مینو وارث تخت ٹھہرا۔راجا ابہی مینو چونکہ حالے نابالغ سی تے انہاں دی ماں ویدا رانی وڈی سمجھدار تے چالاک سی۔ویدا رانی نے اپنے بیٹے نوں حکمران بناندے ہوئے امور سلطنت خود سنبھال دتے۔اراکین سلطنت نوں رانی دا عروج بالکل پسند نہ آیا تے اس دے بغاوت دی سر گوشیاں کرنے لگے۔سب توں پہلے وزیر پھلگن نے علم بغاوت بلند کیتا لیکن ناکام ہویا۔علاقہ مراج دے مہمن شور نے وی سر اٹھایا لیکن رانی نے اس دی سرکوبی دے لئی وزیرنرواہن نوں فوج دے کر بھیجیا۔پانپور دے مقام اُتے لڑائی ہوئی تے اسی دوران مہمن مر گیااور سارا کھیڈ ختم ہو گیا۔اس فساد دے خاتمے دے بعد راجا تھنکن والئی شاہی بیشمار فوج لے کے آیاجس دے مقابلے دے لئی یشور نوں مقرر کیتا گیا۔راجا تھنکن نوں شکست ہوئی تے یشور نے غرور وچ آ کے علم بغاوت بلند کیاتو رانی نے اس نوں ملک بدر ہونے دا حکم دے دتا۔یشور نے حکم ماننے توں انکار کیتا تے مقبلے دے لئی تیار ہویا تو رانی دے حکم اُتے وزیرنراہن نے یشور نوں مغلوب کر دے ملک وچ امن وامان قائم کیتا۔رانی نے وزیر نرواہن تے وزیرہنگ ڈانگر دا خاتمہ کیتا۔راجا ابہی مینو دے دور وچ آتشزدگی دی وجہ توں سارا شہر جل گیا۔ویدا رانی تے راجا ابہی مینو نے اس شہر نوں دوبارہ تعمیر کروایا۔راجا ابہی مینو بیماری دی وجہ توں 13سال 10ماہ دی حکومت دے بعد 990ء وچ دنیا توں کوچ کر گیا۔ راجا ابہی مینو دی وفات دے بعد ویدہ رانی نے اپنے دوسرے بیٹے نندی گپت نوں راجا بناندے ہوئے بوئی وزیر نوں راجا دا ناظم مقرر کیتا۔اصل حکمران رانی ای سن کیونجے راجا نندی گپت تے اس دا وزیر رانی دی اجازت دے بغیر کوئی کم نئی‏‏ں کر دے سن۔راجا نندی گپت نے رانی دی مداخلت روکنے دی کوشش دی لیکن رانی نے اس نوں قبول نئی‏‏ں کیتا تے اپنے پوتے نوں زہر دے کر قتل کر دتا۔اس طرح راجا نندی گپت اک سال 9ماہ دی حکومت دے بعد991ء وچ چل بسا۔

راجا نندی گپت دے رانی نے اپنے دوسرے پوتے تربھون گپت نوں حکمران بنوایا لیکن کینہ تے حسد دی وجہ توں 2سال دی حکومت دے بعد 993ء وچ راجا بھون گپت نوں وی قتل کروا دتا۔راجا تر بھون گپت دا کم تمام کرنے دے بعد رانی نے تربھون گپت دے بیٹے بھیمہ گپت نوں حکمران بنوایا تے اس دی کم سنی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے امور مملکت خود چلانے لگی۔رانی نے کلشن دیو نوں منصب وزارت عطا کیتا۔پونچھ توں آئے ہوئے اک ایلچی گوجر نوجوان دی عاشق ہوئی اوراپنے عشق دی اگ بجانے دے لئی اس توں شادی کر لی۔راجا بھیمہ گپت نے ہوش سنبھالیا تو اس نے اختیارات دے استعمال دی بات دی جو رانی نوں پسند نہ آئی تو 5سال 4ماہ دی حکومت دے بعد 998ء وچ راجا بھیمہ گپت دا کم تمام کر دتا۔

راجا بھیمہ گپت دی موت دے بعد خود ٖغرض رانی جس نوں بچے خور رانی وی کہیا جاندا اے نے خو د اعنان حکومت سنبھالیا۔ بے رحم تے قاتل رانی ویدہ دے دور وچ حاکم راجوری نے علم بغاوت بلند کیتا۔رانی نے تونگ نوں لشکر دے کر اس دی سرکوبی دے لئی بھیجیا ۔اک عظیم معرکہ دے بعد راجا راجوری نوں شکست ہوئی تے گرفتا ہویا۔رانی دے دور وچ جس نے سرکشی دی اوہ ذلیل و خوار ہویا۔ویدہ رانی نے اپنے دور وچ 62منادر تعمیر کروائے۔اس دے علاوہ موضع کنگن پور، ابہی مینو پور،بھیمہ بٹ،تے ویدہ مر جیسی تعمیرات ویدہ رانی دی حسین یادگاراں نیں۔ویدہ رانی دے دور وچ سلطان محمود غزنوی نے 1015ء وچ کشمیر اُتے پہلا حملہ کیتا۔سلطان محمود غزنوی دی فوج راستہ بھول گئی تے اوہ ناکام لُٹیا۔18سال 4ماہ دی حکومت دے بعد ویدا رانی1017ء وچ چل بسی۔ویدا رانی دی وفات دے نال ای خاندان پروہ گپت دی مجموعی طور اُتے 50سالہ حکومت دا خاتمہ ہویا۔

کشمیر وچ اسلام د‏‏ی آمد

اک طرف کشمیر وچ ہندوئاں د‏‏ی حکومت کمزور ہونے لگی تاں دوسری طرف ہندوستان وچ صوفیائے کرام تے اولیا اللہ د‏‏ی کاوشاں تو‏ں اسلام د‏‏ی اشاعت تیزی تو‏ں ہونے لگی اورمختلف علاقےآں وچ اسلامی حکومتاں قائم ہوئیاں - جِس تو‏ں تختِ کشمیر نو‏‏ں وی خطرہ محسوس ہونے لگاتو کشمیر دے سب داخلی تے خارجی رستےآں نو‏‏ں سیل کر دتا گیا مگر ہندوستان تو‏ں تجارت نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں راستے کھول دتے گئے تاں انہاں ایام وچ سوات دے رہنے والے صوفی بزرگ سید شمس الدین شاہ نے کشمیر د‏‏ی طرف اپنا سفرِ تبلیغ شروع کيتا - تے چودہویںصدی دے ہندو بادشاہ رنچن ﴿Rinchan﴾ نے صوفی بزرگ نو‏‏ں صبح نماز دے وقت عبادت وچ مشغول دیکھیا تاں آپ دے ایمان تو‏ں متأثر ہوئے ک‏ے اسلام قبو ل ک‏ر ليا تے صدرالدین شاہ دے ناں تو‏ں کشمیر دے پہلے مسلما‏ن حکمران بنے توکشمیر وچ اسلام دا سورج طلوع ہويا - مگرصدرالدین شاہ د‏‏ی وفات دے بعد اُس د‏‏ی بیوی ﴿جس نے اسلام قبول نہ کيتا تھا﴾ کشمیر د‏‏ی نويں مہارانی بن گئی تے کشمیر اُتے اک بار فیر ہندو حکمرانی قائم ہوئے گئی - ہندو حکمرانی دا خاتمہ 1339 ئ وچ مہارانی د‏‏ی خود کشی تو‏ں ہويا جِس دے بعدمقامی لوکاں دے تعاون تو‏ں صوفی بزرگ شمس الدین شاہ کشمیر دے دوسرے مسلم تے خاندانِ شاہ میر﴿یہ خاندان کشمیر اُتے دو سو سال تک حکمران رہیا ﴾ دے پہلے بادشاہ بنے-آپ بعد وچ حضرت بلبل شاہ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے تے آپ دا مزار سرینگر ﴿مقبوضہ کشمیر﴾ وچ ہے - شمس الدین دے بعد آپ ہی دے خاندان دے مشہور بادشاہ شہاب الدین دے دورِ حکمرانی وچ آنے والے اولیائ نے کشمیر وچ اسلام د‏‏ی تبلیغ جاری رکھی جِن وچ سب تو‏ں گراں قدر خدمات دینے والے صوفی بزرگ حضرت امیر کبیر شاہِ ہمدان میرسید علی ہمدانی رحمۃ اللہ علیہ نيںجو کہ علوی سید نيں-میر سید علی ہمدانی تے آپ دے نال آئے تقریباً ست سو تو‏ں ودھ پیرو کاراں نے کشمیر وچ اسلام د‏‏ی ترویج تے تبلیغکی خدمات سر انجام دتیاں - تے کشمیریاں د‏‏ی دینی تے روحانی تربیّت اُنہاں دے دِلاں نو‏‏ں زندہ کيتا جس د‏‏ی تاثیر اے کہ اوہ اج وی ايس‏ے طرح زندہ نيں-

خاندان شاہ میر د‏‏ی دو سو سالہ دورِ حکومت دا خاتمہ پندرہ سو چھیاسی وچ مغلیہ بادشاہ اکبر نے کشمیر نو‏‏ں مغل سلطنت وچ شامل کرکے کيتا-مغلاں دے بعد کشمیر اُتے افغان مسلماناں نے قلیل دور دے لئی حکومت کی-کشمیر وچ روشن اسلامی دورِ حکومت دا خاتمہ 1819 ئ نو‏‏ں سکھاں نے کيتا-

کشمیر دا اسلامی تمدن

صوفیائ دے روشن کردہ اسلام دے چراغ کشمیر وچ اج وی زندہ نيں تے اوتھ‏ے دا رہتل تے تمدن اُنہاں د‏‏ی تعلیمات تے فلسفہ د‏‏ی عکاسی کردا اے -صوفیائ د‏‏ی تعلیمات ، روایات، عادات ، محبت، پیار،رہن سہن دا طریقے تو‏ں لوک بہت متأثر ہوئے تے اج وی چھ صدیاں دے بعد وی کشمیریاں دے دلاں وچ زندہ اے کیونجے کشمیری اج وی امن تے مساوات دے خواہاں نيں- لوک اج وی اپنے علاقے وچ موجود خانقاہ یا مسجد وچ اکٹھا ہوئے ک‏ے علاقے دے مسائل نو‏‏ں حل کردے نيں-کشمیری عوام دا صوفیا تے اسلام نال محبت د‏‏ی اک چھوٹی سی مثال والٹر آر لارنس نے اپنی کتاب وچ دتی اے کہ کشمیر وچ جدو‏ں وی کوئی بچہ پیدا ہُندا اے تاں جے اوہ اسلامی مہینے شعبان ، رمضان یا رجدو‏ں ميں پیدا ہوئے تاں اس بچے نو‏‏ں اسلامی نسبت تو‏ں اس اسلامی مہینے دا ناں دتا جاتاہے تے جے اوہ انہاں مہینےآں دے علاوہ کسی مہینے وچ پیدا ہوتو صوفیائ نال محبت دا اظہار کردے ہوئے عموماً کسی صوفی د‏‏ی نسبت اس بچے دا ناں رکھیا جاندا اے -

کشمیری عوام دا اِسلام اورصوفیائ ِکرام نال محبت دا اندازہ اِس گل تو‏ں وی لگایا جا سکدا اے کہ کشمیری عوام حصولِ فیوض تے برکات دے لئی صوفیا ئ دے مزارات اُتے بکثرت حاضری دیندے نيں تے انہاں د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں اچھی طرح سمجھدے نيں - جِس د‏‏ی مثال سانو‏ں حضرت شاہِ ہمدان رحمۃ اللہ علیہ دے خاندان وچ ملدی اے کہ کشمیری اسلامی روایت وچ سب تو‏ں معزز روحانی عُہدہ ’’میر واعظ‘‘ دا سمجھیا جاندا اے جو کہ صرف اِسی مذکورہ خاندان نال تعلق رکھنے والا ہی بن سکدا اے - اِس مقام اُتے شاہِ ہمدان دے خاندان دا اوہی نوجوان فائز ہوئے سکدا اے جو قرآن تے سنت تے صوفیائ د‏‏ی تعلیمات تو‏ں مکمل طور اُتے آشنا ہُندا اے تے اوہی سرینگرجامع مسجد دا امام ہُندا اے -

مسیتاں دے ناں وی کشمیریاں د‏‏ی صوفیا نال محبت د‏‏ی عکاسی کردے نيں مثال دے طور اُتے اک مشہور مسجد جو قادریہ سلسلہ دے بانی تے عراق دے مشہور صوفی بزرگ دے ناں تو‏ں مشہور اے اوہ مسجد حضرت شیخ عبد القادر جیلانی رحمۃ اللہ علیہ اے جو سرینگر دے وسط وچ واقع اے -

کشمیر وچ اسلام د‏‏ی آمد نے کشمیری ہنر ﴿آرٹ تے نقش نگاری﴾ نو‏‏ں نواں رنگ دیا-کشمیری سبھیاچار ، قالیناں دے ڈیزائین تے نقش نگاری پوری دنیا وچ مشہور نيں- جدو‏ں غیر مسلم ہنر منداں نے اسلام قبول کيتا تاں انہاں نے مسیتاں دے میناراں تے مسیتاں دے اند رلگے پتھراں د‏‏ی تزئین تے آرائش دے لئی کاشی کاری تے نقش نگاری کنندہ د‏‏ی تے لکڑیاں اُتے کشیدہ کاری دے ہنر دکھائے- سانو‏ں اج وی کشمیر د‏‏ی مسیتاں تے درگاہاں اُتے ایہ خوبصورت نقش نگاری نظر آندی اے جِس نو‏‏ں مسیتاں وچ بچھے منفرد رنگ تے بناوٹ دے قالین چار چاند لگاندے نيں-اسی طرح مغلیہ دور وچ کشمیر وچ تعمیرا‏تی کم، نقش نگاری، کشیدہ کاری،قالین سازی تے اون د‏‏ی صنعت خصوصاً شال بنانے وچ خاطر خواہ ترقی ہوئی-

