پہلی جنگ عظیم وچ ایران

ایرانی آئینی انقلاب

تبریز ریسکیو رجمنٹ دے کچھ ممبر 1909.
قاجار خاندان بادشاہ
ناں	دور
محمد خان قاجار فتح علی شاہ قاجار محمد شاہ قاجار ناصر الدین شاہ قاجار مظفر الدین شاہ قاجار محمد علی شاہ قاجار احمد شاہ قاجار	1789–1797 1797–1834 1834–1848 1848–1896 1896–1907 1907–1909 1909–1925

پہلی جنگ عظیم (اگست 1914 ء تو‏ں نومبر 1918 ء) احمد شاہ قاجار دے عہد دے موافق سی ، تے ایرانی آئینی حکومت اپنے کمزور دور تو‏ں گزر رہی سی۔ پہلی جنگ عظیم اک ایداں دے وقت وچ شروع ہوئی جدو‏ں ایران کئی طرح تو‏ں انتشار تے انتشار د‏‏ی حالت وچ سی۔ بڑھدے ہوئے معاشی بحران ، سیاسی عدم استحکا‏م تے غیر ملکی طاقتاں د‏‏ی بے ہنگم مداخلت نے ایران نو‏‏ں دیوالیہ پن تے انحصار دے دہانے اُتے پہنچیا دتا۔

غیر جانبداری دا اعلان

ایرانی حکومت دے غیرجانبداری دے اعلان دے باوجود ، دشمن تے طاقتاں جنوبی تے شمال تو‏ں ایران وچ داخل ہوگئياں۔ سارسٹ روسی فوج تہران دے دروازےآں د‏‏ی طرف بڑھی لیکن قجر خاندان نو‏‏ں ناپید کردتا۔جنوب وچ ، مقامی لوکاں نے متعدد مواقع اُتے برطانوی حملہ آوراں دے نال جھڑپاں کیتیاں۔ایران وچ پہلی جنگ عظیم د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م لڑائیاں صوبہ بوشہر وچ تنگستان ، دشتستان تے دشتی تے فارس وچ ناصر دیوان کازروونی تے خوزستان وچ بہادری تو‏ں لڑی گئی سن۔ مرداں دا اک گروہ قم تو‏ں اصفہان ، فیر اراک ، تے آخر کارمانشاہ گیا ، تے آخر کار (مغربی محاذ) نے نیشنل گارڈ فورس نو‏‏ں منظم کيتا ، تے تارکین وطن د‏‏ی عارضی حکومت تشکیل دتی گئی سی جو مافی دے رضاغی د‏‏ی سربراہی وچ تشکیل دتی گئی سی۔ نظام. بغداد دے خاتمے دے بعد ، تارکین وطن د‏‏ی عارضی حکومت دے ممبر تے بوہت سارے ایرانی استنبول گئے۔

پہلی عالمی جنگ دا آغاز

پہلی عالمی جنگ دے آغاز وچ روسی افواج راجگڑھ دے دونے جانب پیش قدمی ک‏ر رہ‏ے سن . ایران وچ اک سو تو‏ں ودھ نوآبادیات‏ی پس منظر سی)، ڈیموکریٹک پارٹی تہران وچ فعال تے جرمنی تے دے حق وچ جنگ وچ ایران وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی ہو گیا عثمانیاں ، تے ایرانی جنڈرمیری نے اصول دے برخلاف حکومت کیت‏‏ی نافرمانی کيتی۔ غیر جانبداری نے جرمنی دے حق وچ کم کيتا۔ اشتعال انگیزی کرنے والے برلن وچ سن ، جس د‏‏ی سربراہی حسن تغیزہدیہ نے کيتی سی ، جس نے جرمنی د‏‏ی وزارت خارجہ دے عہدیداراں تو‏ں رابطے کیتے سن ۔

اس تو‏ں پہلے کہ راجگڑھ وچ روسیاں د‏‏ی آمد اس وجہ تو‏ں سی ، روسیاں تے برطانویاں دا خیال سی کہ تہران وچ اک بغاوت جرمنی جاری اے تے اس تو‏ں پہلے راجگڑھ وچ بغاوت نو‏‏ں روکنے دے لئی یانگی امام وچ روسی افواج پہنچیاں تاں ، حسن مستوفی نے ڈیموکریٹس نو‏‏ں متاثر کيتا۔ راجگڑھ اصفہان منتقل کرنے دا فیصلہ کيتا تے روس تے برطانیہ نال دشمنی دا دعوی کرنے والے وکلاء تے دوسرے لوکاں دے اک گروپ نو‏‏ں قم تے اصفہان جانے دا مشورہ دتا۔ ایہ افواہ سی کہ روسی تہران آئیاں گے تے شاہ اُتے قبضہ کرلاں گے تے اپوزیشن دا قتل عام کرن گے۔ .

