پورس ویلے دا پنجاب
آریہ قبیلیاں دے آؤن توں لے کے شاہ زمان دے ویلے (1798–99) تک کوئی نہ کوئی حملہ آور بھارت آؤندا رہا۔ ہر حملہ آور اس دیس نوں لٹّ کے لجاندا جاں اتھے راج کردا رہا۔
حملہ آوراں دا لکھیا اتہاس
سودھوایہہ حملہ آور اپنا اتہاس آپ لکھدے رہے ہن۔ ہارن والی دھر مطلب اسیں جاں تاں اپنا اتہاس لکھیا ہی نہیں تے جاں پھر ساڈے لکھے ہوئے اتہاس نوں ایہناں حملہ آوراں نے رہن نہیں دتا۔ ساڈیاں تعلیمی ادارےآں وچ پڑھائے جاندے اتہاس ‘چ دسیا جاندا اے کہ بھارت سونے دی چڑی سی اتے اس نوں ہر حملہ آور لٹّ کے لجاندا رہا اے۔ ایہہ گل کتے نہیں ملیگی کہ ساڈے دیس نے حملہ آور نوں منہ-توڑ جواب دتا۔ ایوں جاپدا اے جویں اسیں ایہناں حملہ آوراں دے حملیاں کارن مان محسوس کردے ہاں۔ اس دا سبھ توں وڈا کارن ایہہ اے کہ حملہ آوراں دا اتہاس ساڈے پاس ایہناں دا ہی لکھیا ہویا اے۔ اسے طرز تے اتہاس وچ سکندر نوں فاتح عالم سکندر اعظم’ دے روپ وچ دکھایا گیا اے پر پورس نوں ہاریا اتے اپنے راج دی خیر منگدا ہویا دکھایا اے۔ پورس کہہ رہا اے کہ ‘جس طرحاں دا سلوک اک بادشاہ نوں دوجے بادشاہ نال کرنا چاہیدا اے اس نال وی اسے طرحاں دا سلوک کیتا جاوے’۔ راجپالیسی اتے لڑائی دا اصول اے کہ اک تھاں تے بادشاہ اک ہی ہووےگا، دو بادشاہ اکٹھے نہیں۔ جتیا ہویا بادشاہ ہارے ہوئے بادشاہ نوں کدے وی بادشاہ نہیں منیگا۔ جے ہاریا ہویا بادشاہ جتے ہوئے کولوں راج دی سلامتی منگیگا تاں صرف ایہہ اوہدی منگ ہی ہوویگی اتے منگیاں کدے راج نہیں ملدے۔ منگیاں صرف خیر ہی مل سکدی اے۔
عرب تے ایرانیاں دی نظر وچ سکندر
سودھوایہہ گل دھیان دین والی اے کہ پنجاب (ہندوستان) اپر حملہ کرن توں پہلاں سکندر نے ایران اتے عرب دیساں نوں وی جتیا سی۔ ایہناں ملکاں دیاں مڈھلیاں لکھتاں وچ کتے وی سکندر نوں ‘مہان’ جاں ‘فاتح عالم’ نہیں لکھیا گیا سگوں اس نوں ‘شیطان’ دا روپ دتا گیا اے۔ ایران دے مشہور شاعر فردوسی دا شاہنامہ ایرانی اتہاس اتے سکندر تے پورس دی بہت وضاحت نال جانکاری دندا اے پر اس وچ پورس نوں سکندر توں زیادہ تھاں دتی گئی اے۔ فردوسی صرف ایرانی روایتاں دے بنیاد تے ہی گل کردا اے۔ اوہ یونانی اتہاس دا کتے وی ذکر نہیں کردا۔
کلستھینز دیاں پنجاب بارے لکھتاں
سودھواسے طرحاں اک یونانی لکھاری کلستھینز وی سکندر وانگ فلاسفر ارسطو دا شاگرد سی پر اوہ ارسطو دا رشتے دار وی سی۔ جدوں سکندر پنجاب ول روانہ ہویا تاں ارسطو دی سفارش نال اوہ وی سکندر دے نال آ گیا سی پر اوہ باقی یونانی لکھاریاں نالوں الگ ہی رہا۔ اس نے اپنے طور تے جس طرحاں سکندر اتے اس دی لڑائی نوں دیکھیا سی اسے طرحاں لکھ دتا۔ اس طرحاں لکھن کارن سکندر نے کئی وار اس نوں جھڑکیا وی پر اوہ اپنی آزادی نال لکھن توں نہ ٹلیا۔ اخیر اوہ پنجاب وچ مر گیا جاں مار دتا گیا سی پر اس دے ساتھیاں نے اس دیاں لکھتاں نوں کسے طریقے سنبھال رکھیا سی۔ ایہہ لکھتاں سکندر ولوں جتے ہوئے دیساں وچ چلیاں گئیاں۔ اتھے ایہناں دا اویستا، عربی اتے اتھوپیائی بولیاں ‘چ ترجمہ کیتا گیا۔ اس ویلے ساڈے کول کلستھینز دیاں لکھتاں دا اتھوپیائی ترجمہ اے۔ اس وچ سکندر بارے کیتے گئے ذکر نوں جدید اتہاسکار ارنسٹ اے۔ والس بجّ نے اپنی کتاب وچ دتا اے۔ اس طرحاں پتہ لگدا اے کہ کلستھینز دا سکندر اتے پورس دی لڑائی دا ذکر سکندر دے اپنے اتہاسکاراں ولوں دتے گئے ذکر نالوں بالکل وکھرا اے۔
ساڈے اتہاس لکھت
سودھوساڈے اتہاس دا دکھانت اے کہ ساڈی کسے وی لکھت وچ پورس اتے سکندر دی لڑائی دا ذکر نہیں اے۔ ساڈے رشیاں-منیاں ولوں لکھے گئے گرنتھ متھہاسک کتھا-کہانیاں جاں پھر سماجی ونڈ (جات-پات) دیاں کہانیاں نال بھرے ہوئے ہن۔ کجھ اجوکے اتہاسکاراں نے مہابھارت وچوں جانکاری لین دی کوشش کیتی اے پر ایہہ کسے وی طریقے پورس دا اک جنگجو وجوں ذکر دین وچ کامیاب نہیں ہندی۔ اس دے سٹے وجوں ساڈے اتہاسکاراں نے سکندر دے اتہاسکاراں دیاں لکھتاں نوں ہی اپنا لیا اے۔ جدوں سکندر دے اتہاسکاراں دیاں لکھتاں وچوں ہی جانکاری لین کارن ساڈے اتہاسکاراں دیاں لکھتاں وچ ‘سکندر اعظم’ اتے ‘فاتح عالم’ بنیا ہویا اے۔
یورپی اتہاس کار
سودھوایریئن نکومڈئیا، کئنٹس کرٹیئس، پلوٹارک، ڈائیوڈوروس اتے جسٹنس جاں جسٹن ٹرونٹینس جہے مشہور اتہاسکار سکندر دے ہم عصر سن۔ اوہ سارے اس دے نال سن۔ اوہناں دیاں مولک لکھتاں تاں اج-کل مہیا نہیں پر اوہناں دیاں لکھتاں دے حوالے ڈبلیو۔ایمّ۔کرنڈل نے اپنی کتاب وچ التھا کے دتے ہن۔ ایہناں اتہاسکاراں بارے پروفیسر فریمین نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے: ‘اصل وچ ایہناں نوں اتہاسکار کہنا ہی ٹھیک نہیں جاپدا۔ ایہہ لکھاری ساڈی سمجھ توں باہر ہن۔ ایہناں نے کجھ کتھا-کہانیاں لکھ کے سداچارک سٹے کڈھے ہن۔ ایہہ کمزور جہیاں اتے مختصر رچناواں پیش کردے ہن۔ ایہہ سارے ہی، خاص کرکے جسٹنس (جسٹن)، کلپت کہانیاں لکھن والیاں توں ودھ کجھ نہیں ہن۔ ایہناں نے جان-بجھّ کے سچائی نوں چھڈیا اے۔ صرف ایریئن نے ہی کجھ سوجھ-بوجھ نال لکھیا اے پر ایہہ وی کئی تھائیں سکندر دیاں کمزوریاں اپر پردہ پا جاندا ہے’۔ اک ہور جدید اتہاسکار پروفیسر ترن اپنی کتاب وچ اس گل دی تائید کردا اے۔
پروفیسر بدھ پرکاش
سودھوکروکشیتر یونیورسٹی دے پروفیسر بدھ پرکاش نے ایہناں سارے یونانی اتہاسکاراں بارے لکھیا کہ “جدوں دو دھراں لڑدیاں ہن تاں سبھ توں پہلی موت سچائی دی ہندی اے۔ دوواں دھراں ولوں لڑائی بارے دتیاں خبراں اوہناں دے آپو-اپنے پکھپاتی خیالاں دے رنگ وچ رنگیاں ہندیاں ہن۔ اوہ دوویں دوجی دھر نوں چھٹیا کے آپو-اپنے بلوان تتاں اتے زور دندیاں ہن۔ اس دے باو جود جھوٹھ دے ہنیرے وچ ہمیشاں کوئی گھاٹ رہِ جاندی اے جس وچوں سچ دی روشنی دی کوئی کرن باہر نکل ہی آؤندی اے اتے اصل گھٹنا بارے اشارہ کر جاندی اے۔ یونانیاں دے لکھے ہوئے برتاتاں دی ہو-بہو ایہی حالت اے۔ اوہ اک-دوجے دے الٹ وی ہن اتے سوے-مخالف، بے میل اتے اڈھکویں وی ہن۔ ایہہ تتھّ اس گل دا لکھائک اے کہ اوہناں وچ کتے نہ کتے کوئی اکائی اے جہڑی اوہناں وچ اکسارتا نہیں آؤن دندی۔ دستاویزاں نوں گھوکھ کے پتہ لگدا اے کہ اصل وچ جہلم دی لڑائی برابر دی رہی سی تے اس دے نتیجے وجوں سکندر تے پورس وچکار صلح ہو گئی سی۔ اک-دوجے دے ویری بنے رہن دی تھاں اوہ پنجاب دے قبیلیاں تے ریاستاں نوں ماتحت کرن دے کم نوں پورا کرن خاطر متر بن گئے سن۔” اس لئی پنجاب دے پہلے بادشاہ پورس دا اتہاس اہم اے۔ پورس دا سماں اندازاً 335 ق م توں لے کے 325 ق م تک دا سی۔ پورس دے ویلے پنجاب دی دھرتی تے جٹّ قبیلیاں دا بول بالا سی۔ پورس سبھ توں وڈے جٹّ قبیلے ‘مدراں’ دا سردار سی۔ مدراں دے نال نال مالو اتے سالو ناں دے دو ہور وڈے جٹّ قبیلے سن۔ مالواں نے مالوے وچ سرداری قایم کر لئی سی اتے سالواں نے سیالکوٹ نوں مرکز منّ کے اپنی سرداری قایم کیتی ہوئی سی۔ مدراں نے پورس دی اگوائی ہیٹھ چجّ اتے رچنا دواب وچ اپنا راج قائم کر لیا سی۔
جٹ قبیلے
سودھومدر قبیلہ جہلم اتے راوی دے وچکارلے دواباں وچ پھیلیا ہویا سی۔ راوی توں ارھاں بیاس، ستلج اتے گھگر-سرسوتی دریا تک مالو قبیلہ پسریا ہویا سی۔ جٹاں دے اجوکے کئیاں گوت ایہناں وچوں ہی پیدا ہوئے ہن۔ ایہناں علاقیاں وچ ہور چھوٹے-موٹے قبیلے وی وسے ہوئے سن پر دبدبا مدر، سالو اتے مالو قبیلیاں دا ہی سی۔ مدر قبیلے دے سردار پورس دے من وچ پنجاب وچلے سارے جٹّ قبیلیاں نوں اکٹھا کرکے طاقتور بادشاہت قایم کرن دی خواہش سی۔ اس دا سبھ توں وڈا مسئلہ اس دے گوانڈھ وچ آریہ قبیلیاں دیاں ریاستاں سن۔ ایہناں وچ تکشلا دی ریاست دا مکھی راجا امبھی سی۔ اس دا راج سندھ اتے جہلم دے وچکارلے دواب (سندھ ساگر دوآب) وچ سی۔ اس دی راجگڑھ تکشلا سی۔ اس ویلے دا ودوان چانکیہ (کوٹلیا) اس دی مدد تے سی۔ چانکیہ دا شاگرد چندر گپت ڈاکے جاں دھاڑاں مارن والے اک ٹولے دا سردار سی۔ چانکیہ اتے چندر گپت نوں اپنے ٹھہراؤ لئی امبھی دی ریاست مل گئی۔ اوہناں نے امبھی نوں پورس دے خلاف ابھارنا شروع کر دتا۔ گھگر-سرسوتی دریا پار دے آریہ قبیلے وی امبھی دی مدد تے سن۔ پورس اکلا ہی طاقتور بادشاہ دے روپ وچ ابھر رہا سی۔ پورس دے اس ابھار توں امبھی، چانکیہ اتے چندر گپت خار کھاندے سن پر پورس دا ابھار حقیقت سی۔
پورس دی فوج