کشمیریاں د‏‏ی سامراجی غاصب قوتاں دے خلاف صدیاں پہ مشتمل جد تے جہد تے اسلام ، قرآن ، حضور تاجدارِ کائنات ﷺ دے پیغام د‏‏ی سر بلندی دے لئی جدوجہد وی اُس اسلامی تمدن د‏‏ی عکاس اے جِس طرح صحابہ کرام نے اسلام قبول کرنے دے بعد صعوبتاں برداشت کيتياں ايس‏ے طرح کشمیری وی اسلام نال محبت تے بلندی دے لئی ہر قربانی دینے نو‏‏ں تیار نيں- جِس د‏‏ی مثال سانو‏ں اک بہت ہی اہ‏م واقعہ تو‏ں ملدی اے کہ جدو‏ں مغل بادشاہ اورنگزیب عالمگیر دے دور وچ کشمیر وچ حضورِ اکرم ﷺ دا اک بال مبار ک لیایا گیا اوہ جِس جگہ رکھیا گیا اوہ جگہ ’’درگاہ حضرت بَل‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی ﴿حضرت دا اِشارہ آقا علیہ السلام د‏‏ی ذات د‏‏ی طرف تے ’’بَل‘‘ بال نو‏‏ں کہندے نيں یعنی اوہ درگاہ جتھ‏ے آقا علیہ السلام دا موئے مبارک رکھیا اے ﴾ - 1963 ئ وچ جدو‏ں ایہ موئے مقدس چوری ہويا تاں خبر جنگل د‏‏ی اگ د‏‏ی طرح پھیلی تاں ہزاراں کشمیری مرد ، عورتاں ، بُڈھے ، بچے ، مذہبی تے سیاسی قائدین مل ک‏ے احتجاجاً سڑکاں اُتے نکل آئے، لوکاں نے بغیر کسی دے کہ‏ے وادی دے طول تے عرض تو‏ں جوق در جوق درگاہ دا رُخ کيتا تے اوتھے بیٹھ گئے - کشمیریاں دے جذبے نے حکومتِ بھارت تے مقبوضہ کشمیر نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دیا- حکومت نے اپنی انٹیلی جنس ایجنسی نو‏‏ں موئے مقدس لبھن پرلگا دیا-جب تک موئے مبارک واپس نئيں آیا کشمیری اپنی زندگی د‏‏ی پرواہ کیتے بغیر ٹھنڈی راتاں وچ کھلے آسمان تلے بیٹھے رہے - کشمیر اُتے قابض لوگو ں نو‏‏ں ایہ سمجھنا ہوئے گا کہ جو قوم اپنے نبی کریم دے بال د‏‏ی خاطر اپنی جان دے سکدی اے اوہ قوم اسلام د‏‏ی بنیاد اُتے بننے والی ریاست ﴿پاکستان﴾ تے دو قومی نظریہ ﴿مسلم تے ہندو دو وکھ قوماں نيں﴾کی خاطر اپنی ہزاراں نسلاں قربان ک‏ر سکدے نيں مگر اپنی بنیاد نو‏‏ں نئيں چھڈ سکتے-

کشمیر وچ بچےآں نو‏‏ں حفظِ قرآن تے تجوید ، دینی مسائل د‏‏ی تفہیم ، دینداری سکھانے تے عقائدِ دینی سیکھنے دا بہت اہتمام کردے نيں - کہیا جاندا اے کہ کسی وی دوسرے علاقے تو‏ں زیادہ کشمیر وچ نمازِ پنجگانہ وچ مسیتاں پُر ہجوم ہُندیاں نيں - اسلام نال محبت تے جذبۂ اِسلامی کشمیری مسلماناں دا اَقوامِ عالَم وچ طرۂ اِمتیاز اے - کشمیریاں دے مذہبی عقائد اِنّے مضبوط نيں کہ بیرونی طاقتاں تے انہاں دے ظلم تے جبر وی کشمیری عوام دے دِلاں تو‏ں اسلام د‏‏ی محبت تے اسلامی طرزِ زندگی نہ کھو سکی-

1947 توں پہلے دی کشمیر دی تریخ

1947 ء توں پہلے دی تریخِ کشمیر چار مرحلاں وچ منقسم اے۔ ہندوواں تے بودھاں دا راج، مسلماناں دی حکمرانی، سکھاں دی کامرانی تے ڈوگرہ شاہی۔ 1200 عیسوی دے آس کول شاعر تے مورخ کلہن نے 1182 ق م توں کشمیر دی تریخ نوں راج ترنگنی ناں توں تفصیلاً بیان کیتا اے۔ اِس رمزیہ مثنوی وچ کلہن نے کشمیر دے ناگ قبیلے دے بارے وچ لکھیا اے، جنہاں نے کاشتکاری دے پیشے نوں اختیار کیدا سی تے بُت پرست سن۔ سال 1486 وچ تریخ کشمیر نوں پنڈت جونا راجا نے مرتب کیتا۔ سری وارا تے پرجایا بھٹا نے اِس وچ 1586 تک دے حالات جوڑ دتے تے مغل شہنشاہ اکبر دے دور وچ کشمیر نوں فتح کرنے دا حال وی بیان کیتا۔

ابتدائی مرحلے وچ ہندومت کشمیری تہذیب تے سماج وچ رچ بس گیا۔ لیکن موریہ مہاراجا اشوک، جس نے ہن بدھ مت اختیار کیدا سی، دے دور وچ ہندو مت نوں زبردست خسارے دا سامنا کرنا پیتا۔ ذات پات دا آرایشی نظام، ظاہری رسومات تے دیوی دیوتاواں دے بیشمار روپ بدھ مت دی سادگی پسندی دے اگے ٹک نہ سکے۔ تے وادی وچ بدھ مت نوں ای عروج ملیا۔ اشوک دی حکومت دے دوران کشمیر وچ تعمیر ہوئی بودھ خانقاہاں علم وفضل سیکھنے دے مراکز بن گئاں۔ تے وادی نوں مذہبی تے تہذیبی مدار دی اہمیت حاصل ہوئی۔ 711 وچ فوجی طاقت، سیاسی بالادستی تے مذہبی تعلیم پھیلانے دے نتیجے وچ اسلام نوں بدھ مت اُتے غلبہ حاصل ہویا۔ مسلماناں دی فتوحات نے 1339 تک وادی وچ ہندومت تے بودھ مت دے نشانات دا صفایا کر دتا۔ اِس توں پہلے کشمیر اُتے تاتاراں دے امکانی حملے دی وجہ توں لوگاں وچ خوف ودہشت پھیل گیا سی۔

راجا سہہ دیوا کشمیر دے کمانڈران چیف نے وادی اُتے منڈلاندے جنگی خطرات دا مقابلہ کرنے دے لئی سوات (ہن پاکستان وچ شامل) دے شاہ میر تے تبت دے رینچن شاہ توں مدد دی درخواست دی۔ رینچن شاہ دے فوری تے مثبت جوابی اقدام توں تاتاریاں دے حملے دا خطرہ ٹل گیا۔ اِس دے نال ای رینچن شاہ نے شاطرانہ حکمت اپنا کر کمانڈران چیف نوں قتل کر دتا تے اس دی بیٹی کوٹہ رانی توں شادی رچائی۔ اِس طرح توں رینچن شاہ نے کشمیر دا تخت حاصل کیتا۔ اُس نے نال ای اسلام وچ اپنی شمولیت دا وی اعلان کر دے اپنا ناں صدر الدین رکھیا)لارنِس (179:200-2005 چودھواں صدی وچ وادی وچ اسلام دی بالادستی نوں استحکام بخشنے دے لئی سلسلہ نقشبندیہ دے صوفی بزرگ میر سید علی ہمدانیؒ شاہ ہمدان وارد کشمیر ہوئے۔ شاہ ہمدانؒ کشمیر دے سلطان شاہ میر دے دور وچ پہلی بار ایتھے تشریف لیائے۔ شاہ میر نے سلطان صدر الدین دی وفات دے بعد کشمیر دا تخت سنبھالیا سی۔

سلطان سکندر نے وادی وچ سب توں پہلے اسلامی قوانین نافذ کر دتے۔ اوہ 1394 وچ تخت دا ورث ہویا۔ سکندری دور دے تعمیراندی عجوبے تاریخی نوعیت دے نیں تے اج وی واجب الاحترام نیں۔ سکندر نے سکندر پورہ شہر بسایا، جواب سرینگر دا نوہٹہ علاقہ اے، تے ایتھے خوبصورت جامع مسجد وی تعمیر دی۔ دریائے جہلم دے کنارے اُتے خانقاہ معلی دی شاندار تعمیرات وی اِسی دور دی نشانی اے۔ میر سید علی ہمدانیؒ نے اِسلامی عقیدے نوں اِسی خانقاہ دے سائے وچ بیٹھ کر پھیلایا۔ سکندر دے بعد زین العابدین (1420-70) دا دورہ آیا۔ بڈشاہ ناں توں مشہور زین العابدین نے ہُنر پیشاں نوں پھیلانے دی سرپرستی دی۔ انہاں نے مذہبی رواداری نوں استحکام بخشا تے ناروا امتیازی قوانین دا خاتمہ کر دتا۔ زین العابدین دے دور نوں تا ایں دم امن، اخوت تے دانشوری نوں فروغ دینے دے لئی یاد کیتا جارہا اے۔ تے اِس اُتے فخر کیتا جاندا اے۔ بڈشاہ دے ایہ اوصاف اک طرف، زین العابدین اپنے بیٹے حیدرشاہ نوں وارث بنانے دے لئی ضروری تربیت نہ دے سکیا۔ 1561 وچ چک قبیلے دے ہاتھاں حیدر شاہ دی شکست توں کشمیر دے پہلے مسلمان خاندان دا راج ختم ہویا۔

اِس دے نال ای 1589 وچ مغل شہنشاہ اکبر دی مضبوط فوج نے گھیرا ڈال کر کشمیر نوں فتح کیتا۔ اکبر دے پوتے شاہجہان نے لداخ، بلتستان تے کشتواڑ اُتے چڑھائی کرکے اِنہاں علاقاں نوں 1634 وچ کشمیر وچ ضم کیتا۔ 1753 وچ مغل دور دا اختتام کرنے دے لئی افغان فوجی کمانڈر احمد شاہ درانی نے کشمیر وچ ظلم وستم تے فوجی دست درازی توں کم لیا۔ افغان فوجی کمانڈر احمد شاہ درانی نے کشمیر وچ ظلم وستم تے فوجی دست درازی توں کم لیا۔ افغاناں دے اِس اقتدار نوں بے پناہ استبداد، تہذیبی جارحیت، مذہبی بے اعتدالی، ہنرمندی دا خاتمہ تے انسانیت دا جنازہ نکالنے دے لئی تریخ دا سیاہ ترین دور دے ناں توں یاد کیتا جاندا اے۔ افغان دور 1819 تک جاری رہیا تے بے اعتدالی دے اِس عرصے دے دوران کشمیری عوام بیرونی امداد دے لئی جستجو کر دے رہے۔

بیر بل دی سرکردگی وچ پنڈت سماج دے لوک سکھاں نوں کشمیر فتح کرنے دی ترغیب دیندے رہے۔ بیر بل نے حملہ دے لئی تمام اخراجات برداشت کرنے دی پیش کش دی۔ رنجیت سنگھ نے 30ہزار سکھاں اُتے مشتمل فوج دی مدد توں کشمیر اُتے حملہ کیتا تے 15 جون 1819 نوں وادی فتح دی۔ مسلماناں دے پنج سو سالہ اقتدار وچ نوے فیصدی کشمیریاں نے حملے نوں گلے لگالیا تے ہن کشمیر فیر توں غیر مسلماں دی قلمرو وچ آگیا۔

افغاناں دی شکست نوں کشمیریاں دی فتح تو کہیا جاسکدا اے، اُتے 27 سالہ سِکھ دور حکومت افغاناں توں وی بدتر ثابت ہویا۔ سکھاں نے بربریت تے ظلم وستم وچ سابق دور دا ریکارڈ مات کیتا۔ بنیادی سطح دے لوگاں نوں وی امتیازی پالیسیاں دا شکار بنایا گیا۔ مسلماناں نوں خاص طور توں ظلم وجبر توں بچ نکلنے دی مہلت نہ دتی گئی۔ (ملک 2002، ینگ ہسبنڈ 1970) 1820 دے آس کول کشمیر وادی دے ہمسایہ میدانی علاقاں اُتے راجا گلاب سنگھ دی حکومت سی۔ گلاب سنگھ سکھ حکمران مہاراجا رنجیت سنگھ دا باج گزار سی۔ رنجیت سنگھ نے 1822 وچ گلاب سنگھ نوں جموں ریاست دے تخت اُتے بٹھا دتا۔ رنجیت سنگھ دی طاقت تے سربراہی وچ گلاب سنگھ نے 1834 وچ سکھ سلطنت دے ناں اُتے اپنے علاقے نوں چین دی سرحد لداخ تک وسعت دی۔ 1840 وچ بلتستان نوں وی فتح کیتا۔ رنجیت سنگھ دی موت دے بعد سکھاں دے انگریزاں دے نال تد تک دے ہمدردانہ تعلقات زوال پزیر ہونے لگے۔ انگریز ہندوستان اُتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے لبادے وچ اپنے کنٹرول نوں وسعت دے رہے سن۔ ایسٹ انڈیا کمپنی ناں دے لئی تجارتی ادارہ سی، تے اصل وچ ہندوستان تے ہور نو آبادیاندی ریاستاں اُتے اٹھارواں صدی دے وسط توں معاون فوجی تے سرکاری اختیارات حاصل کرنے وچ وی لگی ہوئی سی۔ اِسی دوران سکھ دربار وچ انقلابی اُتھل پتھل توں ایسٹ انڈیا کمپنی وچ تشویش پیدا ہو گئی۔ کمپنی نوں ہندوستان دی شمال مغربی سرحداں اُتے رُوسی حملے دا خدشہ محسوس ہویا۔ برطانیہ دی جانب توں 1845 وچ سکھ سلطنت دے معاملات وچ مداخلت کرنے دے نتیجے وچ انگریزاں تے سکھاں دے درمیان پہلی لڑائی دے لئی میدان ہموار ہویا۔ اِس لڑائی دے دوران گلاب سنگھ دی غیر جانبدارانہ حکمت عملی دی وجہ توں انگریزاں دا پلہ بھاری رہیا۔ گلاب سنگھ دی فوجی طاقت، سیاسی بصیرت تے مہم پسندی رائیگان نئی‏‏ں ہوئی۔