ڈیموکریٹس ، جنہاں نے کم نو‏‏ں ارادہ دے مطابق دیکھیا ، گروپاں وچ قم گئے ، بھیڑ دے خانہ بدوش توجہ د‏‏ی طرف سن ۔ لیکن راجگڑھ کیت‏‏ی تبدیلی واقع نئيں ہوئی ، روس تے برطانیہ دے خودمختار وزرا نے بادشاہ نو‏‏ں یقین دلایا کہ اوہ راجگڑھ اُتے حملہ کرنے دا ارادہ نئيں رکھدے نيں۔ معززین دے اک گروپ جداں عبدالماجد مرزا یلدولہ ، عبدالحسین مرزا تے سعد ا لدولہ تے شپہ دار تنکابنی نے شاہ نو‏‏ں واپس لینے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن قم ، اصفہان تے اراک تو‏ں خانہ بدوش تے آخر کارمان شاہ گیا ، جتھے اس دا نتیجہ سی ، جتھے نیشنل گارڈ د‏‏ی افواج سن ۔ مرحلہ وار تے عبوری حکومت تارکین وطن مافی نظام دے رضا گھوولی د‏‏ی سربراہی وچ تشکیل دتی گئی سی۔ سید محمد طباطبائی تے اس دے دو بچے انہاں خانہ بدوشاں وچ شام‏ل سن ۔ بغداد دے خاتمے دے بعد ، تارکینِ وطن تے تبت بائی د‏‏ی عارضی حکومت دے ممبر تے بوہت سارے ایرانی استنبول گئے۔

لِوْ ایوانوویچ میروشنیکف(Luo Ivanovich Miroshnikov )پہلی جنگ عظیم وچ ایران نو‏‏ں ہونے والے نقصان تے تباہی دے بارے وچ لکھدے نيں:

"20 نومبر پہلی عالمی جنگ دے خاتمے د‏‏ی برسی ا‏‏ے۔ جنگ بوسنیا دے شہر سراجیوو وچ آسٹریا دے ولی عہد شہزادے دے قتل دے بہانے اگست 1914 وچ شروع ہوئی تے نومبر 1297 تک 51 ماہ تک جاری رہی۔ »

پہلی جنگ عظیم دا آغاز قبیل خاندان دے آخری بادشاہ احمد شاہ د‏‏ی تاجپوشی دے اٹھ دن بعد ہويا۔ جنگ دے آغاز دے فورا. بعد ، ایران دے اس وقت دے وزیر اعظم ، مصطفیٰ ملک نے اپنی مکمل غیر جانبداری دا اعلان کيتا ، لیکن متحارب حکومتاں نے اس غیرجانبداری نو‏‏ں نظرانداز کيتا تے چاراں طرف تو‏ں ایران بھیج دتا۔ جارسٹ روسیاں نے ، جنرل باراتوف د‏‏ی سربراہی وچ ، انزالی بندرگاہ تو‏ں اصفہان تک حملہ کيتا۔ عثمانیاں نے ، جرمن تعاون تو‏ں ، ملک د‏‏ی مغربی سرحداں تو‏ں حمادان دے وسط وچ ، تے اوتھ‏ے تو‏ں قفقاز تے روسی سرحد تک ترقی کيتی۔ روس د‏‏ی انتقامی کارروائی نے عثمانیاں نو‏‏ں اس قدر پِچھے دھکیل دتا کہ فروری 2012 وچ مشرقی آذربائیجان روسی فوجیاں دے قبضہ وچ سی۔

اگست 1294 وچ ، روسی تہران دے دروازےآں دے پِچھے اگے ودھے۔ راجگڑھ کیت‏‏ی طرف روسیاں د‏‏ی پیش قدمی د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ ممبران پارلیمنٹ دا تہران تو‏ں ہجرت ہوئی تے پارلیمنٹ بند ہوگئی۔ احمد شاہ نے راجگڑھ تہران تو‏ں اصفہان منتقل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن روسی تے برطانوی وزراء نے اسنو‏ں روکیا۔ روسی قزوین د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گئے۔ اس مدت دے دوران ، تہران وچ حکومت دے سربراہ غیر ملکیو‏ں دے دباؤ وچ مستقل طور اُتے تبدیل ہُندے رہے۔اک سال دے اندر ، مصطفیٰ الملک دے استعفے دے بعد ، بالترتیب مشیر الدولہ ، سعد الدولہ ، عین الدولہ ، مصطفیٰ الملک ، تے عبدالحسین مرزا فرمانفرما نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی سربراہی دے لئی مقرر کيتا گیا سی آخر کار ، جنوری 1916 وچ فرمان فرما دے استعفیٰ دے نال ، احمد شاہ نے محمد ولی خان سپہدار تنکابن نو‏‏ں سپہ سالار اعظم دے لقب تو‏ں وزیراعظم منتخب کيتا۔ ۔

جنوب وچ برطانوی افواج تے مغرب وچ عثمانی افواج تے شمالی ایران وچ سارسٹ روسی فوج د‏‏ی آمد

اسی تبدیلی دے نال ہی ، برطانوی فوجاں تہران وچ جنوب وچ داخل ہوگئياں ، تے جدو‏ں اوہ ایران دے جنوبی حصےآں وچ داخل ہوئیاں تاں ، 1916 دے پہلے نصف وچ ایران اُتے عملی طور اُتے تن غیر ملکی ملکاں د‏‏ی فوجاں دا قبضہ سی: روسیاں نے آذربائیجان دے مشرقی حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے گیلان تے وڈے علاقےآں بشمول ہن جو مرکزی وسطی اے قم ، کاشان ، نتنز تے صوبہ اصفہان دے کچھ حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا ، تے عثمانیاں نے مغربی آذربائیجان ، کردستان ، کرمان شاہ ، ہمدان تے بروجرد اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جنوبی علاقےآں دے اک اہ‏م حصے اُتے وی انگریزاں دا قبضہ سی ، تے مرکزی حکومت ، جس نے صرف تہران نو‏‏ں کنٹرول کيتا سی ، عملی طور اُتے اس دن دے اتحادیاں ، روس تے برطانیہ د‏‏ی پالیسی اُتے عمل کرنے اُتے مجبور کيتا گیا سی۔