سودھوپرو۔ بدھ پرکاش نے پورس دے ابھار نوں ایوں بیان کیتا اے: “سکندر دے حملے توں پہلاں پورس مغربی پنجاب دا سبھ توں ودھیرے بلوان بادشاہ سی۔ ہور ساریاں اہم ریاستاں تے رجواڑیاں دی قسمت اس دیاں پالیسیاں نال جڑی ہوئی سی۔ امبھی دی گھبراہٹ دا کارن وی پورس دی طاقت دے ابھار تے پھلار اتے اس دی چڑھدی کلا وچوں لبھیا تے سمجھیا جا سکدا اے۔ ڈائیوڈوروس لکھدا اے کہ پورس دی فوج وچ پنجاہ ہزار پیادے، تیہہ ہزار گھوڑ سوار، اک ہزار توں ودھ رتھّ اتے اک سو تیہہ ہاتھی سن۔ فوج دی انی بھاری گنتی توں پتہ لگدا اے کہ اس دے مالی وسیلے بہت وڈا ہونگے۔ ایہہ گل وی دھیان دین یوگ اے کہ انی وڈا فوج اکلے پورس دی کمان ہیٹھ سی۔ اس توں پتہ لگدا اے کہ اس ویلے دے سیاسی وچاراں دے نویں جھکاواں ماتحت پورس نے اپنے راج-پربندھ وچ اچے پدھر تے کیندریکرن کر لیا سی۔ اس نے بڑے بااثر ڈھنگ نال مغربی پنجاب دے کجھ حصےآں دیاں فوجی جنڈلیاں نوں اک لڑی وچ پرو کے فولادی جنگی ڈھانچہ تیار کر لیا سی جس وچ حملہ کرن دی پربل طاقت سی۔ اسے کارن غیرملکی بادشاہ وی اس دی طاقت نوں مندے تے اس دی قدر کردے سن۔ لوڑ ویلے اس دی مترتا تے مدد تے وی بھروسہ رکھدے سن۔
ساڈے اتہاسکاراں نے پورس نوں کئی کارناں کرکے انگولیا ہی رکھیا اے۔ پورس پنجاب دا ایسا طاقتور بادشاہ سی جس نے سندھ دریا نوں پار کرکے سمچے مرکزی ایشیا نوں فتح کرن دی سکیم بنائی ہوئی سی۔ پورس پہلاں سندھ پار کرکے سکندر نوں اس دی اپنی دھرتی تے ہی ٹکر دینی چاہندا سی پر ساڈے دیس دا دماغ سمجھے جاندے چانکیہ ورگے انسان، پورس خلاف سکندر نوں ملن دیاں ویونتاں بنا رہے سن۔
پورس دی سکندر نال جنگ
سودھوموریا خاندان دے موڈھی اتے بھارت دا سرجک سمجھے جاندے چندر گپت نے چانکیہ دی صلاحَ نال امبھی اتے سکندر دا ساتھ دتا سی۔ ایہناں سبھ نے پورس نوں گھیری رکھن دی سکیم بنائی ہوئی سی۔ سکندر مئی 326 ق م وچ جہلم تے پہنچیا۔ پورس دی فوج جہلم دے پرلے کنڈھے ایسی مضبوط حالت مطابق کھڑی سی کہ سکندر ساہمنے متھے دریا پار کرن دا حونصلہ نہیں کر سکیا۔ پورس اچی آواز وچ للکار کے سکندر نوں کہہ رہا سی، “اے سکندر، جے توں اپنے-اپنے نوں بلوان سمجھدا اے تاں جہلم پار کرکے دکھا۔” سکندر مئی توں لے کے جولائی تک لگاتار دو-ڈھائی مہینے اسے ڈیرے وچ بیٹھا رہا۔ سکندر نے پورس نوں دھوکھا دے کے اصلی تھاں توں تقریباً چالی کلومیٹر دور جا کے جہلم پار کیتا۔ اتھے پورس دے پتر سنگھر نے اس دا مقابلہ کیتا۔ سنگھر اپنیاں فوجاں نوں مورچیبند کرکے اپنے پیؤ ول سنیہا بھیج کے آپ اک دم سکندر اپر ٹٹ پیا۔ پورس دے پتر کول 120 رتھّ اتے 2000 پیدل سپاہی اتے پنج سو گھوڑ-سوار سن۔ اس نے انی تیزی نال سکندر تے حملہ کیتا کہ سکندر نوں بھجّ کے جان بچاؤنی پئی پر اوہ بہت زخمی ہو گیا اتے اس دا سبھ توں پیارا اتے ودھیا گھوڑا بکیپھلس ماریا گیا۔ یونانی لکھاری کرٹیئس لکھدا اے: “سکندر جھٹپٹ لڑائی وچ شامل ہو گیا پر اس دا گھوڑا پہلے ہلے وچ ہی زخمی ہو گیا اتے اوہ سر-پرنے دھرتی اتے جا ڈگیا۔ محافظاں نے پھرتی نال کول پہنچ کے سکندر نوں بچا لیا سی۔” پورس دے پتر دی باز جہی جھپٹ دیکھ کے سکندر سوچاں وچ پے گیا سی کہ جدوں خود پورس لڑائی وچ اتریگا تاں کی ہال ہووےگا؟
