پنجاب دے لوک ساز

پنجاب دے لوک ساز

اوندھ ساز

ودواناں دے متّ مطابق سنگیت تریخ وچ تال سازاں دا جم سبھ توں پہلاں دا منیا جاندا اے۔ کارن ایہہ اے کہ لے فطرت وچّ سبھ جگہ موجود اے اتے ہریک وستو لے اتے مشتمل اے۔ انسان نے سبھ توں پہلاں ہتھ نال تالی وجائی ہوویگی اتے اس توں پچھوں تال نوں پردرشت کرن لئی سازاں دی لوڑ محسوس کیتی ہوویگی۔ رگوید، اتھروید وچّ سانوں ددمبھی آدمبر تے آگھاتی ساز وغیرا سازاں دا الیکھ ملدا اے۔ جیکر اسیں شو جی نوں تال اتے لے دا موڈھی سمجھ لئیے تاں کوئی سنکے والی گلّ نہیں کیوں جو شو جی دے سروپ نوں اسیں ہمیشا تال، ساز ڈمرو دے نال پرتکھ روپ وچّ ویکھدے ہاں۔ کیہا جاندا اے کہ بھگوان شنکر نے چوداں وار ڈمرو وجایا جس توں چوداں مہیشور سوتراں دی اتشوہر ہوئی منی جاندی اے۔ چوداں مہیشور سوتراں وچّ تال اکھراں دی اک خاص لڑی اے۔ جس دا گرائمر دی نظر نال بہت اہمیت اے۔ اج چڑھدے پنجاب وچّ ڈمرو توں ہی وکشت ہوئے پرمکھ تال سازاں دا روپ اسیں طبلہ، پکھاوج، نگاڑا، ڈھول، تاشا، نال ڈھولک، ڈف، طبل، خنجری، کھیل، مردنگ، ہڑک، ڈمرو، ڈگڈگی، گڑس وغیرہ وچّ بدلیا ہویا دیکھدے آں۔ جنوبی بھارت تے پنجاب وچّ گھڑا وی تال ساز دے روپ وچّ ورتوں وچّ لیایا جاندا اے۔

ڈھول

پنجاب وچّ چمڑے دے مڑھے ہوئے جِنے وی سازاں دی ورتوں ہندی اے اوہناں ساریاں سازاں وچوں ڈھول دا سبھ توں اہم تھاں اے۔ ڈھول ڈھولکی دا ہی اک روپ اے۔ جویں کہ ستار دا وڈا روپ سربہار اتے وائلن دا وڈا روپ بیس (Base) بن جاندا اے اسی طرحاں ڈھول وی ڈھولکی دا اک وڈا روپ اے۔ اسیں ایہہ آکھ سکدے ہاں کہ پنجاب وچّ تیویاں دا ساز ڈھولکی اے اتے مرداں دا ساز ڈھول اے۔ڈھول پنجاب دے لوک ناچاں جویں بھنگڑا، گدھا وغیرہ نال وجایا جاندا اے۔ بھنگڑا تاں ڈھول بناں اکا ہی نہیں پے سکدا۔ کدے کدے اسیں ڈھول نوں کشتیاں دے اکھاڑے وچّ وی وجدا دیکھدے ہاں۔ ایہہ ساز ویر رس اتے تال پردھان اے۔ بناوٹ ایہہ ساز دی لکڑی نوں وچوں کھوکھلا کر کے بنایا جاندا اے۔ اس دے دوویں منہ وڈے تے کھلے ہندے ہن۔ اس دے منہ دی چوڑائی 35 سینٹیمیٹر ہندی اے۔ ایہناں دوہاں مونہاں اتے بکرے دی کھلّ دے پترے (پڑے) مڑھے جادے ہن تے اناں نوں رسیاں دی مدد نال کھچیا جاندا اے۔ رسیا وچّ پتل جاں چمڑے دے چھلے بنا کے پرو دتے جاندے ہن تاں جو ڈھول نوں کھچن وچّ اسانی راے۔ کھبے پترے نوں دھاما اتے سجے پترے نوں پڑا آکھدے ہن۔ ایہہ بانس تے لکڑی دیاں چھریاں نال وجایا جاندا اے۔ کھبے پاسے ارتھات دھامے دی چھڑی لکڑی دی اے جہڑی کہ ہاکی دی شکل وچّ ہندی اے جس نوں ڈگا آکھدے ہن۔ سجے پاسے ارتھات پڑے نوں بانس دی چھڑی نال وجایا جاندا اے۔