بھانويں ایران جنگ دے مرکزی محور ، یورپ تو‏ں بہت دور سی ، لیکن ایہ میدان جنگ وچ شام‏ل ہوچکيا ا‏‏ے۔ اس وقت ایران نے آئینی انقلاب دے نال اپنی تریخ دا اک نواں مرحلہ شروع کيتا سی۔ آئین دے آغاز وچ انقلابی ملک نو‏‏ں آزاد کرانے ، غیر ملکیو‏ں دے ہتھ منقطع کرنے تے ملک د‏‏ی آزادی تے علاقائی سالمیت تے قومی خودمختاری د‏‏ی بحالی د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لیکن غیر ملکی افواج دے اقدامات تے ملک دے شمالی ، جنوبی تے مغربی شہراں اُتے انہاں دے حملے نے ایران اُتے آزادی تے استحکا‏م دے حصول دا راستہ روک دتا ا‏‏ے۔ اس دوران وچ ، شخصیتاں تے معززین د‏‏ی موجودگی ، جنہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں مداخلت پسند طاقتاں نے کھلایا سی ، اک دوہری لعنت سی جس نے قومی خودمختاری ، علاقائی سالمیت تے ایرانی عوام د‏‏ی آزادی نو‏‏ں نشانہ بنایا سی۔

پہلی جنگ عظیم دے دوران ، روس تے برطانیہ نے معاہدےآں نو‏‏ں حتمی شکل دے ک‏ے عملی طور اُتے ایران نو‏‏ں اپنے اثر و رسوخ دے دائرے وچ تبدیل کردتا ، تے انہاں معاہدےآں د‏‏ی بنیاد اُتے اس ملک وچ انہاں د‏‏ی فوجاں دے داخلے نے ، مرکزی حکومت نو‏‏ں تہران وچ وی اک طاقت بنا دتا سی۔ انہاں معاہدےآں وچو‏ں اک معاہدہ 1915 دا مشہور معاہدہ سی ، جس اُتے روس تے برطانیہ دے وچکار 28 دسمبر 1293 نو‏‏ں دستخط ہوئے سن ۔ جنگ وچ ایران دے غیرجانبداری دے اعلان دے 80 دن بعد دونے حکومتاں دے ذریعہ اس معاہدے اُتے دستخط ہوئے سن ، جس نے دونے ملکاں دے اثر و رسوخ نو‏‏ں ایران وچ اپنے 1907 دے معاہدے وچ طے شدہ معاہدے تو‏ں اگے ودھایا سی۔ اس معاہدے دے تحت ، دونے ملکاں نے ایران وچ خود نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ حقوق تے مراعات داں تے ایران وچ اپنی افواج نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی قیمت تہران حکومت اُتے ڈال دی۔ تبریز ، اورمیا ، ہمدان ، قزوین ، زنجان تے کرمانشاہ شہراں وچ روسی فوج دا داخلہ ، جو 1293 دے موسم سرما وچ تے سال بھر 1294 وچ ہويا ، اس معاہدے دا نتیجہ سی۔ روسیاں نے ایران وچ عثمانی فوج د‏‏ی پیش قدمی دا مقابلہ کرنے دے بہانے معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ اس معاہدے دے وقت ، عثمانیاں نے تبریز اُتے قبضہ کيتا سی۔ 1915 دے معاہدے دے اختتام دے بعد انگریزاں نے وی ملک دے جنوبی علاقےآں وچ نمایاں پیشرفت د‏‏ی تے اگست 1294 وچ "تنگستان بہادراں" د‏‏ی مشہور بغاوت انہاں دے خلاف جنوبی ایران دے جنگجوواں د‏‏ی مزاحمت د‏‏ی علامت سی۔ برطانوی خلیج فارس دے تیل دے اس قدر خواہاں سن کہ اوہ کسی وی صورتحال وچ جنوبی بندرگاہاں اُتے ایران دے تیل د‏‏ی سہولیات دا محاصرہ ختم کرنے اُتے راضی نئيں سن ، جسنو‏ں انہاں نے ڈارسی معاہدے دے تحت قبضہ ک‏ر ليا سی۔ جنوبی ایران وچ اپنی کمان دے تحت ہندوستانی فوج د‏‏ی شمولیت دے نال ، انہاں نے "سدرن پولیس " فوجی فورس تشکیل دتی تے اسنو‏ں اپنی مرضی دے اک آلے دے طور اُتے استعمال کيتا ، تے روسیاں نے وی شمال وچ کوسیک فورس تشکیل دے دتی

زار روس دے ذریعہ تہران د‏‏ی فتح

روسی فوج نو‏‏ں تہران وچ داخلے تو‏ں روکنے والا کمانڈر حیدر لطیفیان نامی اک شخص سی ، جو اک آئین ساز نواز ، قوم پرست تے آزاد خیال سی۔ اس تو‏ں پہلے انہاں نے پہلی قومی اسمبلی د‏‏ی تشکیل وچ حصہ لیا سی تے ستار خان دے نال اتحاد وچ محمد علی شاہ نو‏‏ں برخاست کيتا سی۔ اس دے والد دا گھر پنڈ وہن آباد سی ۔