ادھر جدوں پورس نوں سنیہا ملیا تاں اوہ حیران پریشان ہو گیا۔ اوہ تاں سمجھدا سی کہ سکندر اس دے ساہمنے اے۔ پھر وی اوہ پوری تیزی نال اپنے پتر نال رلن لئی ادھر نوں روانہ ہو گیا۔ سنگھر اتے سکندر وچکار ایسا گھمسان لڑائی ہویا کہ دوویں دھراں نوں ہی اپنیاں-اپنیاں مکھ فوجاں اڈیکن دی وہل نہیں ملی۔ پورس دے پہنچن تک اس دا پتر لڑدا ہویا ماریا گیا سی۔ پورس نے آؤندیاں ہی سکندر اپر حملہ کر دتا۔ بڑی گھمسان دی لڑائی ہون لگی۔ مست ہاتھیاں نے بھینکر آوازاں کڈھ-کڈھ کے یونانی گھوڑیاں اتے سپاہیاں نوں اپنے سنڈاں نال الٹا دتا سی۔ یونانی اتہاسکار کرٹیئس لکھدا اے، “رتھواناں نے اپنے رتھّ پوری رفتار نال لڑائی وچ جھونک دتے۔ اوہناں دا خیال سی کہ اس طرحاں اوہ ودھیا ڈھنگ نال اپنے ساتھیاں دی مدد کر سکنگے۔ اس نال سبھ پاسے لڑائی گرم ہو گئی۔ ایہہ کہنا مشکل اے کہ اس مٹھبھیڑ وچ بہتا نقصان کہڑی دھر دا ہویا۔ جے اک پاسے مکدونیاں دے پیادے، جنہاں نوں حملے دی پہلی چوٹ سہنی پئی سی، ہاتھیاں دے پیراں ہیٹھ لتاڑے گئے سن تاں دوجے-پاسے اچی-نیویں تے تلکویں دھرتی تے دوڑدے رتھاں دے جھٹکیاں نال رتھوان اچھل کے ہیٹھاں جا ڈگدے سن۔ کجھ گھوڑے ڈر کے رتھاں نوں دھوہ کے نہ صرف جلھن تے کھوبھے وچ ہی لے گئے سن سگوں سر-پرنے دریا وچ جا ڈگے سن۔”
ایہہ بیان سکندر دی اپنی دھر دے اتہاسکار دا اے۔ اس دا اپنا اتہاسکار کہہ رہا اے کہ کیہا نہیں جا سکدا کہ کہڑی دھر دا نقصان زیادہ ہویا اے تے کہڑی دا گھٹ۔ اس گل توں سمجھ لینا چاہیدا اے کہ پنجابی فوج نے سکندر دی فوج دا برا ہال کر دتا سی۔ پورس اپنی فوج دی ترتیب کرکے اس تھاں آ گیا جتھے دھرتی پدھری سی۔ یونانی اتہاسکار ایریئن دسدا اے کہ پورس نال چار ہزار گھوڑ-سوار، تن سو رتھّ، 200 ہاتھی اتے 30,000 پیدل سپاہی سن۔ ایہہ ہاتھی ساڈھے تیتی-تیتی گزاں دی دوری’ تے کھڑے کیتے گئے سن۔ ایہناں دے وچکار پیدل سپاہی سن۔ اس طرحاں پورس دی فوج ‘اک وڈا قلعے دی فصیل وانگ جاپدی سی جس دے وچکار دینتا ورگے ہاتھی برجاں وانگ جاپدے سن اتے دوویں پاسے کھڑے گھوڑ-سوار اتے رتھّ مناریاں وانگ جاپدے سن۔”
اک ہور یونانی اتہاسکار کرٹیئس مطابق پورس دی فوج دی ایہہ دکھّ دیکھ کے اک وار تاں مقدونیہ والے ٹھٹھمبر گئے سن۔ “نہ صرف دینتاں ورگے ہاتھیاں دے نظارے نے سگوں پورس دی اپنی دکھّ نے مکدونیا والیاں نوں حیران کر دتا سی اتے اوہ کجھ چر لئی رکن واسطے مجبور ہو گئے سن۔ فوج دیاں قطاراں وچکار تھوڑھے-تھوڑھے فاصلے تے کھڑے کیتے ہاتھی دوروں برجاں وانگ جاپدے سن۔ پورس دا اپنا قد منکھاں دے معیاری قد نالوں بہت اچا سی۔ اگوں اوہ اجیاے ہاتھی اپر سوار سی جہڑا باقی ہاتھیاں نالوں اچا سی۔ اس لئی پورس ہور سبھ سپاہیاں نالوں آسادھارن طور تے بہت اچا دسدا سی۔ سکندر نے پورس دی فوج تے دھیان نال نظر مارن توں بعد اپنے کول کھڑے جرنیلاں نوں بناں جھجک کیہا سی، “اج میں اک اجیہا خطرہ دیکھ رہا ہاں جہڑا میرے حوصلے نوں پرکھیگا۔ اج دیتاں ورگے ہاتھیاں اتے منکھاں نال اکو ویلے ہی لڑنا ہووےگا۔”