ڈھڈ

ڈھڈ پرچین اوندھ سازاں وچوں اک اے۔ ڈھورو، ڈمرو، کڑوا، ڈمڈمی وغیرا سازاں دی قِسم وچوں اے۔ ایہ ڈمرو نالوں تھوڑی جئی وڈی ہُندی اے۔ پنجاب دے لوک گیتاں وچّ جو تھاں سارنگی نوں دتا جاندا اے اوہ تھاں ہی سارنگی نوں دتا جاندا اے۔ اصلی گلّ تاں ایہ اے کہ ایہ دوویں ساز پنجاب دے لوک گیتاں وچّ اکٹھے ای وجدے نیں۔ جدوں ڈھڈّ سارنگی تے لوک گیت گائے جادے نیں تاں سارنگی اپنے سُراں نال شنگیت دی سنگت کردے ہن تے ایہہ اس نوں چار چند لاؤندی اے اتے ڈھڈّ تال دی کسوٹی لے کے شونے تے سہاگے والی گلّ کردی اے۔ پنجاب وچّ جتھے، پرم کتھا، لیلی مجنوں، واراں، ہیر رانجھا، سوہݨی مہینوال، سسی پنوں، دلا بھٹی، جیونا موڑ دے قصے، جہڑے کہ ڈھڈّ سارنگی تے کلیاں دے روپ وچّ گائے جاندے نیں اتے بہت ہی مشہور نیں۔ اس توں علاوا ڈھڈّ سارنگی اتے کافیاں وی گائیاں جاندیاں نیں۔ ایہ امب، ٹالھی، توت وغیرا دی لکڑی دی بݨدی اے۔ اس دی لمبائی دس انگل تو لے کے باراں انگل تک ہو سکدی اے۔ ڈمرو دے سائز دی طرحاں اس دا وچلا حصہ پچکیا ہندا اے۔ اس دے دوویں منہ گولائی دے سائز دے ہندے ہن اتے ایہناں دی لمبائی چوڑائی چار توں پنج انگل ہو سکدی اے۔ عامَ تور تے اس دی لمبائی 16 سینٹی میٹر تے منہ دی چوڑائی 9 سینٹی میٹر ہُندی اے۔ ایہناں اتے چمڑے دی پتلی کھلّ دے پڑے چڑھائے جاندے نیں تے ایہناں دوہاں پڑیاں نوں سوت دی پتلی رسی نال ست جاں اٹھ جگہاں (گھر) وچّ مڑھ دتا جاندا اے۔ تھوڑی جئی رسی فالتو رکھی جاندی اے۔ جس نوں کہ وجاؤن ویلے وچلے حصے اتے لپیٹ کے ہتھ نال کھچی جاں ڈھلی کیتی جاندی اے۔ دوسرے ہتھ دیاں انگلاں نال اس نوں وجایا جاندا اے۔ اس طرحاں کرن نال اک خاص قسم دی آواز پیدا ہندی اے جس نوں اسیں شاستری سنگیت وچّ گمک دے نام نال جاندے ہاں۔

نقارا

نقارے دا اج بے شک پنجاب وچّ اوہ تھاں نہیں رہیا جیہڑا ایہنوں سکھ دور وچ یا اس توں پہلاں ملیا سی ۔ ایہہ اتّ پراچین سازاں دی گنتی وچّ آؤندا اے۔ راجے مہاراجے اس دا پریوگ لڑائی دے ویلے کردے سن اتے اس دی گنتی یدھ دے سازاں وچّ کیتی جاندی سی۔ نگارے اتے چوٹ لگاؤن دا مطلب ہی ایہہ ہندا سی کہ لڑائی ہون والی اے۔ ایہہ اک تال پردھان اتے ویر رس پردھان ساز اے۔ بھارت دے راجتھاں دے شیخاوتی اتے الور وچّ نگارا وجاؤن دے اج وی مقابلے ہندے ہن۔ اتر پردیس دی نوٹنکی وچّ اس نوں “نقارہ” دے ناں نال جانیا جاندا اے۔ پنجاب وچّ ایہہ ساز لگبھگ ختم ہون تے ہی اے کیونکی اج اس نوں پنجاب وچّ صرف گوردواریاں وچّ کدیں کدائیں وجدا سنیا جاندا اے۔ بناوٹ ایہہ لواے جاں ہور کسے دھاتو دے میل نال بنیا ہندا اے۔ اس اتے مجھّ دی کھلّ مڑھی جاندی اے چمڑے دی دوال نال اس نوں کس دتا جاندا اے۔ اس نوں اک تپائی تے رکھ کے دو موٹے ڈنڈیاں نال وجایا جاندا اے۔ عامَ طور تے اس دے منہ دی چوڑائی 60 سینٹیمیٹر ہندی اے۔ اس دا سر اچا کرن لئی اس دی مڑھی ہوئی کھلّ نوں دھپے جاں اگّ نال سیکیا جاندا اے اتے سر نیواں کرن لئی اس دی کھلّ اتے پانی دی بھجی ہوئی گلی لیر رگڑی جاندی اے تاں جو اس دی کھلّ نرم ہو کے ہیٹھلے سر تے بولے۔ راجیاں مہاراجیاں دے ویلے نگارے ساز نوں اوہناں دی سواری اگے وجایا جاندا سی تاں جو لوکاں نوں پتہ لگّ جاوے کہ مہاراجے دی سواری آ رہی اے۔