برطانوی حکومت دے لئی خدمات دے عوض کشمیر، لداخ، گلگت تے چناب دے علاقہ جات نوں پچھتر لکھ روپے دی حقیر رقم دے عوض گلاب سنگھ دے حوالے کیتا گیا۔ گلاب سنگھ نوں کشمیر حاصل کرنے اُتے خرچ رقم انگریزاں نوں ادا کرنے دا پابند بنایا گیا۔ معاہدے دے مطابق اک کروڑ روپے دا تاوان ادا ہونا سی۔ بعد وچ انگریزاں نوں دریائے بیاس دے نال کلو تے منڈی دے علاقے اپنے نال رکھنے دے عوض گلاب سنگھ نوں 25 لکھ روپے دی چھوٹ دتی گئی۔ (سکو فیلڈ 56-2002 )۔ 1845 وچ اچانک جنگ ہوجانے توں پہلے انگریزاں تے سکھاں دے درمیان سیاسی تعلقات وچ بگاڑ پیدا ہو گیا سی۔ اِنہاں تناؤ پُر حالات دے دوران گلاب سنگھ نے اہم رول ادا کیتا، جو بوہت وڈے تضاد دا باعث بن گیا۔ کیتا اُس نے انگریزاں دے نال چوری چھپے ساز گانٹھ کیدا سی تے دوسری جانب سکھاں نوں اعتماد وچ لے رکھیا سی؟ کیتا اُس نے دوناں دے درمیان گفت وشنید دا ایسا طریقہ اختیار کیدا سی، جس دا منفی نتیجہ نکلیا؟ انگریزاں نے سکھاں توں کشمیر حاصل کرنے دے بعد اِس نوں معمولی رقم دے عوض کیونکر گلاب سنگھ نوں فروخت کیتا؟

کشمیر وچ مسلم راج

1339 وچ کشمیر ‘چ ہندو راجیاں دا راج ختم ہو گیا اتے اس اپر مسلمان سلطان شمس الدین دے ٹبر دا راج 222 سال تک چلدا رہا۔ اس خاندان دا سبھ توں مشہور راجا سلطان زین العابدین سی جس دے راج اندر کشمیر سیاسی، معاشی اتے تہذیبی طور تے اپنی سکھر تے سی اتے ایہہ ہور دیساں توں وی ٹیکس اتے لگان وصولدا سی۔ اس توں بعد 1586 وچ کشمیر تے مغلاں دے قبضے نال اس دی الگ حیثیت ختم ہو گئی۔

چودھویں صدی عیسوی دے ربع اول وچ کشمیر دے اک راجا نے، جس دا ناں رینچن جاں رام چندر دسیا جاندا اے، اک عرب مسافر سید بلبل شاہؒ دی نماز تے تبلیغ توں متاثر ہو کے اسلام قبول کیتا، اپنا اسلامی ناں صدر الدینؒ رکھیا تے سری نگر وچ جامع مسجد تعمیر دی۔ اس طرح کشمیر دے اسلامی دور دا آغاز ہویا۔

پندرہویں صدی دے ربع اول وچ کشمیر نوں سلطان زین العابدینؒ ورگا نیک دل، رعایا پرور تے علم دوست بادشاہ نصیب ہویا جس نے عدل، تدبر، رحم دلی تے اسلامی اخوت و مساوات دے جذبہ توں ریاست وچ اسلام دی بنیاداں نوں مستحکم کیتا۔ جامع مسجد دے نال دارالعلوم دی بنیاد رکھی تے علما دی سرپرستی دی۔ اہل کشمیر اسنوں ’’بڈشاہ‘‘ (وڈا بادشاہ) کہندے نیں تے اس دے عدل و انصاف تے رعایا پروری دے دوست دشمن سبھی معترف نیں۔ سلطان زین العابدینؒ دا دور کشمیر دی اسلامی تریخ دا زراں ترین دور شمار ہُندا اے۔

۱۵۸۵ء وچ مغل فرمانروا جلال الدین اکبر نے کشمیر نوں فتح کیتا تے اس طرح کشمیر شاہمیری خاندان دے ہاتھاں توں نکل کر مغل خاندان دے تسلط وچ آگیا۔

سلطان محی الدین اورنگزیب عالمگیرؒ دے وصال دے بعد جدو‏‏ں سلطنت مغلیہ زوال پزیر ہوئی، مغل شاہزداں دی باہمی چپقلش دے باعث طوائف الملوکی دا دور دورہ شروع ہویا تے ریاستاں خودمختار ہونے لگاں تو کشمیر اُتے افغاناں دا تسلط قائم ہو گیا تے اس طرح ۱۷۵۳ء وچ کشمیر اُتے مغل اقتدار دا سورج غروب ہویا۔

عہدِ مُغلیّہ دا کشمیر

کشمیر وچ مغلیہ عہد دا آغاز پندرہ سو چھیاسی وچ ہواجب کشمیر نو‏‏ں مغلیہ شہنشاہ جلال الدین محمد اکبر نے اپنی ریاست وچ شامل کيتا-مغلیہ دور وچ کشمیر وچ کاروباری زندگی تے سرگرمیاں وچ خاطر خواہ وادھا ہوا-

مغلیہ دور دے بادشاہ پورے برصغیر وچ کشمیر نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ پسند کردے سن -اورنگز یب عالمگیرنے اس د‏ی خوبصورتی تو‏ں متأثر ہوئے کراِ تو‏ں زمین اُتے جنت قرار دتا تے بعد وچ آنے والے لوکاں نے بادشاہ دے اِس فرمان د‏‏ی تصدیق کردے ہوئے کشمیر نو‏‏ں زمین پرجنت قرار دیا- بادشاہ جہانگیرنے کشمیر وچ شالیمار تے نشاط باغ تعمیر کروائے جنہوںنے کشمیر د‏‏ی خوبصورتی وچ خاطر خواہ وادھا کيتا تے ایہ مغل بادشاہاں د‏‏ی کشمیر نال محبت د‏‏ی زندہ مثال اے - جہانگیر بادشاہ مردے دم وی کشمیر دا حسین نظارےآں دا دم بھردا رہا- مغلیہ دور وچ لوکاں دا طرزِ زندگی کافی بہتر ہوااور کشمیر دا حسن دنیا دے سامنے کھل دے ظاہر ہويا جِس نے سیاحاں نو‏‏ں اپنی طرف کھینچامگر دہلی وچ کمزور ہُندی مغل سلطنت کشمیر وچ وی اپنا اثر کھونے لگی-

کشمیر وچ سکھ راج تے ڈوگرا شاہی

1839 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس نوں اپنے راج وچ ملا لیا اتے اس توں بعد 1846 دے امرتسر دے معاہدے راہیں انگریزاں نے 75 لکھ روپئے اتے ہور شرطاں تحت کشمیر نوں راجا گلاب سنگھ دے سپرد کر دتا۔ اس توں بعد راجا رنبیر سنگھ اتے پھر 1825–1925 تک مہاراجہ پرتاپ سنگھ گدی نشین رہے اتے انت وچ 1925–1950 تک مہاراجہ ہری سنگھ کشمیر دے راجا رہے۔

۱۸۱۹ء وچ رنجیت سنگھ مہاراجا پنجاب دے اک لشکر نے مصرو دیوان چند دی قیادت وچ راجوری دے راستہ کشمیر اُتے حملہ کیتا تے کشمیر دے حاکم جبار خان نوں شکست دے کر سکھ اقتدار دا علم بلند کر دتا۔ ایتھے ای توں کشمیری عوام دی بدنصیبی تے مظلومیت دا آغاز ہُندا اے۔ رنجیت سنگھ نے کشمیر دے ڈوگرہ خاندان نوں آلۂ کار بنایا، اس خاندان دے دو افراد گلاب سنگھ تے دھیان سنگھ رنجیت سنگھ دے درباری ملازم سن، انہاں رنجیت سنگھ نے اہل کشمیر اُتے مسلط کر دتا۔ ڈوگراں تے سکھاں نے مل کر اہل کشمیر اُتے بے پناہ مظالم ڈھائے، انہاں دی صنعت نوں تباہ کیتا۔ اس دور وچ شال بافی دی صنعت ترقی پزیر سی، سکھا شاہی نے ۲۶ فیصد ٹیکس عائد کر دے اسنوں مفلوج کر دتا۔ شیر سنگھ دے دور وچ قحط وی پیتا۔ انہاں مظالم تے قحط توں تنگ آ کے بوہت سارے کشمیری خاندان پنجاب ول ہجرت اُتے مجبور ہو گئے۔ چنانچہ اج پنجاب دے مختلف علاقاں وچ ایہ کشمیری خاندان آباد نیں۔

رنجیت سنگھ تے شیر سنگھ دے بعد سکھ اقتدار زوال پزیر ہویا تو فرنگی نے پنجاب اُتے براہ راست تسلط قائم کرنے دی خاطر سکھاں نوں درمیان توں ہٹانے دا فیصلہ کر لیا۔ سکھاں نے مزاحمت دی لیکن بالآخر ۱۸۴۶ء وچ پنجاب فرنگی حکومت دے زیر نگین آگیا۔ سکھاں تے انگریزاں دی اس جنگ وچ کشمیر دے گلاب سنگھ نے فرنگی دے نال تعاون کیتا جس دے نتیجہ وچ فرنگی نے ۱۶ مارچ ۱۸۴۶ء نوں ’’معاہدۂ امرتسر‘‘ دے ذریعہ ۷۵ لکھ روپے نقد دے علاوہ اک گھوڑے، ۱۲ بکریاں تے چھ جوڑے شال اُتے مشتمل سالانہ خراج دے عوض ریاست جماں و کشمیر مہاراجا گلاب سنگھ دے ہاتھ بیچ دتا۔ اس طرح کشمیر ڈوگرہ شاہی دے خوناں پنجےآں وچ جکڑ لیا گیا۔

سکھاں دا عہد تے کشمیر

کشمیر وچ مغلیہ گورنر نے مرکز وچ حکومت دے خاتمہ دے بعد کشمیر وچ ظلم تے ستم شروع کر دیے- جِس نو‏‏ں روکنے دے لئی افغانی بادشاہ احمد شاہ درانی ﴿المعروف ابدالی ﴾ نے 1751 ئ وچ کشمیر اُتے تصرف حاصل کيتا تے ستر سال تک افغانی حکومت قائم رہی - جِس دا خاتمہ سکھ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 1819 ئ نو‏‏ں کيتا تے کشمیر وچ پنج صدیاں دے مسلم دورِ حکومت دے بعد سکھوںکا دورِ حکومت شروع ہوا- سکھ گورنر دیوان موندی رام دے دور وچ مسلماناں اُتے بہت مظالم ڈھائے گئے- اذان اُتے پابندی لگیا دتی گئی، مسیتاں گراداں یا بند کرا دتیاں گئیاں تے مسلماناں نو‏‏ں ٹیکسوںکے انبار تلے دبا دتا گیا- انہاں مظالم دا ذکر ولیم مورکروفٹ نے وی اپنی کتاب ﴿Travels in the Himalayan Provinces of Hindustan﴾ وچ کیتا اے -

ریاستِ جموں‏ دے ڈوگرا مہاراجہ گلاب سنگھ نے سکھ ریاست نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی غرض تو‏ں لداخ ، ہنزہ تے بلتستان اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے انہیںرنجیت سنگھ دے حوالے کردے ہوئے سکھ ریاست وچ شامل کردیا-

ایسٹ انڈیا کمپنی کاہندوستان د‏‏یاں ریاستاں وچ بڑھدے ہوئے کنٹرول اُتے سکھ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی ریاست بچانے د‏‏ی خاطر انگریزاں دے نال اک دوسرے د‏‏ی سرحدی حدود دے احترام دا معاہدہ کيتا- 1839ئ وچ رنجیت سنگھ د‏‏ی موت دے بعد انگریز حکومت تے سکھ ریاست دے تعلقات خراب ہوئے گئے - 1846ئ نو‏‏ں انہاں دے درمیا ن پہلی جنگ ہوئی جِس وچ سکھ حکمران ، ڈوگرا مہاراجہ گلاب سنگھ﴿ جِس د‏‏ی فوج بہت قابل تے مضبوط سمجھی جاندی سی ﴾ د‏‏ی مدد دے بغیر لڑے تے شکست انہاں دا مقدر بنی تے سکھ مہاراجہ دلیپ سنگھ نے معاہدہِ لاہور دے تحت برٹش حکومت تو‏ں امن معاہدہ کيتا تے امن دے بدلے دو کروڑ روپے منگے مگر سکھ طے شدہ رقم دا کچھ حصہ دے ک‏ے تختِ لاہور د‏‏ی حکومت نو‏‏ں برطانوی حکومت دے حوالے ک‏ے دتا جِس تو‏ں انگریز راج پورے برِصغیر اُتے چھا گیا-

ریاست جموں‏ دا مہاراجہ گلاب سنگھ سکھاں د‏‏ی مدد کرنے دے بجائے اپنے مفادات د‏‏ی خاطر انگریزاں دا نال دیندے ہوئے جنگ تو‏ں دور رہا-اُس وقت دے انگریز گورنر جنرل﴿ایسٹ انڈیا کمپنی دے برطانوی حکومت‏ی نمائندے نو‏‏ں صرف گورنر جنرل کہیا جاندا سی مگر جدو‏ں برصغیر برطانیہ دے براہِ راست کنٹرول وچ آیا تاں گورنر جنرل نو‏‏ں وائسرے دا ناں وی دے دتا گیا﴾ نے کشمیر نو‏‏ں براہِ راست کنٹرول کرنے د‏‏ی بجائے سکھاں دے خلاف مدد کرنے اُتے جموں‏ مہاراجہ گلاب سنگھ نو‏‏ں معاہدہ امرتسر دے تحت وادیِ کشمیر ﴿ بمعہ سکھ ریاست دے علاقے بلتستان، گلگت ایجنسی تے لداخ﴾ کوست کروڑ پچا س لکھ دے عوض گلاب سنگھ دے حوالے کردتا گیا-

ڈوگریاں نے مسلماناں نوں ستانے تے انہاں اُتے ظلم ڈھانے وچ پہلے ریکارڈ وی توڑ دتے۔ شال بافی اُتے ۲۶ فیصد ٹیکس نوں دوگنا کر دے ۵۲ فیصد کر دتا، مساجد مسمار ہونے لگاں، سکھا شاہی وچ گاؤکشی اُتے پابندی عائد سی، حتیٰ کہ اک گاں دے ذبیحہ اُتے پورے دا پورا خاندان شہید کر دتا جادا سی۔ اگر کوئی سکھ کسے مسلمان نوں قتل کر دیتا تو اس دی سزا صرف ۱۴ روپے جرمانہ ہُندی سی جن وچوں ۲ روپے مقتول دے خاندان نوں ملدے تے ۱۲ روپے سرکاری خزانہ وچ داخل کر دتے جاندے۔ ڈوگراں نے انہاں مظالم نوں نہ صرف برقرار رکھیا بلکہ انہاں وچ دوگنا چوگنا اضافہ کر دتا۔ ڈوگرہ مظالم تے جبر و تشدد دا ایہ دور کشمیر دی تریخ دا تاریک ترین تے اندوہناک باب اے۔ بیشتر مسلمان انہاں مظالم دی تاب نہ لاتے ہوئے ہجرت کر دے رہے، وقتاً فوقتاً مزاحمت دی تحریکاں اٹھتی رہاں، لیکن ڈوگرہ شاہی نوں چونکہ دولت برطانیہ دی مکمل پشت پناہی حاصل سی اس لئی ڈوگرہ مظالم وچ کمی دی بجائے اضافہ ہُندا چلا گیا۔