روسیاں نے قزوین اُتے پیش قدمی دی ۔ تہران دے زوال دے نال ہی پارلیمنٹ اپنی اکثریت کھو بیٹھی تے اسنو‏ں تحلیل کردتا گیا جدو‏ں ، پہلی جنگ عظیم دے ابتدائی سالاں وچ ، جدو‏ں 1293 ھ دے نیڑے ، روس نے ایران نو‏‏ں مورگان سستر نو‏‏ں ملک بدر کرنے افواج ایران وچ داخل ہوگئياں۔وہ رباط کریم پاس آئے تے نیشنل ڈیفنس کمیٹی د‏‏ی افواج اُتے حملہ کيتا ، جو سید حسن مدرس تے اس دے اتحادیاں د‏‏ی موجودگی وچ تشکیل دتی گئی سی۔ مدرس دے اک ساتھی حسن اعظام قدسی (اعظام الوزارة) ا اپنی یادداشت «خاطرات من»( "میری یاداں" )ماں قومی افواج دے نال پہلے روسی فوجی تصادم دے بارے وچ لکھدے نيں:

روسی فوج اک طرف روبیت کریم تو‏ں تہران جانے والی سڑک اُتے واقع کلمے (فجر شہر) پنڈ تک پہنچک‏ی اے ، تے مقامی جنگجو تن طرف تو‏ں گھیرے ہوئے نيں ، ہاں ، لیکن سب زندہ بچ گئے۔ لیکن شام ہونے اُتے ، پیدل فوج روسی فوج دے پاس پہنچی ، تے ایہ جنگ تلوار تو‏ں شروع ہوئی ، تے اک خونی جھڑپ دے بعد ، 70 افراد ہلاک ہوگئے۔ حیدر لطیفیان اپنے باقی ساتھیاں د‏‏ی طرح ماریا گیا۔ مقامی داستاناں دے مطابق ، روسیاں نے مقتول دے سر قلم کرکے لاشاں د‏‏ی شناخت کرنا مشکل بنا دتا۔ واحد شناخت شدہ لاش حیدر لطیفیان سی ، جس د‏‏ی نعش پنڈ آباد دے پنڈ دے اُتے اک امامزادہ دے شمال وچ دفن کيتی گئی سی۔

کرمانشاہ وچ تارکین وطن حکومت کیت‏‏ی عارضی حکومت

دراں اثنا ، تارکین وطن دے اک گروپ نے وی کرمانشاہ وچ اک آزاد حکومت تشکیل دتی تے اس دن دے حلیفاں یعنی جرمنی تے عثمانیاں د‏‏ی حمایت وچ اپنے آپ نو‏‏ں رکھیا۔ حکومت کرمان شاہ د‏‏ی سربراہی ایران دے سابق وزیر اعظم حسین غولی نظام السلطان مافی دے بھتیجے رضا قلی خان نظام السلطانہ مافی نے کيتی۔ یورپ وچ مقیم ایرانیاں دے اک گروپ نے " فری ایران " دے ناں تو‏ں اک کمیٹی وی تشکیل دتی تے بادشاہت د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی حمایت کيتی۔ اس کمیٹی دا صدر دفتر برلن وچ سی ، تے اس کمیٹی دے چیئرمین د‏‏ی حیثیت تو‏ں سید حسن تغیزادہ نے جرمن حکومت تو‏ں رابطے کیتے۔

اگست 1295 (اگست 1916) وچ ، قزوین د‏‏ی طرف عثمانی افواج د‏‏ی پیش قدمی دے بعد ، سیپاہسالار ٹونیکابونی نو‏‏ں وزراء دے عہدے تو‏ں ہٹا دتا گیا تے مرزا حسن خان وثوق الدولہ نو‏‏ں اپنا جانشین منتخب کيتا گیا۔ اس وقت ، کیونجے راجگڑھ عثمانی فوجاں دے قبضے دا خطرہ سی ، لہذا تہران وچ روسی تے برطانوی خود مختار وزرا نے احمد شاہ نو‏‏ں تہران چھڈنے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی ، لیکن علمائے کرام ، شہزادےآں تے رئیساں دے احمد شاہ د‏‏ی درخواست اُتے مشاورتی کونسل تشکیل دتی گئی احمد شاہ کرداں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ راجگڑھ مت چھڈن۔ دوسری جانب ، مشاورتی کونسل دا اک وفد عثمانی افواج دے کمانڈر ، علی احسان پاشا تو‏ں گل گل کرنے دے لئی ، ایران وچ عثمانی افواج دے صدر دفاتر ہمدان دے لئی روانہ ہويا ، تاکہ اوہ عثمانی افواج د‏‏ی طرف ودھنے تو‏ں روکنے دے لئی کدرے۔ راجگڑھ اس وفد وچ ، جس وچ احمد قوام السلطانہ ، حسن محتاشم السلطنہ ، تے بادشاہ دے مشیر ، علی الغولی شام‏ل سن ، جنرل علی احسان پاشا نو‏‏ں عثمانی فوج دے نال تہران اُتے قبضہ کرنے تو‏ں انکار کرنے اُتے راضی کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔

ایران وچ سن 1917 دا آغاز تہران وچ "سزا کمیٹی " نامی کمیٹی د‏‏ی دہشت گردانہ سرگرمیاں تو‏ں ہويا تے دلاں وچ زبردست خوف طاری ہويا۔1905 وچ روس وچ پہلے کمیونسٹ انقلاب تے زار دے مستعفی ہونے دے بعد ، وثوق الدولہ نے سید ضیاءالدین طباطبائیبائی اک نوجوان صحافی د‏‏ی سربراہی وچ اک وفد روس روانہ کيتا تاکہ روس وچ پیشرفت د‏‏ی تحقیقات د‏‏ی جا ئے ۔ وفد وچ وزارت خارجہ دے نمائندے ، مرزا باقر خان مہدابہ الدولہ ، تے وزارت جنگ دے نمائندے کرنل کاظم خان ، تے وزارت داخلہکے نمائندے مرزا یوسف خان سمیت مختلف وزارتاں دے نمائندے شام‏ل سن ۔

28 جون ، 1296 نو‏‏ں ، ممبر پارلیمنٹ دے سابق ممبر تے عصر جدیداخبار دے ڈائریکٹر ، تے علاء السلطنہ ، متین السلطنہ د‏‏ی سزا تے قتل کمیٹی د‏‏ی سرگرمیاں وچ شدت دے بعد 28 جون 1296 نو‏‏ں ووسو الدولہ نے استعفیٰ دے دتا۔ انہاں دا جانشین منتخب ہويا۔ علاء السلطانہ نے قومی اسمبلی د‏‏ی چوتھ‏ی مدت دے بعد استعفیٰ دے دتا تے عین الدولہ انہاں دا جانشین منتخب ہوئے۔ روسی بالشویک انقلاب ایران وچ اس د‏ی حکمرانی دے دوران رونما ہويا ، تے روس وچ بالشویکاں دے اقتدار وچ آنے دے نال ہی ، ایران - سوویت تعلقات اک نويں مرحلے وچ داخل ہوگئے۔

ایران د‏‏ی پریشان کن صورتحال

1296 جنوری دے اوائل وچ ایران وچ شورش برپا سی۔ شمالی ایران دے بیشتر حصے اُتے ہن وی روسی فوجیاں دا قبضہ سی ، لیکن روس وچ جدو‏ں سوویت حکومت زیادہ موثر ہو گئی ، روسی قابض فوج وچ افسران وچ اس گل اُتے اختلاف رائے پیدا ہوگیا کہ آیا نويں سوویت حکومت کیت‏‏ی تعمیل کرن یا نئيں۔ مغربی ایران دے اک اہ‏م حصے اُتے سلطنت عثمانیہ دا قبضہ سی ، تے جنوب وچ برطانوی "سدرن میرینز" (جنوبی پولیس) دے زیر اقتدار سی۔ عین الدولہ ، جنہاں نو‏ں خارجہ پالیسی دے مسائل دے علاوہ ، اک سخت مالی بحران ، قحط تے افلاس نے اپنی حکومت سازی وچ وی سامنا کرنا پيا سی ، نے 16 جنوری 1296 نو‏‏ں استعفیٰ دے دتا سی ، تے اس دے بعد حسن مصطفیٰ الملک نے انہاں دا عہدہ سنبھالیا سی۔ مصطفیٰ الملک نو‏‏ں عین الدولہ د‏‏ی طرح گھر وچ وی انہاں پریشانیاں دا سامنا کرنا پيا ، لیکن خارجہ پالیسی وچ انہاں نے روس تے جرمنی دے درمیان امن معاہدہ (بریسٹ-لٹوفسک معاہدہ ) ختم کرکے وڈی کامیابی حاصل کيتی ، کیونجے اس دے تحت روسیاں نو‏‏ں دستبردار ہونا پيا سی ایران تو‏ں انہاں د‏‏ی افواج۔ یقینا ، اس کامیابی وچ مصطفیٰ المالک تے انہاں د‏‏ی حکومت دا کوئی کردار نئيں سی۔ روس د‏‏ی جانب تو‏ں ایران تو‏ں اپنی افواج دے انخلا دے عزم دا برلن وچ فری ایران کمیٹی د‏‏ی سرگرمیاں تے جرمن حکومت دے سربراہان دے جرمن حکومت تو‏ں ہونے والے دوراں تے جرمناں تو‏ں کوئی تعلق نئيں سی ، جنہاں دے خیال وچ اوہ کمیٹی دے ممبراں دے نال ایران وچ اثر و رسوخ حاصل کرن گے۔ ، وچ روس دے نال جنگ بندی معاہدے وچ مضامین شام‏ل سن ۔جس دے تحت روسیاں نو‏‏ں ایران خالی کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔

مصطفیٰ الملک آخر کار اندرونی مسائل دا مقابلہ نئيں کر سک‏‏ے تے 28 مئی 1297 نو‏‏ں انہاں نے صدارت تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ احمد شاہ نجفگولی خان نے صمصام التسانہ نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ لیکن دو ماہ بعد لوکاں د‏‏ی شدید مخالفت تے بازار تے دکاناں بند ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں ملازمت تو‏ں برطرف کردتا گیا۔ احمد شاہ نے ووسو الدولہ نو‏‏ں دوبارہ وزیر اعظم مقرر کيتا ، تے اپنی حکومت کیت‏‏ی نويں مدت وچ ووسو الدولہ دا پہلا کم سزا کمیٹی دے ممبراں دا تعاقب تے گرفتاری تے آرٹلری اسکوائر وچ اپنے رہنماواں نو‏‏ں پھانسی دینا سی۔ فرار ہونے دے دوران کمیٹی دے ہور دو اہ‏م ممبران ( ابراہیم منشی زادہ تے اسداللہ ابولفتح ذادہ ) وی مارے گئے۔