پورس دی سکندر نوں للکار
سودھویونانی اتہاسکار جسٹن لکھدا اے کہ پورس نے سکندر نوں ساہمنے کھڑھا دیکھ کے للکاریا کہ لڑائی جتن لئی فوجیاں نوں مرواؤن دا کیہ فائدہ اے؟ توں ساہمنے آ، آپاں دوویں لڑدے ہاں، جہڑا جت گیا جت اسے دی ہوویگی۔ پر سکندر نے اس دی کسے للکار دا جواب نہیں دتا اتے حملہ کرن دا حکم دے دتا۔ لڑائی دی یونانی (مقدونی) اتے پنجابی تکنیک وچ بہت فرق سی۔ سکندر دور والی تھاں تے گھوڑ-سوار ہویا اک سرکھات گھیرے وچ کھڑھا سی جدونکھ پورس اپنی فوج دے بالکل موہرے ہو کے لڑ اتے لڑا رہا سی۔ باقی سارے ہاتھی پورس دے ہاتھی نوں اپنے ساہمنے دیکھ کے اگے ودھ راے سن۔ پورس ہودے وچ کھڑھا نیزے ایسی طاقت اتے تیزی نال سٹّ رہا سی کہ اوہ جہڑے وی گھوڑے جاں سپاہی نوں وجدا سی اوہ الٹ جاندا سی۔ پورس نوں اس دی ساری فوج دیکھ رہی سی۔ اوہ سکندر کول پہنچ کے اس اپر نیزہ سٹن دی کوشش کر رہا سی پر سکندر اس دے نیزے دی مار توں دور رہِ رہا سی۔
پرو۔ بدھ پرکاش ولوں یونانی اتہاسکاراں جسٹن اتے کرٹیئس دی جانکاری دے بنیاد تے پیش کیتے گئے مورت مطابق سبھ توں پہلاں اک ہزار گھوڑ-سوار تیر اندازاں دے دستے نے پورس دی کھبی باہی اپر، جہڑی دریا دے کنڈھے نیڑے سی، اک ڈاہڈھا مارو حملہ کیتا۔ سکندر نے اپنے ساتھیاں نوں نال لے کے پورس دی فوج دی کھبی باہی خلاف بڑی پھرتی نال اگے ول کوچ کیتا۔ اس ویلے تک اوہ فوجی قطاراں وچ ہی سن تے اوہناں نوں ترتیب وچ کھڑھا نہیں کیتا گیا سی۔ سکندر دے جرنیل کوئنوس نے وی پورے زور نال اپنے گھوڑ-سواراں نوں کھبے پاسے ول جھونک دتا۔ ایہناں گھوڑ-سواراں دے زوردار حملے ساہمنے پورس دے رتھّ ہلّ گئے۔ اوہ انے بھارے سن کہ چکڑ تے کھوبھے والی دھرتی وچ چلنوں رہِ گئے۔ اس لئی پورس دے گھوڑ-سوار وی سجے-کھبے پاسیوں آ اکٹھے ہوئے تاں جو اپنے رتھاں نوں دشمن دے حملے توں بچاء سکن۔ اسے ویلے کوئنوس اپنی ویونت مطابق سجے پاسے مڑ گیا۔ اس نے پنجابی گھوڑ-سواراں اپر پچھوں دی ہو کے حملہ کر دتا۔ دوواں حملیاں دے وچکار قابو آ جان اتے پنجابی گھوڑ-سواراں نے بڑی تیزی نال اپنے-اپنے نوں دو حصےآں وچ ونڈ لیا۔ اک نے ساہمنے اتے دوجے نے پچھلے پاسے دا حملہ روکن دا یتن کیتا۔ اجے ایہہ گھوڑ-سوار اپنیاں قطاراں تے تھاواں بدلن ہی لگے سن کہ سکندر نے خود اگوں تے کوئنوس نے پچھوں دی زور پا کے اوہناں دے ہوش-ہواش گمّ کر دتے۔
اس نال اوہناں نوں اپنے-اپنے دی پے گئی اتے اوہناں نے اپنے پیادیاں دے اگوں دی بھجّ کے دو-دو ہاتھیاں وچکار چھڈے ہوئے کھپیاں وچ پناہ لے لئی۔ پھر جنی چھیتی ہو سکیا، اوہ اپنیاں پلٹناں دیاں وتھاں وچوں لنگھ کے کجھ ویلے لئی لڑائی توں باہر ہو گئے۔