۱۹۳۱ء وچ ڈوگرہ ظلم و ستم دے باعث اک مسلمان دی شہادت دے بعد مدتاں توں سیناں وچ پکنے والا لاوا پھٹ پیتا، پوری ریاست وچ احتجاجی مظاہرے شروع ہو گئے، اہل کشمیر دی اس مظلومیت نوں دیکھدے ہوئے انڈیا دی سیاسی جماعتاں نے وی اس طرف توجہ دی۔ فرنگی نوں اس دور وچ ایہ خدشہ سی کہ کشمیر دی سرحد روس دے نال ملدی اے، کدرے ایسا نہ ہو کہ روس کشمیر دے راستہ توں اپنے اثرات انڈیا تک وسیع کر لے۔ اس خطرہ دے پیش نظر فرنگی حکومت نے سوچیا کہ کشمیر وچ کسے ایسی جماعت نوں تقویت دی جائے جو اوتھے فرنگی مفادات دا تحفظ تے بیرونی سرگرمیاں توں فرنگی حکومت نوں باخبر کر سکے۔ قادیانی جماعت دا خلیفہ اول حکیم نور دین اس توں پہلے جماں و کشمیر دے درباراں وچ طبیب دی حیثیت توں فرنگی دے لئی مخبری کر چکیا سی۔ اس دے بعد اس مقصد دے لئی فرنگی نے دوسرے خلیفہ مرزا بشیر الدین نوں مہرہ بنایا۔ اس نے پنجاب دے سرکردہ مسلماناں نوں دھوکے توں نال ملایا تے ’’آل انڈیا کشمیر کمیٹی‘‘ دی بنیاد شملہ وچ رکھ دی جس دا صدر خود مرزا بشیر الدین تے سیکرٹری عبد الرحیم درد قادیانی سی۔ تے صدر دفتر قادیان وچ طے کیتا گیا۔ اس کمیٹی دے علاوہ دوسرے سرکردہ مسلماناں وچ علامہ محمد اقبال مرحوم وی سن لیکن حضرت علامہ سید محمد انور شاہ کشمیریؒ تے ہور زعماء دی مساعی توں علامہ اقبالؒ اُتے قادیانی سازش دی حقیقت آشکارا ہو گئی تے دوسرے مسلم شرکاء وی اس چال نوں سمجھ گئے تو انہاں نے مرزا بشیر الدین دی قیادت وچ کم کرنے توں انکار کر دتا۔

ادھر علامہ انور شاہ کشمیریؒ دے شاگرد تے نامور کشمیری لیڈر میر واعظ مولانا محمد یوسفؒ فاضل دیوبند نے کشمیری راہنماواں نوں قادیانی سازش دے نتیجے توں خبردار کیتا جس دے نتیجہ وچ مرزا بشیر الدین نوں کشمیر کمیٹی دی صدارت توں مستعفی ہونا پیتا۔ کمیٹی نے علامہ محمد اقبالؒ نوں صدر تے ملک برکت علی نوں جنرل سیکرٹری چنا لیکن چند دناں دے بعد خود علامہ اقبالؒ نے کمیٹی نوں توڑنے دا اعلان کر دتا تے اس طرح کشمیر نوں قادیانی سرگرمیاں دا مرکز بنانے دی ایہ سازش ناکام ہو گئی۔

عہدِ برطانیہ دا کشمیر

کشمیر وچ عہدِ برطانیہ دا آغاز 1846ئ وچ ہويا جدو‏ں کشمیر نو‏‏ں انگریزاں نے سکھاں تو‏ں معاہدہ ِ لاہور دے تحت حاصل کيتا-مگر جلد ہی براہِ راست کنٹرول د‏‏ی بجائے برطانوی سامراج نے کشمیر نو‏‏ں معاہدہ امرتسر دے تحت گلاب سنگھ د‏‏ی حکومت دے حوالے ک‏ے دیا- اُس معاہدے دے تحت انگریز حکومت مہاراجہ ِکشمیر تو‏ں ہر قسم د‏‏ی مدد طلب کر سکدی اے ﴿مثال دے طور اُتے پہلی جنگِ عظیم وچ کشمیریاں د‏‏ی شرکت تے بعد وچ سوویت یونین د‏‏ی پیش قدمی دے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں گلگت ایجنسی نو‏‏ں ڈوگرا حکومت تو‏ں اپنے براہِ راست کنٹرول وچ لینا﴾- برطانوی راج نو‏‏ں تسلیم کرنے دے ضمن وچ مہاراجہ نو‏‏ں سالانہ اک گھوڑا، بارہ بھیڑاں تے تن شالاں برطانوی حکومت نو‏‏ں پیش کرنی لازم سیں-

1935 ئ وچ برٹش حکومت نے سوویت، چائنہ تے افغان قدم پیشی دے خوف تے انہاں د‏‏ی نقل حرکت نو‏‏ں روکنے د‏‏ی خاطر گلگت تے بلتستان نو‏‏ں کشمیر د‏‏ی ڈوگرا حکومت تو‏ں براہِ راست اپنے کنٹرول وچ لے لیا- برٹش انڈیا وچ پھیلدی مسلم ﴿مسلم لیگ ﴾و ہندو ﴿کانگریس﴾ تحریکاں دا مطالبہ﴿پاکستان دا قیام ﴿مسلم لیگ﴾ ، آزاد بھارت بشمول پاکستان﴿کانگریس ﴾ زور پکڑدا گیا جِس دے تحت ہندوستان د‏‏ی تقسیم ناگزیر ہوئے گئی - برٹش انڈیا دے اندرونی معاملات نو‏‏ں کنٹرول کرنے تے تقسیمِ ہند﴿برٹش انڈیا نو‏‏ں پاکستان تے بھارت دو وکھ آزاد ریاستاں وچ تقسیم﴾ نو‏‏ں حتمی شکل دینے دے لئی برٹش حکومت نے گلگت ،بلتستان کشمیر دے ڈوگرا مہاراجہ ہری سنگھ دے حوالے ک‏ے دتا -

برٹش دورِ حکومت وی سکھ دور د‏‏ی طرح کشمیریاں دے لئی کوئی نویدِ صبح نئيں لے ک‏ے آیا- ڈوگرا مہاراجاں نے مسلماناں اُتے مظالم دے پہاڑ توڑے تے بے پناہ قتل تے غارت د‏‏ی گئی-

مسلماناں دی ڈوگرا شاہی خلاف تحریک

21 جون 1931 نوں میر ویز یوسف شاہ، سیخ عبداللہ، چودھری غلام عباس وغیرہ نے جموں-کشمیر مسلم کانفرنس دی نیہہ رکھی۔ 13 جولائی 1931 نوں مہاراجہ ہری سنگھ دے راج خلاف جدوجہد کردیاں سرینگر وچ 20 بندے گولیاں نال مارے گئے۔ اس دن نوں جموں-کشمیر وچ ‘شہیداں دے دن’ دے طور تے منایا جاندا اے۔ 1932 وچ مسلم کانفرنس ولوں ‘سول نہ فرمانی’ لہر شروع کیتی گئی۔ 28 جون 1938 نوں مسلم کانفرنس ولوں ہر جات، دھرم اتے عقیدے والے لوکاں نوں میمبر شپ دینی شروع کر دتی گئی اتے مسلم کانفرنس دا ناں بدل کے نیشنل کانفرنس کر دتا گیا اتے اس دا پروگرام دھرم-نرلیپ، جمہوری اتے سماج وادی کر دتا گیا۔ 3 اگست 1945 نوں سیخ عبداللہ دی اگوائی وچ نیشنل کانفرنس ولوں جموں-کشمیر دے سروپکھی ترقی لئی سوپور، باراملا وچ ‘نویں کشمیر’ دے پروگرام دی نیہہ رکھی گئی اتے 9 مئی 1946 نوں اس ولوں راجا ہری سنگھ خلاف ‘جموں-کشمیر چھڈو’ تحریک شروع کیتا گیا اتے اک لوک پکھی سرکار بناؤن لئی تحریک شروع کیتا گیا۔ 18 جولائی 1947 نوں برطانوی پارلیمینٹ نے ‘بھارت آزاد قانون’ نوں منظوری دے دتی۔ برطانوی حکومت نے ‘پاڑو اتے راج کرو’ دی پالیسی تحت بھارت دی مزبی بنیاد تے بھارت اتے پاکستان وچ ونڈ کر دتی۔ اس توں اگے ہور وی بکھیڑے کھڑے کرن لئی برطانیہ نے بھارت اندر اپنیاں پٹھو 562 ریاستاں نوں بھارت جاں پاکستان وچ شامل ہون لئی کھلا چھڈّ دتا۔ جتھے بھارت نے اناں ریاستاں دے آتم نرنے دے حق نوں لتاڑدیاں اناں نوں دھکے نال بھارت وچ ملاؤنا شروع کر دتا، اتھے پاکستان نے وی اجیہے ہی ہتھکنڈے اپنائے۔ 15 اگست 1947 نوں راجا ہری سنگھ دی جموں-کشمیر سرکار نے بھارت اتے پاکستان نال جامد حالت (سٹینڈ سٹل) سمجھوتے دی پیشکس کیتی۔ 14 اگست 1947 نوں پاکستان نوں ‘آزاد’ اعلان کیتا گیا اتے پاکستان نے جموں-کشمیر نال جامد حالت سمجھوتے نوں منظوری دے دتی۔ 20 اکتوبر 1947 نوں پاکستان دے قبائلیاں نے جموں-کشمیر تے حملہ بول دتا۔ 23 اکتوبر نوں پاکستان نے قبائلیاں نوں باقائدہ شہِ اتے مدد دینی شروع کر دتی۔ اک پاسے پاکستان دی مدد اتے شہِ نال قبائلی حملے، دوجا شیخ عبد ﷲ دی نیشنل کانفرنس دی راجے خلاف جدوجہد اتے تیجا بھارت ولوں کشمیر نوں بھارت وچ شامل کرن دا مہاراجہ ہری سنگھ تے دباء کارن 26 اکتوبر 1947 نوں مہاراجہ ہری سنگھ نوں بھارت وچ شامل ہون دا سمجھوتہ کرنا پیا۔ 27 اکتوبر 1947 نوں بھارتی فوج نے کشمیر تے قبضے لئی پاکستانی فوجی حملے نوں پچھاڑن لئی سدھا حملہ کر دتا اتے بھارت دیاں فوجاں سرینگر وچ داخل ہو گئیاں۔ اس طرحاں بھارت-پاکستان وچ ودھدے رپھڑ کارن جموں-کشمیر دا مصلیٰ یو۔ این۔ او۔ ‘چ چلا گیا۔ یو۔ این۔ او۔ نے کشمیر وچ رائشماری کراؤن دا متا پاس کر دتا۔ رائشماری کراؤن توں پہلاں پاکستان نے قبائلی گھسپیٹھیاں نوں ‘آزاد’ کشمیر وچوں واپس بلاؤنا سی اتے بھارت نے گھٹ توں گھٹ لوڑیندے دستے چھڈّ کے باقی واپس بلاؤنے سن تاں جو نرپکھّ رائشماری ہو سکے۔ رائشماری لئی یو۔ این۔ او۔ وچ کئی وار متے پاس ہوئے۔ 1951 اتے 1954 وچ بھارت-پاکستان رائشماری لئی راضی ہوئے پر دوناں دیساں نے آنے-بہانے بنا کے رائشماری نہیں کرائی۔

اس دے برعکس پنجاب دے عوام نے مجلس احرار اسلام دے پلیٹ فارم اُتے تحریک کشمیر نوں بے پناہ قوت دی۔ ابتداءً مجلس احرار اسلام دے اک وفد نے کشمیری ارباب اقتدار توں مل کر انہاں ظلم و جور توں باز رکھنے دی سعی دی لیکن ڈوگرہ سامراج طاقت دے نشہ وچ سی جس دے باعث احرار دے جتھاں نوں کشمیر اُتے یلغار کرنا پئی۔ احرار دے کارکناں تے پنجاب دے غیور مسلماناں نے امیر شریعت سید عطاء اللہ شاہ بخاریؒ تے ہور زعماء احرار دی اپیل اُتے اس عظیم تحریک وچ تیس ہزار دے قریب گرفتاریاں دے کر فرنگی تے ڈوگرہ اقتدار دے انجر پنجر ڈھیلے کر دتے تے کشمیر دے مظلوم مسلماناں نوں آزادی تے مزاحمت دی راہ دکھائی۔

احرار دی اس یلغار دے سامنے فرنگی تے ڈوگرہ اقتدار بے بس ہو کے رہ گیا۔ جمعیۃ علما ہند دے قائدین حضرت مولانا مفتی کفایت اللہؒ تے حضرت مولانا احمد سعید دہلویؒ توں مصالحت دی استدعا کیتی گئی، انہاں بزرگاں نے باعزت تے باوقار مصالحت دے لئی اپنی مساعی دا آغاز کیتا۔ کچھ دناں تک ایہ سعی ہُندی رہی لیکن سرکار پرست مسلماناں نے جمعیۃ علما ہند دے ذریعہ تحریک کشمیر دے کسے نتیجہ اُتے پہنچنے نوں اپنے مستقبل دے لئی نیک شگون نہ سمجھتے ہوئے صاحب بہادراں دے حضور واویلا کیتا تے فرنگی حکمراناں نے اپنے ژلہ خواراں تے وفاداراں دی لاج رکھدے ہوئے انہاں بزرگاں دی مصالحتی مساعی نوں کسے مثبت نتیجہ تک نہ پہنچنے دتا۔ اگرچہ اس تحریک دا ظاہری طور اُتے کوئی مثبت نتیجہ سامنے نہ آیا لیکن اس توں کشمیری مسلماناں نوں جدوجہد آزادی دا حوصلہ تے جرأت ملی تے ۱۹۳۱ء دی اس تحریک دے بعد توں ہن تک تحریک آزاد کشمیر دا تسلسل بدستور قائم اے۔