خنجری

پنجاب وچ خنجری دا پریوگ لوک گیتاں اتے لوک ناچاں وچّ ہندا اے۔ لوک ناچ وچّ جویں گدھا بھنگڑا اتے لوک گیتاں وچّ جویں سسی پنوں، ہیر رانجھا، سوہݨی مہینوال،دے قصیاں تے ہولی دے گیتاں وچ کیتا جاندا اے۔ بناوٹ خنجری گول سائز وچّ بنی ہندی اے۔ ایہہ گول سائز دی لکڑی دی جاں پتل دی چادر دی ہندی اے۔ اس دے منہ دی چوڑائی 18 توں لے کے 24 سینٹیمیٹر تک ہندی اے۔ اس دے گھیرے دی لکڑی جاں چادر دی چوڑائی تنّ توں لے کے چار انگل تکّ ہندی اے۔ اس دے گھیرے اتے چمڑے دی پتلی کھلّ مڑھی ہندی اے۔ اس دے گھیرے دی اٹھ توں لے کے بارھاں انگل تک ہو سکدی اے۔ اس دی لکڑی جاں پتل دے گھیرے نوں تنّ چار جگھاں وچوں کٹّ کے تھنّ چار چھوٹے-چھوٹے چھینے لائے جاندے نیں۔ جد خنجری دی کھلّ اتے ہتھ دی تھاپ لگدی اے تاں ایہہ نکے نکے چھینے آپس وچّ ٹکرا کے بڑی مدھر آواز دندے ہن۔ کئی لوک کھبے ہ4تھ دی وکارلی انگل نال اس دی کھلّ دے کنیرے نوں دبا کے گمک پیدا کردے نیں۔ جنوبی ہند وچّ پنڈت اہوبل دے مطابق ایہ ساز گنجیرا دے نہ نال اج وی پریوگ کیتا جاندا اے۔ خنجری دا پریوگ پنجاب وچّ ہی نہیں سگوں سمچے بھارت وچّ بھجناں، لوک گیتاں اتے لوک ناچاں وچّ کیتا جاندا اے۔

تنت ساز

تنت سازاں دا جم دھنش توں منیا جاندا اے۔ انسان نے جدوں دھنش نوں تانیا اتے ڈھلا کیتا تاں اس وچوں اک پرکار دی دھنی اتپن ہوئی جس نے اگوں تنت سازاں دا روپ دھارن کیتا۔ پہلے پہل انسان نے لکڑی نوں دھنش دے سائز وچّ کھودیا اتے اس اتے کھلّ مڑھ کے تار چڑھا دتے جس توں وینا دا جم ہویا۔ تیسری شتابدی تو پوروَ اس پرکار دی وینا دا جم ہویا۔ تیسری شتابدی توں پوروَ اس پرکار دی ونا پرچار وچّ سی۔ ویدک دور وچّ سانوں شتنتتری وینا، اودمبری وینا، کتیاینی وینا وغیرہ دے ناں ملدے ہن۔ مدھ دور وچّ اک-تارے دا خاص پرچار سی۔ اسیں میرا بائی اتے چیتن پربھو دے ہتھ وچّ اک تارہ پھریا ویکھدے ہاں جس دے نال اوہ بھگتی مطلب دے گیت گھاؤندے سن۔ اسی دور وچّ ستار دا روپ بمیا۔ اج اسی آدھار تے ترقی یافتہ ہوئے سرود، رباب، سورنگی، ستار، گٹار، سرمنڈل، وائلن، دل ربا،اسراز، تاؤس وغیرہ دے روپ دیکھدے آں ۔

تُمبی (اک تارا)

