چترالی زبان دے مخصوص حروف
| چترالی بولی دے مخصوص حروف | |
|---|---|
| وسط | |
| اچارن | [khowar:] |
| مقام | پاکستان، ہندوستان، افعانستان (چین کھوار) |
| علاقہ | جنوبی ایشیاء |
ہند۔یورپی
| |
| کھوار ابجد (نستعلیق، نسخ) | |
| سرکاری حثیت | |
سرکاری بولی |  پاکستان |
| Regulated by | کھوار اکیڈمی (پاکستان) اکادمی برائے ترقیِ چترالی زباناں (چترال) پاکستان |
| بولی کوڈ | |
| ISO 639-1 | khw |
| ISO 639-2 | khw |
| ISO 639-3 | khw |
چترالی زبان جسنوں کھوار وی کہیا جاندا اے نے اردو دے سارے حروف نوں من وعن اپنے اندر جگہ دتی اے لیکن اس بولی دی اپنی مخصوص آوازاں وی نيں جنہاں دی ادایگی اردو حروف توں ممکن نئيں سی اس لئی کھوار اکیڈمی نے اس بولی دے مخصوص حروف دے لئی یونی کوڈ بنانے نيں۔ چترالی بولی وطن عزیز پاکستان دے شمالی علاقہ جات، سوات تے چترال وچ بولی جاندی اے، گو کہ شمالی پاکستان وچ کھوار، شینا، وخی، بروشسکی، ڈومکی، پھالولہ، کالاشہ، یدغہ، بلتی تے دامیڑی دے علاوہ ہور اٹھ زباناں بولی جاندیاں نيں تے چترالی بولی دی طرح ایہ ساری زباناں قریب المرگ نيں اس دی وجہ ایہ اے کہ انہاں زباناں دے بولنے والےآں نے اپنی زباناں نوں چھڈ کے اردو نوں ذریعہ اظہار بنایا ہويا اے تے اردو وچ شاعری تے نثر تخلیق کر رہے نيں تحقیق دے دوران پتہ چلا کہ ایتھے اُتے مقامی بولی وچ کوئی اخبار یا رسالہ نئيں نکلدا بلکہ سارے اخبارات و جریدے اردو وچ شایع ہو رہے نيں۔ کسی وی مقامی قلم کار نے انہاں زباناں دے فروع دے لئی کم نئيں کیتا۔ چترال تے شمالی علاقہ جات دی زباناں اُتے جو وی تحقیقی کم موجود اے اوہ سارا دا سارا انگریزی وچ اے تے ایہ کم ہر اک دی دسترس توں باہر اے تے مستشرقین دا انہاں علاقےآں دی زباناں اُتے کیتا گیا تحقیقی کم اک کوشش ضرور اے لیکن اس کم نوں بنیاد بناکر انہاں زباناں وچ رومن وچ ادب تخلیق نئيں کیتا جاسکدا کیونکہ رومن طرز تحریر انہاں زباناں دے لئی مناسب نئيں اس لئی انہاں علاقےآں وچ بولی جانے والی زباناں دے لئی فارسی رسم الخط وچ حروف تہجی بنانے دی ضرورت سی اس ضرورت دے پیش نظر راقم الحروف نے چترالی بولی دے لئی حروف تہجی وضع کیتے نيں میرے وضع کردہ چترالی حروف مندرجہ زیل نيں چترالی دے مخصوص حروف دے لئی ميں نے اردو، عربی، فارسی تے کھوار بولی دے حروف تہجی نوں سامنے رکھ کر حروف وضع کیتے نيں تے ميں نے ھمزہ 'ء' نوں وی چترالی، کھوار، وخی،شینا، کالاشہ تے بروشسکی دا حرف قرار دتا اے لیکن شمالی تے چترالی اہل قلم 'ء' نوں وکھ حرف نئيں مندے لیکن کھوار اکیڈمی دے شمالی زباناں دے لئی وضع کردہ حروف تہجی وچ 'ء' کووکھ حرف تسلیم کر ليا گیا اے۔ ھمزہ 'ء' شمالی تے چترالی زباناں وچ مندرجہ زیل لفظاں وچ موجود اے۔ مثلاً "آئندہ"، "آئین" تے دائرہ وغیرہ۔ چترالی بولی وچ نون دی تن شکلاں نيں جو ایہ نيں ن، ں، ن تے نگ تے 'ھ' تے 'ہ' دونے چترالی وچ رائج نيں اسی طرح اک ہور مثال الف ممدودہ (آ) تے الف مقصورہ (ا) دی دتی جاسکدی اے جو وکھ وکھ مستعمل نيں مگر دوناں نوں الف ہی کہیا جاندا اے یا کھوار بولی کا
اک نواں لفظ الف ھمزہ ا انہاں سب نوں الف کہیا جاندا اے۔ چترالی بولی دے مکمل حروف تہجی دی تفصیل درج زیل اے۔ الف ('ا'): چترالی بولی نے اردو دے دونے الف نوں من وعن اپنے اندر جگہ دتی اے یعنی اک الف نوں الف ممدودہ (آ) تے دوسرے الف مقصورہ (ا) کہیا جاندا اے۔ ایہ الف اردو، کھوار تے چترالی بولی وچ مشترک نيں۔ بے ('ب')، پے ('پ')، تے ('ت')، ٹے ('ٹ')، ثے ('ث')، جیم ('ج')، جیم ('ج')، چے ('چ')، چے ('چ')، حے ('ح')، خے ('خ)، دال ('د')، ڈال ('ڈ')، ذال ('ذ')، رے ('ر')، ڑے ('ڑ')، زے ('ز')، زے ('ز')، ژے ('ژ)، سین ('س')، شین ('ش')، شین ('ش')، صاد یا صواد ('ص')، ضاد یا ضواد ('ض')، طوئے ('ط')، ظوئے ('ظ')، عین ('ع')، غین ('غ)، غین ('غ)، فے ('ف')، قاف ('ق')، قاف ('ق')، کاف ('ک')، گاف ('گ')، گاف ('گ')، لام ('ل')، میم ('م')، نون ('ن') چترالی بولی وچ نون دی تن شکلاں مستعمل نيں۔ اک سادہ نون 'ن' دوسری نونِ غنہ 'ں' تے تیسری 'ن' جسنوں راقم نے ڑون دا ناں دتا اے را ئج نيں۔ واؤ ('و')، اے ('ہ')چترالی وچ ('ہ') دی تن اشکال نيں مثلاً 'ہ' ' ة ' تے 'ھ' جس وچ مؤخر الذکر نوں دو چشمی اے کہیا جاندا اے تے اسنوں اکثر مخلوط حروف بنانے دے لئی استعمال کیتا جاندا اے جداں تھ-تے دوسرا ' ة ' ذکواة تے صلواة وغیرہ وچ استعمال ہُندا اے۔ ہمزہ ('ء'): راقم الحروف نے اسنوں وی چترالی دے حروف تہجی وچ شامل کیتا اے جداں کہ"آئندہ"، "آئین" تے دائرہ وغیرہ جداں لفظاں چترالی وچ موجود نيں۔ یے (چھوٹی یے) ('ی') چترالی بولی وچ اس دی وی دو اشکال نيں یعنی 'ی' تے یے (وڈی یے) ('ے)'۔ چترالی بولی حالے قریب المرگ اے تے چترالی بولنے والےآں نے اس دی ترقی دے لئی نوں ئی ٹھوس اقدام حالے تک نئيں اٹھایا تے نہ حکومت نے اس بولی دے فروع دے لئی نوں ئی حکمت عملی وضع دی اے گوکہ حکومتی سطح اُتے علاقا ئی زباناں دے فروع دے لئی ادارہے تاں موجود نيں تے اوہ صرف فا ئلاں دی حد تک انہاں زباناں دے لئی کم کر رہے نيں بلکہ عملی طور پرایسا لگ رہیا اے کہ اوہ انہاں زباناں نوں ختم کرنے دے درپے نيں۔ علاقا ئی زباناں دے فروع دے مختص فنڈز کس طرح تے کتھے استعمال ہُندا اے اس دا جواب متعلقہ محکمہ ہی دے سکدی اے۔ شمالی تے چترالی اہل قلم دی حوصلہ افزا ئی انہاں حکومتی ادارےآں دی ذمہ داری بندی اے امید کيتی جاندی اے کہ ہندوکش، ھمالیہ تے قراقرم دے پہاڑاں دے دامن وچ محبوس زباناں نوں وی انہاں دا حق دتا جا ئے گا۔ چترالی تے شمالی زباناں وچ بولی جانے والی زباناں دے نال امتیازی سلوک دے ازالے دے لئی 25 اپریل 1996 نوں کراچی وچ کھوار اکیڈمی دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ اس اکیڈمی نے متعلقہ ادارےآں توں خط کتابت تے اپنی قرارداں دے ذریعے شمالی و چترالی زباناں نوں انہاں دا حق دلانے دے لئی اپنی کوششاں تیز کردتی نيں۔ زیر نظر کتاب شمالی پاکستان دی اک قریب المرگ بولی نوں بچانے دے لئی پہلی کوشش اے اس کتاب نوں شایع کرنے دا مقصد ناخواندگی دا خاتمہ تے بچےآں دے ادب دا فروع اے۔ کھوار اکیڈمی نوں ایہ اعزاز حاصل اے کہ اس نے پہلی بار شمالی تے چترالی زباناں دے فررع دے لئی آواز اٹھا ئی تے راقم وی مادری زباناں وچ تعلیم دا حامی اے۔ کھوار اکیڈمی دا نعرہ وی ایہی اے کہ اپنی مادری بولی وچ بولئی، لکھیے تے پڑھو۔ اس کتاب دا مقصد وی ایہی اے کہ جو لوک پڑھنا، لکھنا نئيں جاندے انہاں نوں وی اس قابل بنایا جا ئے کہ اوہ اپنی مادری بولی وچ لکھ تے پڑھ سکن زیر نظر کتاب اسی نقطہ نظر نوں سامنے رکھ کر تیار کيتی گئی اے۔ چترالی بولی دا اپنا رسم الخط وی موجود اے لیکن چترال وچ ایہ رسم الخط تحریراں وچ شاز ہی نظرآتااے۔ راقم الحروف لسانیات دا اک ادنٰی طالب اے تے مینوں زباناں توں جنون دی حدتک لگاو اے اس لئی ميں نے پاکستانی زباناں اردو، پشتو، بلوچی، پنجابی، سندھی،کھوار، کالاشہ، گاوری، شینا، چترالی، بروشسکی، وخی تے ہور پاکستانی زباناں وچ حروف تہجی تے قاعدے دیاں کتاباں بنا رہیا ہاں تاکہ مادری بولی وچ تعلیم عام ہو، جہالت دا خاتمہ ہو تے خصوصا انہاں زباناں دے بچےآں نوں حروف شناسی دی تربیت دتی جاس دے۔ زیر نظر کتاب چترالی بولی وچ حروف تہجی دی پہلی کتاب اے امید کيتی جاندی اے اس کتاب دے منظر عام پہ آنے توں چترال وچ ناخواندگی دے خاتمہ ہوئے گا تے چترالی بولی توں محبت کرنے والے اہل قلم اپنی بولی نوں بچانے دے لئی اگے آ ئاں گے۔ علم نوں پھیلانا صدقہ جاریہ اے تے صدقہ جاریہ دی نوں ئی قیمت نئيں ہُندی۔ زیر نظر کتاب وی صدقہ جاریہ دے طور اُتے شایع دی جا رہی اے تے اس کتاب دے جملہ حقوق وی محفوظ نئيں نيں بلکہ ميں نے ہر بولی دوست تے علم دوست افراد دے لئی اس کتاب نوں بلا کسی ردوبدل دے شایع کرکے مفت تقسیم کرنے دی عام اجازت دے رہیا ہون۔ مادری بولی دا علم ہو یا نوں ئی اورعلم اسنوں پھیلانے دی دعوت محدود نئيں ہونی چاہیے بلکہ ایہ روشنی زیادہ توں زیادہ پھیلانے دی کوشش کيتی جانی چاہیے۔