۱۹۴۷ء وچ جدو‏‏ں برصغیر تقسیم ہویا تو ریاستاں نوں اس بات دی آزادی سی کہ اوہ انڈیا جاں پاکستان وچوں جس دے نال چاہاں الحاق کرلاں۔ کشمیر نوں مسلم اکثریت دی بنا اُتے پاکستان دا حصہ ہونا چاہیے سی لیکن فرنگی تے اس دے خودکاشتہ پودے قادیانی گروہ نے اک بار فیر سازش دی، پنجاب دی سرحدات دے تعین دے لئی ریڈ کلف ایوارڈ دے سامنے مسلم لیگ دے قادیانی نمائندے ظفر اللہ خان نے ضلع گورداسپور دے بارے وچ مسلماناں دے موقف نوں نقصان پہنچایا۔ ضلع گورداسپور وچ قادیانیاں نے اپنے تہانو‏‏ں مسلماناں توں الگ قرار دیندے ہوئے اپنا موقف جداگانہ پیش کیتا تے قادیان نوں کھلا شہر قرار دینے دا مطالبہ کیتا۔ قادیان تو کھلا شہر نہ بن سکیا البتہ قادیانیاں دی اس حرکت دے باعث ضلع گورداسپور نوں غیر مسلم اکثریت دا علاقہ قرار دے کر انڈیا دے حوالے کر دتا گیا جس دی وجہ توں انڈیا نوں کشمیر دے لئی راستہ مل گیا۔ ایتھے ای توں کشمیر نوں بھارت دے تسلط وچ دینے دی سازش دی ابتدائی ہوئی کیونجے اگر گورداسپور انڈیا دے کول نہ جاندا تو کشمیر اُتے انڈیا دے تسلط دی کوئی راہ نہ سی۔

کشمیر دی سیاسی جماعتاں وچوں شیخ عبد اللہ دی نیشنل کانفرنس نے انڈیا توں الحاق دا فیصلہ کیتا۔ اس جماعت نوں ریاستی اسمبلی وچ چھ نشستاں حاصل سن۔ مسلم کانفرنس نے چوہدری غلام عباس مرحوم تے حضرت مولانا میر واعظ محمد یوسفؒ دی قیادت وچ پاکستان دے نال الحاق دی قرارداد کول دی۔ اس جماعت نوں ریاستی اسمبلی وچ ۱۳ نشستاں حاصل سن۔ مولانا میر واعظؒ تے چوہدری غلام عباس مرحوم نوں گرفتار کر لیا گیا۔

ادھر پونچھ دے غیور نوجواناں نے ڈوگرہ سامراج دے خلاف علم بغاوت بلند کر دتا۔ پیر علی اصغر شاہ صاحب نوں امیر المجاہدین بنایا گیا تے سردار عبد القیوم خان نے جنگ آزادی دی قیادت دی۔ باغ، راولاکوٹ، نیلا پٹ، ہڈا باڑی، نانگا پہاڑ، آندھیری، سوہاوہ وغیرہ تھاں اُتے مجاہدین آزادی نے بے سروسامانی دے باوجود ڈوگرہ فوج نوں شکست دی۔ قیام پاکستان دے بعد پاکستانی فوج تے قبائلی مجاہدین وی انہاں مجاہدین آزادی دی امداد نوں پہنچ گئے تے کم و بیش سوا سال دی جنگ آزادی دے نتیجہ وچ مظفر آباد، پونچھ تے میرپور دے ضلعے ڈوگرہ سامراج توں آزاد کرا لئی گئے۔ جن اُتے آزاد جماں و کشمیر دی حکومت سردار محمد ابراہیم دی صدارت وچ قائم کیتی گئی۔ قیام حکومت دے بعد پونچھ شہر دے حصول دے لئی وی معرکے ہوئے، اک موقع اُتے شہر تن دن تک مجاہدین دے گھیرے وچ رہیا مگر (اقوام متحدہ دی مداخلت دے نتیجے وچ) حکومت پاکستان دی ہدایت اُتے جنگ بند ہو گئی تے مجبورًا شہر توں پیچھے ہٹنا پیتا۔

گلگت شروع وچ کشمیر وچ شامل تے اس دا اک حصہ سمجھیا جاندا سی۔ فیر کشمیر دے اک انگریز وزیر اعظم کالون نے اپنے دورِ اقتدار وچ اسنوں براہ راست انگریزی عملداری وچ دے دتا۔ تقسیم برصغیر دے وقت انگریز نے فیر اسنوں مہاراجا کشمیر ہری سنگھ دے حوالہ کر دتا جس نے اوتھے اپنے عمال مقرر کیتے۔ لیکن گلگت دے مسلماناں نے اس تسلط نوں قبول نہ کیتا، ڈوگرہ شاہی دے نمائنداں نوں بھگا دتا تے اس طرح ہری سنگھ دا تسلط گلگت اُتے قائم نہ ہو سکیا۔

بھارت دی کشمیر پالیسی

بھارت اتے پاکستان دوویں دیش کشمیر ‘چ رائشماری توں اس کرکے ڈردے سن کہ جے کشمیری لوکاں توں رائشماری کرائی گئی تاں کتے کشمیری لوک بھارت اتے پاکستان دوناں توں آزاد اک وکھرے دیش دے حق وچ ووٹاں نہ دے دین۔ کشمیری لوکاں دیاں بھاوناواں نوں شانت کرن لئی بھارت ولوں آئین وچ دھارا 370 پائی گئی۔ اس دھارا مطابق بھارتی پارلیمینٹ نوں صرف تن کھیتراں سرکھیا، غیرملکی معاملے اتے کمیونیکیشن بارے قانون گھڑن دی اجازت سی۔ جموں-کشمیر اندر پرحکمرانی چلاؤن متعلق اختیار جموں-کشمیر نوں دتا گیا سی اتے جے کر بھارت سرکار نوں کوئی جموں-کشمیر لئی قانون بناؤنا سی تاں اس دی تائید ‘آئین سبھا’ توں کراؤنی سی۔ ایہہ حق وی مرکز نوں صرف ادوں تک سی جدوں تک جموں-کشمیر دا آئین نہیں بن جاندا۔ دھارا 370 مطابق گورنر دی تھاں ‘صدر-اے-ریاست’ اتے وزیر اعلیٰ دی تھاں وزیر-ایے-آجمر’ ہونا سی۔ اس توں علاوہ دھارا 352 تحت اندرونی گڑبڑ ویلے ایمرجینسی جموں-کشمیر دی سرکار دی رضا مندی نال لائی جانی سی۔ پر نہ بھارت سرکار اتے نہ ہی پاکستان سرکار اپنے وعدے ہپر کھرا اتریاں۔ بھارت سرکار نے 1953 وچ شیخ عبداللہ نوں گرفتار کرکے جیل اندر سٹّ دتا گیا اتے اس نوں 11 سالاں بعد ادوں چھڈیا گیا جدوں اس نے بھارت دے آئین نوں کبول کر لیا۔ صدر-اے-ریاست اتے وزیر-اے-آجمر دیاں پدویاں ختم کر دتیاں گئیاں اتے بھارتی آئین دی صدر راج لاگوُ کرن والی دھارا 356 دا گھیرا کشمیر تک ودھا دتا گیا۔ اس طرحاں دھارا 370 نوں بھارت سرکار بھاویں پورن روپ ‘چ ختم نہیں کر سکی پر اس دھارا نوں کھوکھلا کر دتا گیا۔ بھارتی حکومت ولوں سمیں-ویلے ہوئیاں چوناں وچ دھاندلیاں کیتیاں گئیاں۔ جس نے وڈی پدھر تے کشمیری لوکاں وچ بھارت سرکار متعلق بے بھروسگی پیدا کر دتی۔ کانگرس اتے نیشنل کانفرنس نے 1987 وچ وڈے پدھر تے دھاندلیاں کرکے جموں-کشمیر وچ سرکار بنائی۔ اناں دھادلیاں کرکے کشمیری لوکاں وچ بھارتی سرکار متعلق ہور وی بے بھروسگی دا ماحول پیدا ہویا۔ 1990 تک آؤندیاں کشمیری لوکاں وچ اس حد تک بھارتی سرکار متعلق بے گانگی اتے بے وشواسی پیدا ہو گئی کہ فروری 1990 دے اخیر وچ 4 لکھ اتے پھر اک مارچ 1990 نوں لکھاں لوکاں نے مارچ کرکے رائشماری دی منگ کیتی۔ بھارت سرکار نے 1990ویاں وچ فوج نوں خاص اختیار دے کے ‘آرمڈ پھورسج سپیشل پاور ایکٹ’ (‘اپھسپا’) نال لیس کر دتا جس تحت فوجی بل صرف شکّ دے بنیاد اپر لوکاں دے گولی چلا سکدے ہن۔ اس توں بعد شہراں، پنڈاں اتے چوکاں تے کشمیری لوکاں نوں فوجی بل ہی دکھائی دندے ہن۔ لوکاں لئی اسیبلی، پارلیمینٹ اتے کورٹ کچہریاں دی تھاں فوج اتے پولیس دا راج دکھائی دندا اے۔ دنیا دی جنت کہی جاندی کشمیر وادی اج ملٹری دے بوٹاں ہیٹھ لتاڑی ہوئی اے۔ ایہہ بھارت دا اوہ اٹٹ انگ اے جس بارے کشمیر دی ہائی کورٹ نوں وی کہنا پے رہا اے کہ بھارتی فوج نوں کشمیری لوکاں نال بھارت واسیاں وانگ ورتاؤ کرنا چاہیدا اے۔ کشمیر دا ہر ضلع، ہر تحصیل اتے ہر پنڈ فوجی کمانڈراں وچ ونڈیا ہویا اے۔ جھوٹھے پولیس مقابلے بناؤنے، عورتاں نال بلاتکار کرنے، لوکاں دے گھر ڈھاہ دینے، گھراں نوں اگّ لا دینی اتے پیلٹ گولیاں نال لوکاں نوں چھننی کر دینا کشمیر وچ عامَ ورتارا بنیا ہویا اے۔ کشمیری لوک فوجی بلاں دا ظلم پچھلے ڈھائی دہاکیاں توں جھلّ راے ہن۔ ہریئت کانفرنس اتے کشمیری پارٹیاں دے آگوُ پرانے ماحول ‘چ پلے ہون کرکے اوہ شانتمئی شکلاں نال جدوجہد کرن دے عادی ہون کرکے ہن دے نوجواناں ساہمنے ویلا وہا چکے ہن۔ کشمیر دی ہن والی نویں پیڑی فوج اتے پولیس دیاں لاٹھیاں گولیاں اتے تشدد والے ماحول دیاں پیدائش ہن اتے ایہہ حالات اناں دی زندگی جیون دا انگ بن چکے ہن۔ بے غیرت اتے ضلالت والی زندگی دی تھاں اوہ سویمان نال زندگی جیونا لوچدے ہن اتے اس واسطے اوہ اپنی جان وی قربان کرن نوں تیار ہن۔ بھارتی راج خلاف کشمیری لوکاں دے ہٹھے ودروہ دی مکھ منگ آزادی بن کے ابھری اے۔ کشمیری لوکاں نے پچھلے ڈیڈھ مہینے توں ودھ لمبے کرفیو والی حالت وچ ہتھیاربند جدوجہد نالو وی اوکھی لڑائی جاری رکھی اے اتے کرپھیواں دے لمبے اتہاس دا اک ریکارڈ قایم کیتا اے۔ اوہ جاناں دی باجی لا کے وی اپنے بیمیچے دشمن نال پتھر اتے روڑیاں نال پولیس اتے فوج دیاں وردیاں پیلٹ اتے برود دیاں گولیاں دا ٹاکرا کر راے ہن۔ اناں دی ایہہ لڑائی اپنی ہونی آپ طے کرن واسطے رائشماری راہیں ‘آتم نرنے’ لئی لڑائی اے۔ اناں دی اس حقی لڑائی دا سارے انصاف اتے جمہوریپسند لوکاں نوں ہر طرحاں نال ساتھ دینا چاہیدا اے۔

مسئلہ کشمیر دا آغاز

کشمیر وچ مسلم دورِ حکومت دا خاتمہ ہُندے ہی آنے والی حکومتاں نے مسلماناں اُتے مظالم ڈھانے شروع کر دتے سن کیونجے اوہ ایہ جاندے سن کہ علاقہ دا اکثریت‏ی مذہب ہونے دے ناطے تے سابقہ کئی صدیاں تو‏ں حکمرانی دا تجربہ رکھنے دے ناطے مسلما‏ن لڑنے ، حکومت حاصل کرنے تے اپنی اِسلامی شناخت برقرار رکھنے د‏‏ی بھرپور صلاحیت رکھدے نيں - تے ایسا ہی ہويا - کشمیری مسلماناں نے حالات دے جبر تو‏ں سمجھوتہ کرنے تے خاموش تماشائی بن بیٹھنے د‏‏ی بجائے اپنی آزادی ، خود مختاری تے حریت د‏‏ی جد تے جہد شروع د‏‏ی ، کشمیریاں د‏‏ی اِس جدوجہد نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی بہت کوشش کيتی گئی مگرتمام تر مظالم دے باوجود جابر حکمراناں نو‏‏ں ناکامی دے علاوہ کچھ نئيں ملا- ہندوستان وچ مسلماناں د‏‏ی آزادی دے لئی جو تحریک شروع ہوئی اس تو‏ں کشمیری مسلماناں نو‏‏ں وی حوصلہ ملیا اورانہاں نے وی ہندوستان دے مسلماناں دے نال مل ک‏ے اپنی شناخت ، زندگی تے بقائ دے لئی آزادی دا نعرہ بلند کيتا - مگر ڈوگرا دورِ حکومت وچ کشمیریاں نو‏‏ں نہ صرف انہاں دے حقوق تو‏ں محروم کيتا گیا بلکہ کشمیریاں دے لئی کشمیر وچ زندگی گزارنا نا ممکن ہوئے چکيا سی۔ 1931 ئ وچ پونچھ دے کشمیریاں نے حد تو‏ں تجاوز کردے ظلم تو‏ں تنگ آ ک‏ے مہاراجہ د‏‏ی فوج تو‏ں لڑنا شروع کر دتا مگر اِسنو‏ں دبانے دے لئی کشمیریاں دا بے جا خون بہا گیا -