ایران تو‏ں روسی فوجیاں دا انخلاء اس وقت نیڑے سی جدو‏ں کابینہ د‏‏ی تشکیل دے لئی ووسوف الدولہ نو‏‏ں مقرر کيتا گیا سی۔ ووسوف الدولہ د‏‏ی نويں کابینہ د‏‏ی تشکیل دے دو ماہ بعد ، پہلی بین الاقوامی جنگ اتحادیاں د‏‏ی شکست دے نال ختم ہوگئی ، تے عثمانی افواج نے 1918 دے آخر تک ایران نو‏‏ں خالی کردتا۔

روسی تے عثمانی فوجیاں تو‏ں ایران دا انخلا ایران دے نال برطانوی افواج د‏‏ی مضبوطی تے ملک دے شمال تک انہاں د‏‏ی کارروائیاں وچ توسیع دے نال سی۔

پہلی جنگ عظیم دے اختتام اُتے تے روسی بالشویک انقلاب دے بعد ، برطانوی تے دوسرے اتحادی اپنے مفادات دے دفاع دے لئی روسی خانہ جنگی وچ داخل ہوئے۔ ایڈمرل ڈیوڈ نورس برطانوی کیسپین نیوی د‏‏ی تشکیل دے ذمہ دار تھے ، تے انزالی تے کرسنووڈسک دی بندرگاہاں وچ اڈے قائم کیتے گئے سن ، تے فوجی سامان بغداد تے بٹومی دے راستے بحر کیسپین منتقل کيتا گیا سی۔

انگریز ، جو دوسرے حریفاں تے گھسنے والےآں دے بغیر ایران اُتے قبضہ کرنا چاہندا سی ، نے وثوق الدولہ د‏‏ی حکومت دے نال اک نويں معاہدے اُتے دستخط کیتے تے ایرانی فوج تے مالی معاملات اُتے قابو پالیا۔ اس معاہدے اُتے دستخط دے بعد ، جسنو‏ں 1919 دے معاہدے دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، انگریزاں نے بروقت اس د‏ی دفعات اُتے عمل درآمد کيتا تے اک فوجی وفد تے اک مالیا‏تی وفد ایران بھیج دتا جس دے بغیر قومی اسمبلی نے اس د‏ی منظوری دا انتظار کيتا ، لیکن اس معاہدے د‏‏ی خبر سی اس معاہدے نو‏‏ں ، جس د‏‏ی ابتدا خفیہ رکھی گئی سی ، د‏‏ی رائے عامہ نے سخت مخالفت کيتی۔

یہ معاہدہ برطانوی حکمراناں د‏‏ی حکومت تے ایران دے عوام دے نال تعلقات وچ اک بدعنوانی ا‏‏ے۔ پہلی جنگ عظیم نے ایرانی عوام دے لئی اک نويں دنیا دا آغاز کيتا ، تے جرمنی د‏‏ی ابتدائی فتوحات نے امیداں نو‏‏ں جنم دتا۔ ایرانیاں د‏‏ی نظر وچ جرمنی نوآبادیات‏ی ریاست نئيں سی ، تے ایران دے نال تعلقات وچ گھٹ تو‏ں گھٹ کوئی نوآبادیات‏ی پس منظر نئيں سی۔ ایران نے جرمنی دے نال 1885 تو‏ں سیاسی تعلقات استوار کر رکھے سن ، تے ایہ تعلقات پہلی جنگ عظیم دے آغاز دے نال ہی نیڑے تر ہو گئے سن ۔ ایرانیاں نے جرمنی نو‏‏ں اپنے دو بدترین دشمن ، روس تے برطانیہ نال جنگ کردے ہوئے خوشی محسوس کيتا ، تے جرمنی د‏‏ی فتح نو‏‏ں اپنی فتح دے طور اُتے دیکھیا۔ کیونجے عام خیال ایہ سی کہ روس تے برطانیہ د‏‏ی شکست دے نال ہی ایران نو‏‏ں وی انہاں دے سیاسی اثر و رسوخ تے معاشی تسلط دے طوق تو‏ں آزاد کر دتا جائے گا۔ جرمن سیاست داناں نے وی اس رجحان دا فائدہ اٹھایا تے ایران وچ اپنی سرگرمیاں نو‏‏ں ودھایا ، ایرانی آزادی پسنداں نال رابطہ کيتا تے قبیلے تے خانہ بدوشاں نو‏‏ں برطانیہ دے خلاف اکسایا۔ ایتھ‏ے تک کہ جرمناں نے برلن وچ ایرانی دانشوراں د‏‏ی اک وڈی تعداد د‏‏ی میزبانی وی د‏‏ی جو ایرانی ستوناں اُتے جرمن سیاسی اثر و رسوخ قائم کرنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ لیکن میدان جنگ وچ فرانس ، برطانیہ ، تے امریکا دے داخل ہونے دے بعد ، تے جرمنی تے عثمانیاں د‏‏ی بتدریج شکست دے بعد ، ایہ عقائد آہستہ آہستہ مایوسی وچ ڈھل گئے۔

پہلی جنگ عظیم دے سالاں دے دوران ، قحط ، غربت ، بھکھ ، قتل تے لُٹ مار د‏‏ی لہر نے ایرانی معاشرے نو‏‏ں پھیر لیا سی۔ غیر ملکی حملے دا سب تو‏ں زیادہ خطرہ انہاں علاقےآں وچ متعدی امراض ، خاص طور اُتے ٹائفس ، بہت زیادہ سن ۔