یونانی گھوڑ-سواراں دے مارو حملے اتے اپنے گھوڑ-سواراں دا ہال دیکھ کے پورس نے اپنے ہاتھیاں نال اوہناں اپر بہت زوردار حملہ کیتا۔ اس حملے نے یونانی گھوڑ-سواراں نوں ایسی مار ماری کہ اوہناں دے حملے دے اثر نوں بالکل بے کار کر دتا۔ اوہ گھوڑیاں نوں اپنیاں سنڈاں نال الٹا کے دھرتی تے سٹّ دندے اتے سپاہیاں نوں پیراں ہیٹھاں مدھّ دندے سن۔ اس طرحاں جدوں مہاوتاں نے اپنے ہاتھیاں نوں بری طرحاں بھڑکا کے یونانی فوج اپر چاڑھ دتا تاں اوہناں دی اوٹ وچ پنجابی پیدل سپاہیاں نے ہلاّ بول دتا۔ یونانی گھوڑ-سواراں دا برا ہال تک کے سکندر نے اپنے پھیلینکس دستیاں نوں اگے ودھایا پر ایہہ پھیلینکس دستے وی ہاتھیاں دے حملے نوں پچھاڑ نہیں سکے۔ پورس دے ہاتھی یونانی فوج نوں پیراں ہیٹھ لتاڑدے اتے ماردے ہوئے اگے ودھدے گئے۔ اس نال پوری یونانی فوج وچ بھگدڑ مچ گئی۔ ایریئن لکھدا اے: “ایہہ لڑائی اوہناں ساریاں لڑائیاں توں بالکل وکھری سی جہڑیاں یونانی فوج نوں ہن تک کرنیاں پئیاں سن۔ ایہہ بھارے بھارے ہاتھی، پیادہ پلٹناں اتے حملے کردے جدھر جاندے سن، مکدونیاں اتے فیلینکس نوں مدھدے تے چتھدے ہوئے لنگھ جاندے سن بھاویں اوہ کنیاں وی گتھویاں قطاراں وچ ہندے سن۔”
کرٹیئس دی لڑائی دی مورت
سودھویونانی اتہاسکار کرٹیئس نے اس لڑائی دا مورت ایوں پیش کیتا اے: “ایہناں ہاتھیاں نے سبھ پاسے بھے دا ماحول پیدا کر دتا سی۔ اوہناں دیاں عجیب اتے کرخت دہاڑاں نے صرف گھوڑیاں نوں ہی نہیں ڈرایا سگوں سپاہیاں اتے جرنیلاں نوں وی بھے-بھیت کر دتا سی۔ نتیجے وجوں، جہڑے یونانی جیتو ہندے دس راے سن، اوہ ایہناں ہاتھیاں دی مار توں ڈردے لکن لئی تھاواں لبھّ راے سن۔ ایہہ دیکھ کے سکندر نے ہلکے ہتھیاراں والے ایگریئینیئناں تے تھریشیئناں نوں اگے لیاندا جہڑے ہتھو-ہتھ دی لڑائی وچ بہت ماہر سن۔ ایہناں نے پورے زور نال ہاتھیاں اپر تیراں دی بچھاڑ کر دتی۔ اس نال ہاتھیاں دے حملے وچ کجھ کھڑوت آ گئی۔ ترنت ہی پیادے پھیلینکس وی اگے ودھ گئے سن۔ ایہناں نے ہاتھیاں نوں زخمی کر کے اتنا کھجھا دتا کہ اوہ غصے اتے روہ وچ انھے ہوئے، بناں کسے تیر اتے زخم دی پرواہ کردیاں اوہناں اپر جا چڑھے۔ اس مار نوں دیکھ کے یونانیاں نوں کنّ ہو گئے کہ ہاتھیاں نوں زخمی کرنا بہت خطرے والی گل ہندی اے۔ اس ویلے سبھ توں ودھ ڈراؤنی جھاکی اوہ ہندی سی جدوں ہاتھی، سپاہی نوں اپنی سنڈ نال چکّ کے دھرتی تے پٹکہ کے ماردا سی۔ گھوڑیاں نوں اوہ اپنے لمے دنداں دے ہڈاں نال الٹا سٹدے سن۔ ڈگے پئے سپاہیاں نوں ہاتھی بڑے غصے نال پیراں ہیٹھ مدھّ دندے سن۔ اس لئی سویر توں شروع ہوئی لڑائی لوڈھے پہر تک اسے طرحاں چل رہی سی اتے نشچے نال کجھ وی نہیں کیہا جا سکدا سی کہ جت کس دی ہوویگی۔ مکدونیاں والے کدے ہاتھیاں پچھے بھجدے تے کدے اوہناں توں ڈردے پرھے نوں بھجدے۔ لوڈھے پہر تیک ایہہ لڑائی اسے طرحاں چل رہی سی۔”