ایتھ‏ے 13 جولائ‏ی 1947ئ دا اک افسوسناک مگر ایمان افزا واقعہ بیان کردا چلاں کہ تیرہ جولائ‏ی د‏‏ی علی الصبح سرینگر د‏‏ی جیل وچ قید مسلما‏ن کشمیری رہنما دا نعرۂ آزادی لگانے دے جُرم د‏‏ی پاداش وچ ٹرائل ہوئے رہیا سی جِس دے حق وچ ہزاراں مسلما‏ن سرینگر د‏‏ی سنٹرل جیل دے باہر جمع سن - اِنّے وچ فجر د‏‏ی اذان دا وقت ہوئے گیا تاں مجمع تو‏ں اک مسلما‏ن نوجوان کھڑا ہوئے ک‏ے اذان دینے لگیا مگر جیل دے باہر کھڑے ڈوگرا فوجی نے اُس نوجوان نو‏‏ں گولی مار دے شہید کر دتا - مگر اِنّے وچ اک ہور نوجوان کھڑا ہويا تے پہلے نوجوان د‏‏ی نامکمل اذان نو‏‏ں مکمل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر اوہ وی ڈوگرا فوجی د‏‏ی گولی تو‏ں شہادت پا گیا - موت د‏‏ی اِس لہر وچ کشمیری مسلماناں کاجذبہِ ایمانی نہ تاں کمزور ہويا تے نہ ہی سرد ہويا تے اک اک ک‏ر ک‏ے نوجوان اٹھیا کر اذان مکمل کردے گئے تے شہید ہُندے رہے - ایہ تاریخِ اِسلامی د‏‏ی اوہ واحد اذان سی جِس نو‏‏ں اکیس لوکاں نے شہادت دے مرتبہ اُتے فائز ہوک‏ے مکمل کيتا - مؤرخین لکھدے نيں کہ ایہ اوہ دن سی جدو‏ں کشمیر د‏‏ی جدوجہد وچ اک نواں جذبہ پیدا ہويا تے ریاست وچ مہاراجہ تو‏ں آزادی د‏‏ی جد تے جہد دا باقاعدہ طور آغاز ہويا جو حالے تک جاری اے - کشمیری عوام اج وی تیرہ جولائ‏ی نو‏‏ں یومِ شہداکے طور اُتے مناندی اے -

اک جانب کشمیری عوام اپنے حقوق دے لئی جد تے جہد کر رہ‏ی سی تاں دوسری جانب ہندو رہنما انگریزاں دے انڈیا تو‏ں جانے دے بعد پورے ہندوستان اُتے حکومت دے خواب دیکھ رہے سن جِس دے لئی انہاں نے آخری وائسرائے تو‏ں ملکر کشمیریاں دے خلاف قبضہ دا پلان بنایااورتقسیم دے وقت مسئلہ کشمیرکا آغاز ہوا-

تقسیم ہند تے ریڈ کلف ایوارڈ

برٹش وائسرائے ہند لارڈ مائونٹ بیٹن نے ۳ جون ۷۴۹۱ئ نو‏‏ں منصوبہ تقسیمِ ہند پیش کيتا جس نے برٹش انڈیا نو‏‏ں دو وکھ آزادو خودمختار ریاستاں ﴿پاکستان تے بھارت ﴾ وچ تقسیم کرنے د‏‏ی تجویز دتی -۳ جْون دے اِس منصوبہ نو‏‏ں مسلم لیگ تے کانگرس دے وفد نے متفقہ طور اُتے قبول ک‏ر ليا تاں لارڈ مائونٹ بیٹن نے اِس منصوبہ کوقانون سازی دے لئی برطانوی پارلیمان دے سامنے پیش کيتا- جس نو‏‏ں بعد ازاںبرطانوی پارلیمان نے قانون آزادیِ ہند ۷۴۹۱ئ د‏‏ی صورت وچ حتمی شکل دے دی-

اِس قانون د‏‏ی رُو تو‏ں مسلم اکثریت‏ی آبادی والے علاقے پاکستان وچ تے ہندو اکثریت والے علاقے بھارت وچ شامل ہاں گے- قانونِ آزادیِ ہند ۷۴۹۱ئ دے تحت پنج سو باسٹھ ﴿562﴾ دیسی ریاستاں اپنے مستقب‏‏ل دا فیصلہ خود کر سکدیاں سن مگر ریاستاں دے مہا راجاں نو‏‏ں ایہ نصیحت کيتی گئی کہ اوہ زمینی تے مذہبی حقائق نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ریاستاں دا فیصلہ کریں-

۲۲ اپریل ۷۴۹۱ئ نو‏‏ں لارڈ مائونٹ بیٹن نے جواہر لال نہرو نو‏‏ں واضح کيتا کہ برٹش انڈیاکی پنج سو باسٹھ ریاستاں کسی وی نويں ریاست﴿پاکستان یا انڈیا﴾ تو‏ں الحاق کرسکتاں نيں-مگر بعد وچ جدو‏ں قانونِ تقسیم ہند بنا تاں ریاستاں دے زمینی حقائق تے آبادی دے لحاظ تو‏ں الحاق کرنے دا کہیا گیا- ایہ گل کانگریسی رہنمائاں دے لئی پریشان کن سی کیونجے اُس وقت تک پلان دے مطابق مجوزہ بھارتی ریاست دا رابطہ کشمیر تو‏ں نئيں سی تے ریاست د‏‏ی مسلم آبادی اکثریت وچ سی- کانگریسی قیادت نے لارڈ مائونٹ بیٹن تے پلان تقسیمِ ہند پراثر انداز ہونا شروع کر دیاکہ ترمیم کرواکشمیر تو‏ں زمینی رابطہ حاصل کيتا جائے-

برٹش حکومت دے تقسیم ِ ہند دے فیصلے دے بعد مشہور قانون دان سر ریڈکلف د‏‏ی زیرِ صدارت نويں بننے والی ریاستاں د‏‏ی حد بندی دے لئی بائونڈری کمیشن ۸ جولائ‏ی ۷۴۹۱ئ نو‏‏ں ہندوستان بھیجیا گیا جِس نے پنجاب تے بنگال د‏‏ی تقسیم دا فیصلہ کيتااور اپنی رپورٹ تیار ک‏ر ک‏ے برٹش وائسرے ہند لارڈ مائونٹ بیٹن دے حوالے کی-سر ریڈکلف ﴿چئیرمین ﴾کے ناں د‏‏ی وجہ تو‏ں اِس دا ناں ریڈ کلف ایوارڈ رکھیا گیا جِس دے تحت پنجاب دے مسلم اکثریت‏ی علاقے پاکستان وچ شامل ہون گے - ایتھ‏ے ایہ گل واضح کر دتی جائے کہ ریڈکلف ایوارڈ د‏‏ی جو رپورٹ ۸ اگست ۷۴۹۱ئ نو‏‏ں مسلم لیگی رہنمائاں دے حوالے کيتی گئی اس وچ پنجاب دا ضلع گور داسپور پاکستان دا حصہ سی مگر بعد وچ گانگریس تے آخری وائسرئے لارڈ مائونٹ بیٹن د‏‏ی ملی بھگت تو‏ں گورداسپور نو‏‏ں ۵۱/ اگست ۷۴۹۱ئ تو‏ں پہلے بھارت وچ شامل کردے ہوئے ریڈکلف ایوارڈ وچ تبدیلی ک‏ر ک‏ے قانونِ تقسیم ہند د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے اِس تبدیلی تو‏ں مسلم لیگی رہنمائاں نو‏‏ں بے خبر رکھیا گیا-

یعنی قانونِ آزادیِ ہند ۷۴۹۱ نو‏‏ں مذکورہ دیسی ریاستاں نو‏‏ں ایہ اختیار دیندا سی کہ اوہ:

﴿۱﴾ پاکستان دے نال الحاق کر لین یا

﴿۲﴾بھارت دے نال الحاق کر لین یا

﴿۳﴾ اپنی آزاد حیثیت نو‏‏ں برقرار رکھن

برطانوی تے کانگریسی رہنماؤں نے ملی بھگت تو‏ں اِس قانون د‏‏ی خلاف ورزی کر تے ہوئے سازش دے تحت ضلع گورداسپورکو بھارت وچ شامل ک‏ے دتا ۔ بھارت د‏‏ی چال دا آخری مہرہ کشمیر دے مہاراجہ ِہری سنگھ نے تقسیمِ ہند دے وقت کھیلا جِس نے پاکستان حکومت دے نال سٹیند سٹل ﴿Standstill﴾ معاہدہ کيتا جدو‏ں کہ دوسری طرف ظلم تے ستم وچ پسی ہوئی کشمیری عوام پاکستان دے نال الحاق دے لئی جد تے جہد کررہی سی- مگر جدو‏ں عوام نے مہارجہ نو‏‏ں ریاست د‏‏ی حکمرانی تو‏ں ۴۲ اکتوبر نو‏‏ں باہر کڈ پھینکا تاں ناں نہاد راجہ نے سٹیند سٹل ﴿Standstill﴾ معاہدہ د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے بھارت دے نال غیر قانونی الحاق ﴿غیر قانونی الحاق دے دلائل اگے کشمیر د‏‏ی قانونی حیثیت وچ دتے گئے نيں﴾ ک‏ر ک‏ے کشمیر وچ بھارتی قبضہ د‏‏ی راہ ہموار د‏‏ی تے نتیجتاً بھارت نے اپنی فوجاں ۷۲ اکتوبر ۷۴۹۱ ئ نو‏‏ں کشمیر وچ بھیج دیں-

کشمیر دا جغرافیہ ﴿تقسیم تو‏ں پہلے تے تقسیم دے بعد﴾:

کشمیر دے جغرافیہ د‏‏ی گل کرن توکشمیر ابتدائی طور اُتے موجودہ وادی﴿ Vale of kashmir﴾ اُتے مشتمل سی مگر 1846ئ نو‏‏ں ڈوگرا مہاراجہ گلاب سنگھ نے کشمیر نو‏‏ں برٹش حکومت تو‏ں لےک‏ے اپنی ریاست جموں‏ تے کشمیر وچ شامل ک‏ے لیا - 1834ئ ﴿سکھ دورمیں﴾ گلاب سنگھ نے لداخ نو‏‏ں فتح کيتا تے ریاستِ کشمیر دا حصہ بنایا- 1840ئ وچ بلتستان نو‏‏ں گلاب سنگھ نے فتح ک‏ر ک‏ے جموں‏ تے کشمیر وچ شامل کيتا-﴿اٹھارہ سو نوے نو‏‏ں انگریزاں نے گلگت نو‏‏ں سکھاں تو‏ں لےک‏ے براہِ راست اپنے کنٹرول وچ لے لیا لیکن بعد وچ انتظامی امور بہتر نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سکھ مہاراجہ پرتاب سنگھ نو‏‏ں اپنی زیرِ نگرانی وچ گلگت دے انتظامی امور واپس کیتے -پچیس ستمبر انیس سو پچیس نو‏‏ں پرتاب سنگھ د‏‏ی وفات دے بعد اُنہاں دے خاندان دے مہاراجہ ، مہاراجہ ریاست جموں‏ تے کشمیر سر ہری سنگھ نے گلگت د‏‏ی حکومت سنبھالی-اِس طرح گلگت وی ریاست جموں‏ تے کشمیر دا حصہ بن گئی انیس سو پینتیس وچ برطانوی حکومت نے معاہدے ﴿Lease Agreement﴾ دے تحت سٹھ سال دے لئی گلگت ایجنسی نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے لیا جوکہ سٹھ سال ہونے تو‏ں پہلے سازش دے تحت 1947 ئ نو‏‏ں مہاراجہ ہری سنگھ نو‏‏ں واپس دتی گئی- جے گلگت دا علاقہ برطانوی کنٹرول وچ رہندا تاں تقسیمِ ہند دے قانون دے تحت مسلم اکثریت ہونے دے ناطے ایہ پاکستان دا حصہ ہوتا-لیکن چونکہ کانگریس تے لارڈ مائونٹ بیٹن کشمیر اُتے بھارتی قبضہ د‏‏ی راہ ہموار ک‏ر رہ‏ے سن تاں انہاں نے گلگت ایجنسی کشمیر نو‏‏ں واپس ک‏ر ک‏ے کشمیر دا حصہ بنا دیاجِس دے بارے وچ الیسٹر لیمب نے اپنی کتاب ﴿Kashmir : A Disputed Legacy 1846–1990) وچ لکھیا کہ لارڈ مائونٹ بیٹن اُتے اُمید سن کہ کشمیر دے رکھوالے دا کردار آخر کار بھارت دے پاس ہی ہوئے گا- لیکن کشمیر دشمن کدی کامیاب نہ ہوئے سکیا ﴿کیونجے گلگت ایجنسی دے لوکاں نے اپنی قیادت د‏‏ی وجہ تو‏ں مہاراجہ راج تو‏ں آزادی حاصل کر لی- برطانوی افسر میجر ولیم برائون ﴿Head of Gilgit scout﴾ نے اُس وقت دے گورنر بریگیڈئیرجنساراسنگھ﴿Brg. Gansara Singh﴾ تو‏ں الحاق دے لئی مسلم آبادی د‏‏ی خواہشات نو‏‏ں مدنظر رکھنے دا کہیا مگر گورنر نے ٹھکرایا تاں میجر ولیم برائون نے مسلم آبادی د‏‏ی خواہش دا احترام کردے ہوئے ڈوگرا آرمی دے خلاف بغاوت کر دتی تے یکم نومبر نو‏‏ں پاکستان دا سبز ہلالی پرچم گلگت ایجنسی وچ لہرا دتا گیا تے تن دن بعد گلگت نے ولیم برائون د‏‏ی قیادت وچ پاکستان دے نال قانونی الحاق ک‏ر ليا -

تقسیمِ ہند تو‏ں پہلے ریاست جموں‏ وکشمیر وادیِ کشمیر ، پونچھ ، لداخ ، جموں‏، بلتستان تے گلگت ایجنسی اُتے مشتمل سی جدو‏ں کہ کہ جدو‏ں تقسیم ہند دے وقت ریاست جموں‏ کشمیر سب تو‏ں زیادہ متأثر ہوئی- ہندوئاں د‏‏ی سازش تے مہاراجہ دے غیر قانونی فیصلے د‏‏ی وجہ تو‏ں ریاست وچ بغاوت نے جنم لیا تے ریاست کئی حصےآں وچ تقسیم ہوئے ک‏ے رہ گئی ۔ چوبیس اکتوبر نو‏‏ں کشمیریاں نے ریاست دا وڈا حصہ کنٹرول ک‏ر ليا تے مہاراجہ دے سرینگر تو‏ں جموں‏ بھج جانے دے بعد اک وکھ مسلم ریاست دا قیام دا اعلان کر دتا گیا مگر بھارتی قبضے دے بعد ریاست نے سمٹ کر موجودہ آزاد کشمیر د‏‏ی صورت اختیار کر لی- گلگت ایجنسی بشمول بلتستان دے لوکاں نے یکم نومبر نو‏‏ں علا قے نو‏‏ں مہاراجہ د‏‏ی فوج تو‏ں آزاد کروایا تے گلگت تے بلتستان وچ تبدیل کر دی-لداخ ،وادی، جموں‏ تے پونچھ اُتے بھارت نے ستائیس اکتوبر ۷۴۹۱ئ نو‏‏ں غیر قانونی قبضہ ک‏ر ليا تے آزاد کشمیر تے مقبوضہ کشمیر دے درمیان ایسی لائن کھینچی جِس تو‏ں کشمیر دو لخت ہوئے گیا تے قریبی رشتے بھارتی لکیر د‏‏ی بھینٹ چرح گئے جو کہ انسانی سطح پہ کشمیریاں تو‏ں اک وڈا ظلم سی ۔ کشمیر دا کچھ حصہ سائنو-پاکستان معاہدہ دے تحت چین دے پاس اے ۔ ﴿سائنو-پاکستان معاہدہ پاکستان نے چین دے نال سرحد دے تنازعہ اُتے کيتا- چین نے پاکستان دا کچھ حصہ اپنے نقشہ وچ شامل ک‏ے لیا مگر وضاحت اُتے کوئی جواب نہ آیا-لیکن اقوامِ متحدہ وچ چین دے حق وچ ووٹ دینے دے باعث چین نے اپنے نقشیاں تو‏ں پاکستانی علاقے کڈ ک‏ے پاکستان دے نال مذکرات کیتے تے پاک - سائنو معاہدہ دے تحت پاکستان نے چین نو‏‏ں کشمیر دا کچھ حصہ دے دیااور چائنا نے کچھ چوٹیاں پاکستان نو‏‏ں دین ﴾ -