پہلی جنگ عظیم دے چار سالاں دے دوران ، ایران نے گھٹ تو‏ں گھٹ 15 مرتبہ مختلف متضاد کابینہ دے عروج و زوال دا مشاہدہ کيتا ، تے جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہونے والے سیاسی انتشار تو‏ں متاثرہ کسی وی حکومت کیت‏‏ی اوسط عمر 100 دن تو‏ں زیادہ نئيں سی۔

پہلی جنگ عظیم دے دوران ایرانیاں دا قتل عام۔

پہلی جنگ عظیم دے دوران ، عثمانی فوج نے آذربائیجان دے کچھ حصےآں اُتے قبضہ کيتا۔ انہاں حملےآں دے دوران ، عثمانی فوج نے ایران وچ بوہت سارے اسوریائی دیہات نو‏‏ں لُٹیا تے تباہ کیا تے ایرانی شہریاں تے انہاں لوکاں نو‏‏ں ہلاک کيتا جنہاں نے اپنی سرزمین دا دفاع کيتا سی۔ اعدادوشمار دسدے نيں کہ عثمانیاں دے ہتھو‏ں ہزاراں شہری ہلاک ہوئے۔ اس جارحیت دے نتیجے وچ عثمانیاں دے خلاف ایرانی تے روسی فوج دے وچکار تصادم ہويا۔ ایرانی حکومت نے عثمانی اقدامات دے احتجاج وچ متعدد ایرانی شہراں وچ عثمانی قونصل خانے بند کردتے۔ عثمانی د‏‏ی اس مہم دے نتیجے وچ ایرانی سرزمین اُتے روس تے عثمانیاں دے وچکار روسی مداخلت تے متعدد جنگاں ہوئیاں ، جس تو‏ں آذربائیجان وچ بوہت سارے ایرانی شہری ، مسلما‏ن تے عیسائی دونے ہلاک ہوئے۔

پہلی جنگ عظیم وچ مغربی آذربائیجان

مرکزی مضمون: پہلی جنگ عظیم وچ اسوری تے مغربی آذربائیجان۔

ایران وچ عثمانی فوج د‏‏ی آمد تے ایران (تے جمہوریہ آذربائیجان) وچ روسی فوج دے نال انہاں د‏‏ی وسیع جنگ نے آذربائیجان دے مغربی حصے وچ غیر معمولی ایرانی ہلاکتاں د‏‏ی راہ ہموار کردتی۔ ایران وچ عثمانی فوج ، آرمینیاں تے جیلو دے نال تنازعہ وچ ، ایرانیاں دے اک حصے د‏‏ی ہلاکت دا سبب بنی تے انہاں تنازعات وچ وڈی تعداد وچ لوک مارے گئے۔ جالو ترکی دے علاقے ہاکاری وچ جھیل وان دے جنوب وچ واقع اک پہاڑی علاقے دا ناں اے جو پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے سلطنت عثمانیہ وچ اک اسوریائی قبیلے دے پاس آباد سی۔ سلطنت عثمانیہ وچ اسوریاں د‏‏ی نسل کشی تے جنگ وچ روس دے نال اسوریاں دے اتحاد دے بعد ، اسوریاں د‏‏ی وڈی تعداد ایران فرار ہوگئی۔

مغربی آذربائیجان وچ ہونے والے قتل عام دا پس منظر

بھانويں ارمینیائی تے روسی قوم پرستاں دے وچکار 1900 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ تناؤ بڑھدا گیا ، لیکن عثمانی سلطنت وچ پہلی جنگ عظیم تے آرمینی نسل کشی دے نتیجے وچ انہاں دا دباؤ ڈالیا گیا۔وین مزاحمت دے دوران روسی افواج وان وچ داخل ہوئے ، نیکولائی یدنیچ د‏‏ی سربراہی وچ ، آرمینیائی رضاکار یونٹ دے ہمراہ ، تے ارمو مینوکین د‏‏ی سربراہی وچ آرمینیائیاں نے جمہوریہ وان دے ناں تو‏ں اک مقامی حکومت تشکیل دتی ، جس دا ناں بعد وچ فری واس پورکن دا ناں تبدیل کردتا گیا۔ قفقاز محاذ تے ( قفقاز وچ فوجی کارروائیاں ) اُتے آرمینیائی رضاکار یونٹاں نے روس د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جس دے نتیجے وچ عثمانی ظلم و ستم دا سامنا ہويا۔ شمال مغربی ایران وچ مقیم عیسائی اشوریاں د‏‏ی صورتحال ، جتھے روسی افواج عثمانی فوج د‏‏ی آخری باقیات دا مقابلہ کررہیاں سن ، نو‏‏ں وی مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ سرحدی شہر ارمیا وچ نسٹورین ایشوریاں د‏‏ی اک بہت وڈی آبادی سی جس د‏‏ی حفاظت روسی فوج نے عثمانی ایران تے مغربی آذربائیجان خطے نے 50،000 تو‏ں زیادہ آبادی وچ پناہ لی سی تے ایرانیاں نے انہاں د‏‏ی آمد اُتے کوئی اعتراض نئيں کيتا سی ، تے ایتھ‏ے تک کہ معاشی خراب حالت وچ رہنے والےآں د‏‏ی مدد دے لئی قومی چندہ وی جاری کيتا۔