اک تارا یا تُمبی اتی پرچین دور دا ساز اے ۔ پرچین دور تو لے کے ہن تک ایہہ سادھو سنتاں دا ساز رہیا اے ۔ سادھو سنت ایہدے نال اوم نمو دا جاپ کردے سن ۔ ارتھات ایہ موکھ پرشوہر دا زریعہ بنیا رہا۔ اس دی اداہرن میرا بائی ساڈے ساہمنے اے۔ میرا بائی نے اک تارے دے نال ہی بھجن کردے ہوئے بھگوان کرشن نوں پایا۔ پرچین دور وچّ شاستری سنگیت دا مشق کرن لئی اک تارے دا پریوگ ہندا سی۔ ودوان لوک اس نوں اپݨے سر تے ملا کے ‘سا رے پا دھا نی سا’ سرگم دی مشق کردے۔ ہولی ہولی اس ساز نے ترقی کیتی تے ایہہ لوک گیتاں وچّ وی پریوگ ہون لگا۔ اس دے سائز اتے تاراں نوں ودھا کے تانپورے دی شکل دتی گئی۔ دوجے پاسے ایہدے سائز نوں چھوٹا کر کے تومبی بنا دتی گئی،جہڑی کہ پنجاب دے لوک گیتاں وچّ اج پریوگ کیتی جاندی اے۔ پنجاب وچّ تومبی بھنگڑا، مرزا، جگنی اتے کئی ہور پنجابی لوک گیتاں نال وجائی جاندی اے۔ بناوٹ تومبی اک سدھارن بناوٹ دا ساز اے۔ ایہہ عامَ طور تے کدو یا لکڑی نوں کھوکھلا کر کے اک خول بنا لیا جاندا اے۔ اس دے وچّ اک توں لے کے ڈیڈھ فٹّ تک لکڑی دا ڈنڈا گول تراش کے لگا دتا جاندا اے۔ اس دے ڈنڈے دی لمبائی 54 سینٹی میٹر تے خول دی چوڑائی 9 سینٹی میٹر ہندی اے۔ اس خول دے مونھ اتے اک پتلی کھل چرھائی جاندی اے تے ڈنڈے دے اپرلے پاسے اک لکڑی دی کھونٹی لگائی جاندی اے۔ جس وچّ تار پرو کے ڈنڈے دے نچلے پسے تار نوں مروڑی دے کے بنھ دتی جاندی اے۔ چمڑے دی کھولھ اتے اک بھانس جاں لکڑی دا ٹکڑا رکھیا جاندا اے جس دے اتے تار ٹکدی اے۔ کھونٹی دے نال تار نوں کسّ کے اپنی اچھا مطابق ملا لیا جاندا اے۔ اج کلھ اس نوں وجاؤن لئی سجے ہتھ دی پہلی انگل وچّ ستار دی مجراب پا کے وجاؤندے ہن اتے اپرلے پاسے کھبے ہتھ دیاں انگلاں نال تار نوں دبا کے سر کڈھے جاندے ہن۔ پر پہلا اس نوں خالی انگل نال ہی وجاؤن دا رواج سی۔ اج وی کئی ایہنوں اک انگل نال ہی وجاؤندے ہن،مجراب دی ورتوں نہیں کردے۔ اج پنجاب دے لوک گیتاں وچّ جو اہمیت اس ساز نوں حاصل اے شاید ہور کسے نوں وی نہیں ۔

سارنگی

پنجابی سنگیت سازاں وچّ صرف سارنگی ہی اس طرحاں اے جس وچّ ہر گائکی انگ وجایا جا سکدا اے۔ جویں کہ اس دے ناں توں واضع ہندا اے اس وچّ سو رنگ ہدے ہن ارتھات ہریک رنگ نال ایہہ بھرپور اے۔ اس نوں شاستری سنگیت اتے لوک سنگیت وچّ پریوگ کیتا جاندا اے۔ اتھے ایہناں دے پریوگ وچّ تھوڑا فرق ہندا اے۔ شاستری سنگیت وچّ پریوگ ہون والی سارنگی دا ساتھ طبلہ دندا اے اتے لوک سنگیت وچّ پریوگ ہون والی سارنگی دی سنگت ڈھڈّ کردی اے۔ پنجاب دے لوک سنگیت سارنگی دا کافی اہم تھاں اے۔ سارنگی نال کلیاں گائیاں جادیاں ہن جویں ہیر دی کلی، سسی دی کلی، مرزے دی کلی، دلا بھٹی وغیرہ کسے گائے جاندے ہن۔ کدے کدے بولیاں وچّ وی اس دا پریوگ ہندا اے۔ بناوٹ ایہہ لگ بھگ دو فٹ لمبی ہندی اے۔ عامَ طور تے اس دی لمبائی 58 سینٹیمیٹر تے چوڑائی 13 سینٹیمیٹر ہندی اے۔ اس وچّ تومبے دی جگہ تے لکڑی دا بنیا ہویا ڈھڈّ ہندا اے، جہڑا ہیٹھاں نوں چپکیا ہویا اتے اتے نوں ڈمرو دے سائز دا ہندا اے۔ ایہہ لکڑی نوں کھود کے بنایا جاندا اے اتے ایہدے اتے چمڑے نوں مڑھ دتا جاندا اے۔ اس چمڑے دے اتے وچکار نوں اوٹھ دی ہڈی دی گھوڑی دے اپروں چار تنداں (چمڑے دیاں تاراں) کھونٹیا ولّ چلیاں جادیاں ہن۔ اس نوں کمان دی مدد نال وجایا جاندا اے۔ کھبے ہتھ دیاں انگلیاں دے نہوں نال تند دیاں تاراں پچھے توں چھوہ کے اپنی اچھا مطابق سر کڈھے جاندے ہن۔ اس وچّ پردے نہیں ہندے صرف مشق نال سر کڈھے جاندے ہن۔