لڑائی دا ایہہ سارا ذکر یونانی اتہاسکاراں دیاں لکھتاں مطابق اے۔ اس ذکر وچ پورس دا ہی پلڑا بھاری رہندا اے۔ اس ذکر وچ زیادہ ویروا پورس دا ہی اے۔ سکندر دا ویروا اس توں گھٹ اے۔ جے سنکدر دے اپنے اتہاسکار ہی اس طرحاں دا ویروا دے راے ہن تاں سمجھنا چاہیدا اے کہ اصل گل اس توں وی زیادہ ہونی اے۔ دشمن کدے وی اپنے ورتکنیک دی بہادری دا ویروا چھیتی کیتیاں ودھا کے نہیں دندا۔ ایہہ ویروا اوہ تاں ہی دیویگا جے دشمن دی بہادری حدوں ودھ ہوویگی۔ جے ایہہ ویروے کسے پنجابی جاں ہندوستانی دے دتے ہندے تاں وی سمجھیا جا سکدا سی کہ ایہناں وچ کجھ پکھپات ہووےگا۔ پر پنجابی اتے ہندوستانی ویروے تاں ہن ہی نہیں۔ اک ایرانی ذکر پھردوسی دا اے۔ اس وچ وی پورس دی بہادری ہی ساہمنے آؤندی اے۔ ایہہ سبھ کجھ ہون دے باو جود یونانی اتہاسکاراں نے اخیر وچ اک دم سکندر نوں جتیا اتے پورس نوں ہاریا ہویا دکھا دتا۔
پرو۔ بدھ پرکاش نے واضع روپ وچ لکھیا اے کہ سکندر دے اتہاسکاراں نے سکندر دے نقصان اتے کمزوریاں بارے جان-بجھّ کے پردہ پایا اتے ایہناں نوں گھٹا کے دسیا اے۔ ایہہ اوہناں دا فرض وی سی۔ پر اصلیت تاں اصلیت ہی رہندی اے جہڑی اپنے آپ ساہمنے آ جاندی اے۔ پرو۔ بدھ روشنی نے ایتھوپیائی لکھتاں اتے لڑائی دے سٹیاں دے بنیاد تے ایہہ نتیجہ کڈھیا اے کہ سکندر نے جدوں دیکھیا کہ اوہ پورس توں جت نہیں سکدا اتے جدوں دوویں بادشاہ دھرتی تے اک-دوجے دے ساہمنے اپنے-اپنے مرے ہوئے جانوراں پاس کھڑے اک-دوجے نوں دیکھ راے سن تاں سکندر نے پہل کردیاں کیہا، “پورس میں تیرا دوست ہاں۔ آ، آپاں رل کے اک نواں اتہاس سرجیئے۔” اتھوں ہی لڑائی دے سٹیاں دا پتہ لگدا اے۔
پروفیسر بدھ پرکاش مطابق پنجاب دی جت
سودھوپرو۔ بدھ پرکاش نے اس لڑائی وچ پنجاب دی جت ہوئی لکھیا اے۔ اس نے اپنی کتاب دا دسواں کانڈ اسے سرلیکھ ‘پنجاب دی جت’ ہیٹھ دتا اے۔ اوہ لکھدا اے کہ لڑائی وچ پنجاب دی جت ہوئی۔ جہڑا پورس لڑائی توں پہلاں پنجاب دے صرف دو دوابیاں، چجّ اتے رچنا دواب دا ہی مالک سی اوہی پورس لڑائی توں بعد سارے پنجاب یعنی پنجاب دے پنجے دوابیاں دا مالک بن گیا۔ ایہہ تتھّ واضع روپ وچ اس گل نوں ساہمنے لیاؤندا اے کہ پورس دی جت ہوئی سی بھاویں جنگ دے میدان وچ دوواں دھراں دی مترتا ہو گئی سی۔ اتے اس جت دا سٹہ پورس دی طاقت اتے بادشاہت دے وادھے وچ نکلیا سی۔ ایہہ گل اس تتھّ دے باو جود ہوئی سی کہ پورس دے دشمن امبھی، چانکی اتے چندر خفیہ، سکندر دے نال سن۔ جدوں سکندر اتے پورس نے دوستی پا کے لڑائی بندی دا اعلان کیتا تاں ایہہ تنے سکندر دی فوج وچوں کھسک گئے سن۔ سکندر اتے پورس اکٹھے دوستی دے شگن مناؤندے ہوئے پورس دی راجگڑھ مدرکوٹ پہنچ گئے سن۔