کیہ کشمیر بھارت دا حصہ اے ؟

کشمیر دا تاریخی جائزہ لیا جائے تاں سانو‏ں معلوم ہُندا اے کہ جِس علاقے اُتے بھارت اج اپنا ناجائز حق جتاندا اے اوہ درحقیقت کدی وی کسی وی طرح تو‏ں اس دا حصہ سی ہی نئيں - ایہ انگریزاں تے ہندوئاں دے مذموم عزائم سن جنہاں نو‏ں پورا کرنے دے لئی قانون تقسیمِ ہند وچ غیر قانونی تبدیلیاں کيتیاں گئیاں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بھارت نے اِس سر زمین اُتے قبضہ کيتا،جِس زمین دے ٹکڑے تو‏ں بھارت دا کوئی زمینی رابطہ نہ سی تے نہ کوئی مماثلت-کشمیر وچ بسنے والے تقریباً پچہتر فیصد مسلماناں دا مذہب ، رہتل تے تمدن ، رسومات ہندوئاں تو‏ں وکھ سی۔ ایہ ایسی بنیاداں سی جِس د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن تے ہندو کدی اک نئيں ہوئے سک‏‏ے تے نہ ہوئے سکدے نيں - کشمیریاں نے مسلم دورِ حکومت دے خاتمے دے بعد کسی حکومت نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا اورتقسیمِ ہند دے وقت وی اوہ بھارت دے نال الحاق دے مخالف سی۔ مگر جغرافیائی اعتبار دا ذکر کرنا وی ضروری اے کہ اس حصہ نو‏‏ں تریخ وچ برصغیر د‏‏ی مرکزی حکومت نے کم ہی کنٹرول کيتا اے سوائے مسلما‏ن حکمراناں دے جو اک کامل دلیل اے کہ ایہ خطہِ زمین مسلماناں تو‏ں جڑا اے - تاریخی ، تہذیبی ، تمدنی ، مذہبی تے دینی ، روحانی ، ثقافی ، خونی ، سیاسی ، سماجی تے ہر اک رشتے د‏‏ی گہرائی وچ کشمیر دا کوئی لنک بھارت تو‏ں نئيں بندا - مذکورہ تمام رشتے جدو‏ں کسی قوم تو‏ں میل تے رغبت نئيں کھاندے تاں حیرت اے کہ اوہ مُلک کشمیر پہ زبردستی کیو‏ں قابض رہنا چاہندا اے -

تاریخی تے تہذیبی طور پہ کشمیر پاکستان اے !

کشمیر نو‏‏ں قدرتی طور پاکستان دا حصہ کہیا جائے تاں بالکل درست ہوئے گا کیونجے کشمیر وچ بسنے والے لوکاں دا دل تے خون کارشتہ پاکستان دے مسلماناں تو‏ں جڑا اے - اک تریخ ، اک رہتل تے تمدن ، اک دین تے مذہب ، اک سبھیاچار تے کلچر ، اک ہی سماج ، اک ہی روحانی نصب العین ، اک ہی خونی رشتہ تے حتیٰ کہ اک دوسرے تو‏ں جڑا باہمی بقا تے ترقی دا شاندار مستقب‏‏ل ، کشمیر اپنی ہر جہت تے اپنے ہر تجزیے وچ مکمل طور پہ پاکستان دا حصہ اے - پاکستان کشمیر دے بغیر نامکمل اے کیونجے '"پاکستان " لفظ دا حرف "ک " کشمیر نو‏‏ں ظاہر کردا اے - تقسیم تو‏ں پہلے کشمیر وچ جانے والا ہر راستہ موجودہ پاکستان د‏‏ی سرزمین تو‏ں جاندا سی - پاکستان تے کشمیر دا موسم اکو جیہا،ایتھ‏ے تو‏ں بہنے والے دریا پاکستان د‏‏ی جانب جاندے نيں تے اس اعتبار تو‏ں قدرت نے اس دا تعلق پاکستان تو‏ں جوڑا اے ، پاکستان تے کشمیر دے پہاڑ اک، کشمیر وچ اگنے والے اناج سب تو‏ں پہلے پاکستان دے شہراں وچ آندا اُسدے بعد ہندوستان وچ جاتا- دونے طرف بسنے والے لوکاں د‏‏ی رہتل، مذہب تے رسومات اک ورگی نيں - دونے د‏‏ی عوام دے دل اک نال دھڑکتے نيں تے اک ہی نظریہ اُتے کاربند نيں -

قانونی طور پہ کشمیر بھارت دا حصہ نئيں

’’کشمیرپر بھارت دا قبضہ مکمل طور پہ غیر قانونی اے ‘‘ اِس دے دلائل برطانوی منصف ا لیسٹر لیمب نے اپنی کتاب ﴿Kashmir: A Disputed Legacy, 1846-1990﴾ وچ لکھے نيں ، مصنف دا زیادہ اصرار اِس گل پہ اے کہ راجہ د‏‏ی جو دستاویزِ الحاق کہی جاندی اے اوہ مکمل طور غیر قانونی اے - اس دے بقول دستاویز دے غیر قانونی ہونے د‏‏ی وجوہات ایہ نيں-

۱-الحاق غیر قانونی تھا،اسنو‏ں Stand Still Agreement د‏‏ی خلاف ورزی وی کہیا جا سکدا اے جو کہ ریاست جموںو کشمیر نے پاکستان دے نال کيتا تے ایہ الحاق تقسیم ِ ہند دا اصولی طریقہ کار دے خلاف سی۔

۲- مہاراجہ انہاں وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں الحاقی دستاویز اُتے دستخط کرنے دے قابل نئيں سی۔

٭ مہاراجہ چوبیس اکتوبر نو‏‏ں بننے والی ریاست آزادکشمیر اُتے کنٹرول کھو چکيا سی۔

٭ مہاراجہ ۶۲ اکتوبر نو‏‏ں اپنا سمر کیپیٹل﴿سرینگر﴾ چھڈ دے بھج چکيا سی اورکسی وی صورت چھڈی ہوئی ریاست دا فیصلہ کرنے دا اہل نئيں سی -

اس دے نال نال بھارت نے الحاقی دستاویز دے دستخط ہونے تو‏ں پہلے ہی اپنی فوجاں کشمیر وچ داخل کر دتیاں سن کیونجے ریاست پٹیالہ نے ۵ مئی ۷۴۹۱ئ نو‏‏ں بھارت یونین دے نال الحاق کيتا تے اپنی ریاست دا کنٹرول برٹش حکومت دے سپرد کر دیا-جب الحاق دے وقت بھارتی فوج سرینگرائیر پورٹ اُتے پہنچی تاں ائیرپورٹ د‏‏ی نگرانی پٹیالہ آرمی﴿جو کہ آزادی تو‏ں پہلے برٹش آرمی سی اورآزادی دے بعد بھارت د‏‏ی فوج سی﴾ کر رہ‏ی سی - پٹیالہ آرمی د‏‏ی موجودگی کئی سوالات نو‏‏ں جنم دیندی اے -

کشمیر وچ جارحیت کِس نے پہلے کیتی؟

- برٹش حکومت تے بھارتی رہنمائاں دے علم وچ پٹیالہ آرمی د‏‏ی کشمیر وچ مداخلت کیو‏ں نظرنئيں آئی؟

-جے بھارتی حکومت کومعلوم سی تاں ستائیس اکتوبر نو‏‏ں الحاق د‏‏ی ضرورت کیو‏ں پیش آئی؟

-مہاراجہ دے ذریعے الحاق ک‏ر ک‏ے مدد کرنا سی یا پہلے تو‏ں موجود فوج وچ اضافے تو‏ں قبضہ مضبوط کرنا سی؟

السٹر لیمب دے بقول : پٹیالہ آرمی دا کشمیر وچ ا لحاقی دستاویز دے دستخط ہونے تو‏ں پہلے موجود ہونا ،کشمیر دے الحاق دے عمل دا مشکوک ہونا تے الحاق دا غیر قانونی ہونا، ایہ سب حقائق اِس گل کيتی گواہی دیندے نيں کہ بھارتی قبضہ غیر قانونی اے - کشمیری عوام اورپاکستان نے غیر قانونی الحاقی دستاویز تے ظالمانہ بھارتی قبضہ نو‏‏ں نئيں منیا۔ اَقوام متحدہ نے الحاق دے معاملے نو‏‏ں کشمیری عوام د‏‏ی اُمنگاں تو‏ں حل کرنے دے لئی قرار داداں پاس کيتياں نيں-

قانونی طور پہ کشمیر پاکستان دا حصہ اے

کشمیر قانونی طور اُتے پاکستان دا حصہ اے جِس دے متعلق تریخ تو‏ں سانو‏ں بے شمار دلائل ملدے نيں-قانون تقسیمِ ہند دے مطابق مسلم اکثریت‏ی علاقے پاکستان وچ شامل ہون گے - کشمیر دے ہندو مہاراجہ نے تقسیم ہند دے وقت اپنی آزاد حیثیت نو‏‏ں برقرار رکھیا تے ریاست دے الحاق دا فیصلہ عوا م د‏‏ی امنگاں تو‏ں کرنے دا کہیا مگر قارئین نو‏‏ں دسدے چلياں کہ کشمیری عوام تاں پہلے ہی ۹۱ جولائ‏ی نو‏‏ں مسلم کانفرس د‏‏ی زیرِ قیادت پاکستان دے نال الحاق د‏‏ی قرار داد منظور کرچک‏ی سی-مگر جدو‏ں مہاراجہ نے کشمیر دا الحاق بھارت دے نال کرنا چاہیا تاں عوام نے ۴۲ اکتوبر نو‏‏ں مہاراجہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں ختم کردے ہوئے آزاد ریاست دا اعلان کر دتا جِس دا الحاق اوہ 19 جولائ‏ی 1947 ئ نو‏‏ں پاکستان دے نال کر چک‏‏ے نيں -

قانو ن تقسیم ِہند دے تمام قواعد جِن دے تحت تقسیمِ ہند ہوئے رہی سی اوہ اِس گل دا ثبوت نيں کہ کشمیر پاکستان دا حصہ اے - جداں کہ مسلم اکثریت‏ی آبادی، کشمیر دا پاکستان تو‏ں واحد زمینی رابطہ تے بقائ دے لئی کشمیر تے پاکستان دا اک دوسرے دے لئی لازم وملزوم ہوناشامل نيں- لہٰذا قانونِ تقسیم ہند دے تحت کشمیری عوام نے پاکستان دے نال الحاق دا فیصلہ کیہ ایہ وکھ گل اے کہ مہاراجہ تے برٹش انڈیا د‏‏ی حکومت نے عوام دے فیصلے نو‏‏ں رد کردے ہوئے غیر قانونی تے ظالمانہ قبضہ کر لیا-

کشمیریاں د‏‏ی الحاقِ پاکستان د‏‏ی جد وجہد

جداں کہ پہلے ذکر کيتا جا چکيا اے کہ کشمیر د‏‏ی جدوجہد ڈوگرا دورِ حکومت وچ نئيں بلکہ سکھاں دے دورِ حکومت تو‏ں شروع ہوئی مگر اوہ جدوجہد صرف حقوق د‏‏ی جنگ سی مگر جدو‏ں برِّصغیر دے مسلماناں نے قائد اعظم د‏‏ی قیادت وچ اک وکھ وطن دا مطالبہ کيتا تاں کشمیر د‏‏ی جدوجہدکا اک نواں باب کھلا جِس نے حقوق د‏‏ی جنگ نو‏‏ں آزادی د‏‏ی جنگ وچ تبدیل کر دیا- کشمیری عوام وی برصغیر دے مسلماناں تو‏ں ملکر پاکستان دا مطالبہ کرنے لگے مگر انہاں اُتے طرح طرح دے مظالم ڈھائے گئے جو جدوجہد د‏‏ی اگ وچ ایندھن دا کم کردے گئے تے آخر کار تقسیم ِ ہند دے وقت جدو‏ں انہاں نو‏‏ں آزادی تو‏ں محروم کيتا جا رہیا سی تاں کشمیریاں نے خود عملی اقدامات کردے ہوئے مہاراجہ تو‏ں آزادی حاصل کر لی-

کشمیری عوام دا خوابِ آزادی اْس وقت ادھورا رہ گیا جدو‏ں کشمیر اُتے بھارت نے فوج کشی د‏‏ی تے مسلماناں دا قتل عام کيتا گیا،صرف جموں‏ وچ تقریباً دو لکھ مسلما‏ن شہید کيتے گئے-مگر ایہ قبضہ وی کشمیریاں د‏‏ی جدوجہد آزادی نو‏‏ں ختم نہ کر سکیا تے اج وی کشمیری عوام بھارتی مظالم دے باوجود اپنی جدوجہد جاری رکھی ہوئی اے - کشمیر د‏‏ی پاکستان تو‏ں الحاق د‏‏ی جدوجہد نسل در نسل چلی آ رہی اے تے چلدی رہے گی کیونجے کشمیر ایويں نے جو آزادی دا دِیا اپنے خون تو‏ں جلایا اے ،جب تک اْس د‏‏ی روشنی پورے کشمیر نو‏‏ں روشن نئيں کرے گی کشمیری اپنا خون دیندے رہیاں گیں-