گھمچو(بگدُو)

بگچو

ایہہ پنجابی پرچین تتّ سازاں وچوں اک اے جیہنوں تومبا جاں گھمچو دے ناں نال جانیا جاندا اے۔ اس طرحاں دا اک ساز مہانراشٹر وچّ وی اے جس نوں مہانراشٹر دے لوک تنتنا آکھدے ہن۔ پنجاب لوک سنگیت وچّ اج بے شک اس دی ورتوں وڈی ماترا وچّ نہیں کیتی جاندی، پر پھیر وی پنجاب دے لوک گیتاں، بھنگڑےآں تے پنجابی بولیاں وچ ایہدا اہم تھاں اے ۔ بناوٹ ، ایہدی بناوٹ بڑی سدھی تے سدھارن ہندی اے۔ ایہہ عامَ طور تے امب دی لکڑ دا بنیا ہندا اے اتے اس دی لمبائی 11 انگل تو لے کے 13 انگل تکّ ہندی اے۔ ڈھڈّ وانگ اس دا ڈھڈّ وچوں پچکیا ہویا تے منہ کھلا ہندا اے۔ اس دے منہ دا سائز ستّ اٹھ انگل گولائی وچّ ہندا اے۔ اس دے اک منہ اتے چمڑے دی کھلّ مڑھی ہندی اے۔ اس مڑھی ہوئی کھلّ دے وچکار لگبھگ ادھا میٹر چمڑے دی تند (تار) پرو کے دوجے منہ راہیں کڈھ دتی جاندی اے۔ اس تند دے چمڑے والے سر نوں گنڈھ دتی جاندی اے تے دوجے سرے نوں ایہ لکڑی دے گٹے وچّ گنڈھ مار کے پرو دتا جاندا اے۔ اس دے وجاؤن دا ڈھنگ ایہہ اے کہ تومبے نوں کھبے پاسے کچھڑّ وچّ مار کے تند سدھی کر لئی جائے تے سجے ہتھ دی پہلی انگل نال اس دی تند تے چوٹ ماردے ہوئے لکڑی دے گٹے نوں کھبے ہتھ کھنال کھچیا جاں ڈھلا کیتا جاندا اے،اس طرحاں اس وچوں گمک دی آواز پیدا ہندی اے پر ایہہ گمک ڈھڈّ دی گمک نالوں وکھری ہندی ہو۔ ایہہ ساز لوک گیتاں جاں بولیاں وچّ سر نولوں زیادہ تال پردھان رہندا اے۔

سشر ساز

آرنبھ وچّ وغیرہ مانو نے جنگل وچّ گزردی ہوئی آواز دی ساں ساں نوں سنیا ہووےگا جس دے نتیجے وجوں اس نوں اس گلّ دا دھیان ہویا ہووےگا کہ بانس وچّ ہوا دے داخلہ نال اک پرکار دی دھنی اتپن ہندی اے۔ سشر سازاں وچّ سبھ توں پرچین ساز بنسری،بینو اتے مرلی اے۔ بھگوان کرشن نوں اسیں سشر ساز دا پرمکھ وادک مندے ہاں جناں دی بانسری دی مدھر دھنی سن کھو گوپیاں اپنی سدھ بدھ کو دندیاں سن۔ جدید یگ وچّ سشر ساز دے کئی ترقی یافتہ اتے پرچلت روپ نیں جیہناں وِچوں بانسری،شہنائی، بین، ناگسورم، نگوزے، الغوزے، کلارنیٹ، ہارمونیئم، بنگل، سنکھ وغیرا۔