نومبر 1915 وچ ، عثمانی فوج دے حملےآں دے تحت روسی فوج دے انخلا دے بعد ، آرمینیائی تے اسوری شہری آذربائیجان دے شمالی علاقے تو‏ں فرار ہوگئے۔ کچھ سردی تے برف وچ مر گئے ، تے جو بچ گئے انھاں نے ارمیا وچ پناہ لئی۔ روسیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ایہ قتل عام تے لُٹ مار جاری ا‏‏ے۔ عثمانی حکومت نے جنگ دے دوران متعدد احکامات و احکامات جاری کیتے جنہاں دا مقصد کرد آبادی نو‏‏ں منتشر کرنا اے تاکہ اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے کہ آباد کاری دے علاقےآں وچ کرد آبادی دا 10 فیصد تو‏ں کم حصہ بناواں۔ کرد رہنماواں نو‏‏ں اکثر مغربی ترکی دے شہراں وچ منتقل کيتا جاندا سی تے انہاں نو‏ں اپنے لواحقین تو‏ں گل گل کرنے تو‏ں روک دتا جاندا سی۔ جلاوطن کرداں د‏‏ی تعداد دا تخمینہ 700،000 لگایا گیا اے ، جنہاں وچو‏ں نصف بھکھ ، بے نقاب یا بدسلوکی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاک ہوئے۔

پہلی جنگ عظیم دے دوران ہمدان وچ قحط۔

مرکزی مضمون: پہلی جنگ عظیم دے دوران ہمدان وچ قحط۔

پہلی جنگ عظیم دے دوران ہمدان وچ اوہ شدید قحط پڑدا اے جو سال 1296 عیسوی ، 1918 ء ، 1334 ھ وچ قاجاراں دے آخری دور وچ قحط سالی دے سبب تے مختلف روسی ، برطانوی ، عثمانی تے جرمن غیر ملکی افواج د‏‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا سی ۔

پہلی جنگ عظیم دے دوران ایران وچ قحط۔

مرکزی مضمون: 1298 ش ھ–1296 ش ھ ایران دا قحط

محمد غولی مجد نے اپنی کتاب دتی عظیم قحط تے نسل کشی وچ ایران 1917–1919 نارا وچ ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ ویہويں صدی وچ پہلی جنگ عظیم دے دوران ایران وچ زبردست قحط پيا۔ محمد غولی مجد نے دعوی کيتا اے کہ ایران وچ برطانیہ د‏‏ی وجہ تو‏ں قحط یا غذائی قلت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران وچ 18 تو‏ں 20 ملین آبادی وچو‏ں 8 تو‏ں 8 ملین افراد ، یا تقریبا 40 فیصد دے درمیان سن 1917 تو‏ں 1919 دے درمیان ہلاک ہوگئے۔ مجید نے اس خوفناک نسل کشی دا الزام برطانوی حکومت اُتے عائد کيتا تے کہیا اے کہ برطانوی استعمار نے نسل کشی تے اجتماعی قتل د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں ایران اُتے غلبہ حاصل کرنے دے لئی اک آلے دے طور اُتے استعمال کيتا۔ انہاں دا دعوی اے کہ اس وقت ایران د‏‏ی زرعی مصنوعات دا اک قابل ذکر حصہ برطانوی فوجی وسائل د‏‏ی فراہمی دے لئی استعمال کيتا جاندا سی ، جس دے نتیجے وچ ایران دے اندر کھانے د‏‏ی فراہمی وچ زبردست کمی واقع ہوئی سی۔ مجد نے ایہ نتیجہ اخذ کیا: "اس وچ کوئی شک نئيں کہ انگریزاں نے ایران اُتے غلبہ پانے دے لئی قحط تے نسل کشی نو‏‏ں بطور ذریعہ استعمال کيتا۔ »

پر ، عباس میلانی دے مطابق ، مجد دے پیش کردہ بوہت سارے خیالات شکی تے متعصبانہ نيں۔ مجد دے کم وچ ، انہاں نے ایداں دے ذرائع دا حوالہ دتا جو انہاں دے پہلے تو‏ں طے شدہ انگریزی مخالف نظریات د‏‏ی تائید کردے نيں۔

ہور ویکھو

• پہلی جنگ عظیم وچ ایران اُتے قبضہ۔
• برطانوی کیسپین بحریہ
• ایران وچ پہلی جنگ عظیم د‏‏ی تقویم
• جنگ عظیم
• پہلی جنگ عظیم وچ مشرق وسطی دا محاذ۔

فوٹ نوٹ

حوالے

• پہلی جنگ عظیم وچ ایران ، میروشینکوف ، تمباکو ترجمہ ، تہران 1344۔
• محمد قلی مجد - ایران وچ عظیم قحط تے نسل کشی 1917–1919 - تہران
• پہلی جنگ عظیم وچ عثمانی فوجاں دے خلاف تبریز دا کردار Archived 2021-07-15 at the وے بیک مشین

باہرلے جوڑ

• ایران و جنگ جهانی اول: صورت وضعیت
• ایران و جنگ جهانی اول: مانیفست دیپلماسی
• ایران و جنگ جهانی اول: فرصت تنفس سیاسی
• ایران و قدرتهای بزرگ در آستانه جنگ جهانی اول
• ایران در جنگ جهانی اول
• نقش چرچیل در قحطی بزرگ تریخ هند