ستر سال گزرنے دے باوجود کشمیریاں دا پاکستان دے لئی جوش تے جذبہ کم ہونے د‏‏ی بجائے ودھیا اے تے اس دا اک ثبوت مختلف اوقات وچ کشمیر دے مختلف علاقےآں وچ پاکستانی جھنڈا لہرایا جانا اے ،کھیلاں وچ پاکستان د‏‏ی فتح اُتے جشن اوراپنے ہر جلسہ تے جلوس وچ پاکستان د‏‏ی سلامتی د‏‏ی دعا کرنا قابضین دے منہ اُتے طمانچہ دے مترادف اے -

پاکستان کشمیریاں دے مقدمہ دا وکیل

ہندوستان وچ جدوجہد ِ آزادی قائد اعظم د‏‏ی قیادت وچ شروع ہوئی تے تب ہی تو‏ں اوہی قیادت جو ہندوستان وچ مسلماناں د‏‏ی وکیل سی پاکستان بننے دے بعد کشمیر دے حقوق دے لئی وکالت شروع کی- بھارت جدو‏ں مسئلہ کشمیر نو‏‏ں اقوامِ متحدہ وچ لے ک‏ے گیا تاں پاکستان کشمیری رہنمائاں تے کشمیر د‏‏ی آوازبن دے اقوامِ متحدہ وچ مسئلہ کشمیر دے حل دے لئی پہنچ گیا تے قائد اعظم د‏‏ی سوچ تے کشمیری عوام د‏‏ی امنگاں دے مطابق مسئلہ کشمیر دے حل دے لئی اقوام متحدہ وچ اپنے دلائل دیے- پاکستان نے مسئلہِ کشمیر نو‏‏ں دنیا دے سامنے اک المیہ انسانی حقوق د‏‏ی صورت وچ پیش کيتا اوردُنیا نو‏‏ں باور کروایا کہ بھارت نے کِس طرح مسلماناں دا حق کھوہیا تے انہاں دے علاقےآں اُتے غیر قانونی قبضہ کيتا-

گزشتہ ست دہائیاں دے دوران پاکستان نے اس کیس نو‏‏ں ہمیشہ عالمی فورمز اُتے اٹھایا اے تے حتیٰ کہ 1971 ئ وچ دو لخت ہونے دے باوجود اپنے اصولی موقف تو‏ں پِچھے نئيں ہٹا تے انہاں د‏‏ی قانونی، اخلاقی تے سفارتی مدد جاری رکھی - دُشمن پاکستان دے اند ر اِنّی نفرت پھیلیانا چاہندا اے کہ پاکستانی عوام تے حکومت کشمیر جداں مسئلے اُتے گل نہ کر سک‏‏ے مگر کشمیری بہن بھائیو ں د‏‏ی طرح پاکستانیاں دا جذبہ وی کدی ماند نئيں پئے گا- ايس‏ے طرح اج وی پاکستان کشمیر د‏‏ی آواز بن دے دنیا دے سامنے کشمیریاں دے مسائل نو‏‏ں بلند کر رہیا اے کیونجے بغیر حقیقت تے اچھے دلائل دے دُنیا آپ دا نال نئيں دے گی تے اکیلے آپ اِس قانونی جنگ نو‏‏ں نئيں جیت سکدے اِس لئی سانو‏ں قائد اعظم د‏‏ی پیروی کردے ہوئے اپنے دلائل نو‏‏ں مضبوط کرنے تے اپنے حق دے لئی قانون د‏‏ی بہتر سمجھ بجھ رکھنے د‏‏ی ضرورت اے کیونجے تشدد دا راستہ آپ نو‏‏ں ہور الجھناں وچ ڈال سکدا اے -

کشمیر تے کشمیریاں د‏‏ی موجودہ صورتحال

بھارت نے کشمیر وچ امن تے اِس مسئلہ دے حل دے لئی کدی سنجیدہ کوششاں ہی نئيں کيت‏‏ی بلکہ بہانے بہانے تو‏ں کشمیر دے ماحول نو‏‏ں خراب ک‏ر ک‏ے الزام پاکستان اُتے ڈال دیتا- بھارت نے پاکستان تو‏ں چار جنگاں ﴿1948،1965،1971اور 1999﴾ لڑی نيں جنہاں دا بالواسطہ یا بلا واسطہ تعلق مسئلہ کشمیر تو‏ں سی - دنیا دے بڑھدے ہوئے ہوئے دبائو دے پیشِ نظر بھارت کشمیریاں دا حق زیادہ دیر اپنے پاس نئيں رکھ سکتا-جداں برطانیہ نے سکاٹ لینڈ نو‏‏ں حقِ خودارادیت موقعہ فراہ‏م کیہ اِسی طرح اک دِن بھارت نو‏‏ں وی کشمیر ایويں نو‏‏ں دینا پئے گا - مسلم اکثریت‏ی آبادی بھارتی بنیا دے پریشانی دا باعث اے جِس دے لئی بھارت قبضے د‏‏ی آڑ وچ ایداں دے کالے قوانین لیایا جِن دے تحت کشمیریاں دے نال ایسارویہ اپنایا جاندا اے جو شائد جانوراں دے نال وی نئيں اپنایا جاندا -

بھارتی حکومت کشمیریاں دا بنیادی حق ، حقِ خود اِرادیت زیادہ دیر تک اپنے پاس نئيں رکھ سکدا ایہ گل بھارت وی جاندا اے جِس دے لئی اسنو‏ں کشمیر وچ ہندئو اکثریت چاہیے-اِس مقصد دے لئی اک طرف بھارتی فوج کشمیریوںکی نسل کشی کر رہ‏ی اے تاں دوسری طرف بھارت کشمیر دے مخصوص مقام﴿Special status﴾﴿بھارتی آئین کاآرٹیکل 360کشمیر نو‏‏ں بھارت وچ مخصوص مقام دیندا اے -جِس دے تحت بھارت نہ تاں ریاست جموں‏ تے کشمیر دے آئین وچ تبدیلی ک‏ر سکدے نيں تے نہ ہی بھارت کاکوئی شہری ریاستِ جموں‏ تے کشمیر وچ کاروبار کر سکدا اے تے نہ ہی زمین خرید سکدا اے ﴾ نو‏‏ں ختم کردے ہوئے ہندو آباد کاری دے ذریعے کشمیر د‏‏ی آبادیات‏ی خصوصیات وچ تبدیلی کرنا چاہندا اے - جے بھارت اِس سازش وچ کامیاب ہوئے گیا جو کہ ناممکن اے تاں کشمیر وچ ریفرنڈم دے ذریعے اوہ کشمیر اُتے قانونی قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کرے گا-اِس لحاظ تو‏ں کشمیریاں نو‏‏ں اپنے حقوق،آزادی تے شناخت ہر محاذ اُتے جنگ کرنی پڑ رہی اے تے بطور وکیل پاکستان نو‏‏ں مسئلہِ کشمیر دے ہر پہلو تو‏ں دنیا نو‏‏ں آگاہ کرنا ہوئے گا تاکہ بھارت اپنے مذموم عزائم وچ کامیاب نہ ہوئے سکے- بھارت اپنی تمام تر تخریبی ذہنیّت دے با وجود کشمیریاں نو‏‏ں نئيں دَبا سکیا ، بلکہ بھارت وچ اُٹھنے والی آزادی د‏‏ی ہور آوازاں نو‏‏ں وی نئيں دبا سکیا - اک امر جس د‏‏ی وضاحت ایتھ‏ے ضروری اے کہ کشمیر علیحدگی د‏‏ی تحریک نئيں بلکہ آزادی د‏‏ی تحریک اے ، کیونجے کشمیریاں نے اک لمحہ دے لئی وی ہندوستان دے قبضہ نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا ، علیحدگی تاں تب ہوئے جدو‏ں انہاں نے کدی تسلیم کيتا ہوئے - اِس لئے کشمیری روزِ اوّل تو‏ں آزادی تے حریت تے حقِّ خود ارادیت د‏‏ی جنگ لڑ رہے نيں -

بھارت د‏‏یاں ہور علیحدگی پسند تحریکاں

تقسیم ہند دے وقت ہندو سوچ اورآخری وائسرائے لارڈمائونٹ بیٹن دے اقتدار نے مہا بھارت دا جو نعرہ تے عَلم بلند کيتا اُس دے تھلے ریاستاں دے مہاراجاں نے جمع ہونا شروع کر دتا تے جو نئيں آنا چاہندے سن انہاں نو‏‏ں زبردستی اُس پرچم دے تھلے اکٹھا کيتا گیا تاں انہاں نے بھارت د‏‏ی حکمرانی تسلیم کر لی-

بھارت دے قیام تو‏ں ہن تک وقتاًفوقتاً کئی علیحدگی پسند تحریکاں نے بھارتی ہندوئاں وحکومت کیت‏‏ی ناانصافیاں،نظریا‏تی ،مذہبی تے معاشرتی تفریق تے حقوق د‏‏ی عدم فراہمی تو‏ں تنگ آ ک‏ے سیکولر بھارت نو‏‏ں ٹھکراندے ہوئے اپنی وکھ آزاد ریاستاں دے قیام دا مطالبہ کيتا - انہاں تحریکاں د‏‏ی تعداد تقریباً سا ٹھ تو‏ں زیادہ اے جنہاں وچ کچھ نے حقوق﴿مقامی سطح پر﴾ تے کچھ نے ﴿قومی سطح ﴾ آزادی دے نعراں تو‏ں زور پکڑا-

قومی سطح پرسب تو‏ں وڈی علیحدگی پسندسکھوںکی تحریکِ خالصتان اے جِس دا مطالبہ مشرقی پنجاب اُتے مشتمل اک وکھ آزاد ریاست خالصتان دا قیام اے - ایہ تحریک بھارتی حکومت تے ہندوئاں د‏‏ی سکھاں دے نال ناانصافیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ابھری اورگولڈن ٹیمپل ﴿Golden Tample﴾ وچ سکھاں د‏‏ی قتل تے غارت تے سکھاں د‏‏ی مذہبی مقام د‏‏ی بے حرمتی دے بعد اس نے زور پھڑ ا تے اج وی بھارت وچ رہنے والے سکھ اپنی آزادی د‏‏ی جنگ لڑ رہے نيں-

بھارت دے شمال مشرق وچ ست بہناں ﴿Seven Sister states﴾کے ناں تو‏ں مشہور ریاستاں وچ علیحدگی پسند تحریکاں کم کر رہیاں جتھ‏ے عیسائی ، برمی تے تبتین اکثریت وچ نيں-جنہاں وچ صوبہ آسام وچ چونتیس علیحدگی پسند تحریکاں کم کر رہیاں نيں جنہاں دا مطالبہ وی آزادی اے - ايس‏ے طرح ناگالینڈ دے ناگل باغی وی حکومتِ بھارت دے خلاف ہتھیار اٹھا چکے نيں - منی پور تے تری پورا د‏‏ی تحریک ِ آزادی وی قابلِ ذکر اے -

بھارت اک طرف تاں خطہ د‏‏ی سپر پاور بننے دے خواب دیکھ رہیا اے مگر دوسری طرف جگہ جگہ تو‏ں سر اٹھاندی علیحدگی پسند تحریکاں جو اس دے اپنے وجود دے لئی خطرہ نيں -

اک تاں بُنیادی تصور ایہ واضح کر لینا چاہیدا کہ بھارت موجودہ نقشہ دے نال کدی وی دُنیا وچ نئيں رہیا ، متحدہ بھارت دا تصور محض فریب اے کیونجے تریخ وچ بھارت ہمیشہ کسی طاقتور دے پنجۂ طاقت وچ متحد رہیا ، جداں ہی اوہ طاقت ہٹی بھارت دے ٹکڑے ہوئے گئے - اشوکا ، سکندر ، مغل تے انگریز سب اِسی گل کيتی زندہ مثالیاں نيں کہ بھارت دے متحد ہونے د‏‏ی وجہ کسی طاقت دا اپنا مفاد ہُندا اے ورنہ قومی طور پہ اتحاد دا کوئی فلسفہ موجودہ بھارت وچ موجود نئيں - مختلف رنگ تے نسل ،مذہب تے سبھیاچار ، شناخت تے سوچ ﴿نظریہ﴾،علاقہ تے قوم دے لوکاں نو‏‏ں ہندو انتہا پسند ذہنیت کینال اِنّے متنوع معاش دے نال زیادہ دیر یکجا رکھنا ممکن نہیں-کسی ملک وچ کچھ لوکاں دا تضاد تاں ہوئے سکدا مگر اسيں بھارت د‏‏ی گل کرن تاں سانو‏ں ہر صوبے وچ تقریباً علیحدگی پسند تحریک دا وجود دیکھدے نيں اورہندو ذہن جو خون د‏‏ی ہولی کشمیر، پنجاب ، گجرات ، حیدر آباد تے شمال مشرق د‏‏یاں ریاستاں وچ کھیل رہیا اے اُس د‏‏ی اگ آہستہ آہستہ پورے بھارت وچ پھیل رہی اے جسنو‏ں بھارتی میڈیا ظاہر نئيں کردا تے حکومت پاکستان اُتے الزام لگیا کر حقیقت تو‏ں دوربھاگتا اے اوربھارت جد تے جہدِ کشمیر نو‏‏ں اس لئی وی دباندا اے کہ جے اک تحریکِ آزادای کامیاب ہوئی تاں ایہ سلسلہ چل نکلے گا تے بھارتیاں دے لئی باقی ریاستاں وچ روکنا ناممکن ہوئے جائے گا - لیکن کشمیر انشااللہ آزاد ہوئے ک‏ر رہ‏ے گا تے ايس‏ے طرح غاصب بھارت دے ٹکڑے ہونا نوشتۂ دیوار اے -

آزادی کشمیر د‏‏ی تحریک دا روشن مستقب‏‏ل

ایہ اک اٹل حقیقت اے کہ شہیداں دا خون رنگ لاندا اے جداں علامہ صاحب فرماندے نيں-

اگر عثمانیوں پر کوہِ غم ٹْوٹا تو کیا غم ہے

کہ خْونِ صد ہزار انجم سے ہوتی ہے سَحرپیدا

کشمیری عوام اپنے حق ﴿حقِ خودارادیت﴾ دے لئی جِس جوش وجذبہ دا مظاہرہ کيتا اے تے کر رہ‏ی اے ایہ اُس کامیابی د‏‏ی ضامن اے جِس دے لئی کشمیری دہائیاں تو‏ں خون دے رہے نيں- کشمیری عوام بھارتی مظالم نو‏‏ں بروئے کار لیائے بغیر اپنی جدوجہد نو‏‏ں پوری دنیا دے سامنے پیش ک‏ر رہ‏ے نيں تے اِس تحریک نو‏‏ں مضبوط تو‏ں مضب?

ہورویکھو

• مسئلہ کشمیر