الغوزا

پنجاب دے لوک گیتاں وچّ نگوزیاں دا اک اہم تھاں اے۔ پنجاب وچّ عامَ طور تے ایہہ ساجھ لوک گیتاں نال وجایا جاندا اے۔ پڈاں وچّ گٔوآں، مجھاں چراؤن والے (پالی) دا ایہہ من بھاؤندا ساز اے۔ بناوٹ اس ساز نوں بناؤن واسطے بانس نوں کھوکھلا کیتا جاندا اے۔ بنسری دا ہی ایہہ اک روپ اے۔ ایہہ دوویں بانسریا نوں اکٹھا وجایا جاندا اے۔ اس وچّ چار توں لے کے چھ تک چھید ہندے ہن اتے ایہناں دوواں نوں اکٹھے ہی پھوک موری جاندی اے۔ ایہہ ساز دوویں ہتھاں نال وجایا جاندا اے۔ ہریک بنسری اتے تنّ تنّ انگلاں رکھیاں جاندیاں ہن۔ اس ساز نال لوک گیتاں دی سنگت کیتی جاندی اے اتے ستنتر روپ نال وجایا جاندا اے۔اس ساز دا سر کافی اچا ہندا اے۔ اس کر کے اس دے نال گاؤن والے وی کافی اچے سر تے گاؤندے ہن۔ سندھ پردیس وچّ تھوڑا جیہا انتر کر کے اس ساز نوں بین آکدے ہن۔ اج کلّ نگوزیاں نوں پنجاب دے لوک سازاں نال،پنجابی بولیاں اتے ہور کئی لوک گیتاں، گدھیاں اتے بھنگڑیاں نال وجاؤندے نیں۔ الگوزے ساز بانس دے نال بݨدے نیں تے بانسری نال رلدے ملدے نیں۔ پنجاب وچ الگوزیاں نوں جوڑی وی اکھیا جاندا اے۔ پنجاب دے ریگستانی ٹبیاں وچ الغوزیاں دی قدیمی قسم دیکھݨ نوں ملدی اے جیہدے وچ ایک الگوزا وڈا تے ایک چھوٹا ہندا اے۔ پنجاب وچ سیال کوٹی جوڑی ایس پاسے مشہور ہوئی۔ الگوزیاں دی ایہ قسم سبھ توں چھوٹی اے جو کہ تقریبن دس انچ لمبی ہندی اے۔ ایہ جوڑی سبھ توں زیادا اُچی آواز والی ہُندی اے۔

ایس جوڑی دی لوک طرزاں وچ ہیر رانجھا، مرزا، سسی پنوں، تے گیتاں دے حساب نال طرزاں بݨائیاں گئیاں نیں۔ جیہناں وچ میں نیل کرائیاں نیل کاں گیت بہت مشہور اے۔ عالم لوہار، گرمیت باوا، پمی بائی نال سیالکوٹی جوڑی دیکھݨ نوں مِلدی اے۔

ایہدے مشہور وجنتراں وچ فضل کریم ،اللہ دتا نائی ، محمد علی قصائی شامل نیں.

لدھیاݨوی جوڑی سیالکوٹی جوڑی توں وڈی ہندی اے، لدھیاݨوی جوڑی پنجاب دے راگیاں کول دیکھݨ نوں ضرور ملدی اے۔ ایہ جوڑی پندراں انچ یا اس توں زیادا ہُندی اے۔

ایہدیاں لوک طرزاں وچ جندوا ، داندرا ، ریکارڈ ، پمپ، اٹھا/ٹکور ، شامل نیں۔

ایس جوڑی نال گاون والے گائیکاں وچ محمد صدیق راگی ، محمد شریف راگی ، عنائیت علی راگی، فضل دین گجر راگی وَرگے فنکار شامل نیں۔ ایہدے مشہور وجنتراں وچ استاد رحماں جٹ جوڑی والا ، صدیق جوڑی والا ، حساء جوڑی والا ، نکا جوڑی والا ، استاد سیلہ جوڑی والا ، ٹھاکر جوڑی والا ، بولہ راجپوت ، شیرو جٹ جوڑی والا شامل نیں۔

پنجاب دے پہاڑی علاقیاں وچ مری والے پاسے وی اک جوڑی سنن نوں ملدی اے جو کہ لدھیاݨوی جوڑی نالوں وی وڈی ہُندی اے۔

ایُدی لمبائی ویہہ انچ ہُندی اے تے ایہ قِسم پنجاب وچ سبھ توں گھٹ دیکھݨ نوں ملدی اے۔ ایہ قسم پہاڑاں وچ بگ چارن والے وجوندے نیں۔

الگوزے وجون تے بݨوݨ دا رواج پنجاب وچ مک رہیا اے پر کِتے نہ کِتے ایہ دیوا بل رہیا اے۔

اپنے ورثے نوں بچون دی کوشش کرنئی چاہیدی اے۔

لکھت :-رانا اسامہ الغوزے/جوڑی وجنتر

پتا:- لائلپور پنجاب پاکستان۔

رابطا نمبر:-923127427256+

یوٹیوب چینل دا نام:- لوک رنگ پنجاب دا

گھن ساز

سازاں دی انتم قسم گھن ساز اے۔ ایہناں سازاں دی دھنی کسے دھاتو جاں لکڑی دے آپسی ٹکراء نال پیدا ہندی اے۔ پرچین دور توں ہی مندراں وچّ کھڑکدے ہوئے ٹلّ، گھڑیال، گھنٹیاں، گھنگرو وغیرہ دا الیکھ ملدا اے۔ اج اسیں اس دے انترگت منجیرا، کھڑتال، جھانج، جلترنگ، کاٹھ ترنگ، نل ترنگ، کانچ ترنگ، چمٹا، مورچنگ وغیرا دا روپ ویکھدے آں۔ اج دا یگ سازاں دا یگ اے پھر وی پچھمی دیساں دی تلنا وچّ بھارتی ساز انے ترقی یافتہ نہیں ہو سکے اتے نہ ہی انی ماترا وچ سازاں دا پرچار اے ۔

چمٹا

چمٹا پنجاب دے مشہور ناچ بھنگڑے وچ پریوگ ہون والا مکھ ساز اے۔ اس نوں لوک گیتاں وچّ ڈھولکی نال وجایا جاندا اے۔ اس توں علاوہ ایہہ ساز بھجن، کیرتن، نگر کیرتن، پربھات پھیری لئی وی پریوگ کردے ہن۔ بناوٹ ایہہ لواے دا لگبھگ دو توں چار فٹ لمبا عامَ چمٹیاں دے سامان ہندا اے۔ اس دی لمبائی عامَ طور تے 10 سینٹیمیٹر ہندی اے۔ اس دے مٹھ دے موڑ اتے اک گول سائز دا کڑا ہندا اے۔ کھبے ہتھ نال اس کڑے نوں چمٹے تے ماردے ہن تے سجے ہتھ نال چمٹے دے دوویں پرتیاں نوں آپس وچّ ٹکراؤندے ہوئے اس نوں وجاؤندے ہن۔ چمٹے اتے کھڑتال دے سامان چھوٹے چھوٹے پتل جاں لواے دے سائز دے چھینے لگے ہندے ہن۔ اج توں کجھ سماں پہلاں ایہناں چھینیا دا سائز اج دے چھینیاں نالوں وڈا ہندا سی اتے چھینے وڈے ہون کارن چمٹے دی آواز بھاری ہندی سی۔ مگر اج کلھ چمٹے وچّ جہڑے چھینے پیندے ہن اوہ گول سائز وچّ چھوٹے اتے مٹھی آواز دندے ہن۔ جہڑے چمٹے اتے وڈے سائز والے چھونے لگے ہندے ہن اوہ چمٹے دہاتی واجے والے وجاؤندے ہن اتے جہڑے چمٹے اتے چھوٹے سائز والے چھینے لگے ہندے ہن اوہ بھنگڑے، بھجناں، کیرتناں وچّ پریوگ ہندے ہن۔ اج وی جدوں پنڈ وچّ ویاہ شادی ہووے جاں کوئی ہور خوشی دا اتسوَ ہووے تاں اوہناں دے دہاتی واجے والیاں دے نال چمٹے والا ضروری ہندا اے۔

گھڑا

پنجاب دی رہتل اتے لوک سنگیت دے کھیتر وچّ گھڑے نوں اپنا اک خاص تھاں حاصل اے۔ اس دی اداہرن سوہنی گھمیارن ساڈے ساہمنے اے۔ اج وی سوہنی دے قصے گھڑے نال گاؤندے ہن۔ ایہہ ساز پنجاب دے لوک-گیتاں وچّ پریوگ کیتا جاندا اے۔ پرانے ویلے وچّ شکاری لوک مرگ دا شکار کرن لئی اس دے منہ اتے ربڑ بنھ کے اک خاص طریقے نال وجاؤندے سی جس دی آواز سن کے مرگ کول آ جاندا سی اتے پھر شکاری لوک اس نوں شکار دا نشانہ بنا لیندے سن۔ اج جہڑا گھڑا لوک گیتاں وچّ پریوگ کیتاں جاندا اے اس دا منہ اپروں چھوٹا تے ڈھڈّ وڈا ہندا اے۔ اس نوں دوویں ہتھاں نال وجایا جاندا اے۔ اک ہتھ گھڑے دے خالی منہ اتے ماردے ہن اتے دوجے نوں گھڑے دے ڈھڈّ وچکار ماردے ہن۔ اس گھڑے دا ڈھڈّ وڈا تے منہ چھوٹا ہون کارن اک خاص طرحاں دی آواز نکلدی اے۔ کئی واری اک ہتھ وچّ چھلے پا لئے جاندے ہن جس دے نال کہ اس دی تال کناں نوں چنگی لگدی اے۔ ایہہ ساز تال پردھان اے۔ بناوٹ عامَ طور تے گھڑے دے منہ دی چوڑائی 9 سینٹیمیٹر توں لے کے 12 سینٹیمیٹر تک ہندی اے۔ گھڑا وجاؤن والے اج کلھ اپنے گھڑے نوں باہروں کئی پرکار دے رنگاں نال رنگ لیندے ہن تاں جو ویکھن نوں چنگاں لگے۔

کھڑتال

کھڑتال نوں کرتال دے ناں نال وی جانیا جاندا اے۔ ایہہ وی اک پرچین دور دا ساز اے۔ پرچین ویلے توں لے کے ہن تک ایہہ سادھو سنتاں دا من بھاؤندا ساز رہا اے۔ اج وی ایہہ مندر، گوردواریاں وچّ بھجن، کیرتناں نال وجائی جاندی اے۔ اج اس نے ترقی کر کے پنجاب دے لوک سنگیت وچّ وی اپنا تھاں بنا لیا اے۔ اج دے دہاتی گبھروآں نوں اک ہتھ وچّ تومبی تے دوجے ہتھ وچّ کھڑتال دی جوڑی لے کے وجاؤندیاں تے گاؤندیاں ویکھ سکدے ہاں۔ تومبی دے نال ایہہ سر کڈھدے ہن اتے کھڑتال نال اپنی لے نال تال سمبھالدے ہوئے گاؤندے ہن اتے نال کھڑتال وجدی ہوئی وی چنگی لگدی اے۔ اس دے چھینیاں دی آواز بڑی پیاری تے مٹھی لگدی اے۔ بناوٹ ایہہ لکڑی دے دو، اک سامان ٹکڑیاں نال بنائی جاندی اے۔ اس دی لمبائی 5 انچ توں لے کے 10 انچ تک اتے چوڑائی 2 انچ توں لے کے 3 انچ تک ہندی اے۔ اس وچّ خنجری دے سامان پتل دے گول سائز دے چھوٹے چھوٹے چھینے دو تنّ جگہ تے لگائے جاندے ہن۔ ایہہ اکو ہتھ وچّ پکڑی جاندی اے۔ اک لکڑی دے ٹکڑے وچّ انگوٹھا پاؤن دی تھاں ہندی اے اتے دوسرے ٹکڑے وچّ انگلیاں پاؤن دی تھاں ہندی اے اتے ایہناں دوہاں ٹکڑیاں نوں آپس وچّ کھڑکاؤنا ہی اس دی وادن سٹائل اے۔ میرا بائی نے وی اک ہتھ وچّ کھڑتال تے دوجے ہتھ وچّ اک تارہ لے کے بھجن،کیرتن کردیاں ہویاں مکتی حاصل کیتی ۔

گھنگھرو

گھنگھرو اتی پرچین دور دا ساز اے۔ اس دی گنتی گھن سازاں وچّ کیتی جاندی اے۔ ایہہ پنجاب دا ہی نہیں سگوں سارے بھارت دا اپنا من بھاؤندا ساز اے۔ بھارت وچّ ہریک پرکار دے اتے ہریک پرانت دے ناچ وچّ اس دا پریوگ ہندا اے۔ بھارتی شاستری ناچ بھاویں اوہ کتھک،منیپوری،بھرت ناٹیم،کچی پوڑی جاں کتھا کلی ہووے،گھنگھروآں دا پریوگ ہونا ضروری اے۔ ایہہ تال پردھان ساز اے۔ پنجاب وچّ مرد اتے تیویاں دا ایہہ اکٹھا ساز اے۔ مرد اس نوں پیراں وچّ بنھ کے بھنگڑے جاں میلیاں وچّ نچدے ہن۔ تیویاں وہ شادیاں اتے تیاں وچّ گدھیاں وچّ نچدے ہوئے اس ساز دا پریوگ کردیاں ہن۔ جہڑے گھنگرو لوک ناچ وچّ پریوگ کیتے جاندے ہن اوہ اک چمڑے دے پٹے وچّ پروئے ہندے ہن۔ شاستری ناچ وچّ گھنگھرو رسی وچّ پروئے جاندے ہن اتے اوہناں دی گنتی لوک ناچ دے گھنگھروآں دے سر تے دھیان دتا جاندا اے۔ بناوٹ شاستری ناچ دے سارے گھنگھرو سر تے ملے ہندے ہن۔ شاستری نرت کرن والے دے اک پیر دی رسی وچّ عامَ طور تے سو توں لے کے ڈھائی سو تک دی گنتی وچّ گھنگھرو ہندے ہن۔ ابھنی درپن دے رچناکار نندکیشور دے مطابق گھنگھرو کانسی دھات دے بنے ہونے چاہیدے ہن۔ گھنگھروآں دی بناوٹ اک طرحاں دی اتے سندر ہونی چاہیدی اے۔ پتل دھات دے گھنگھرو وی لئے جا سکدے ہن۔ گھنگھروآں دی بناوٹ دو طرحاں دی ہندی اے۔ اک طرحاں دی تاں اک منہ والے،دوجے طرحاں دی چار منہ والے ہندے ہن۔ ہریک گھنگھرو وچّ کالی چھوٹی گول مرچ دے برابر لواے دی گولی ہندی اے۔ ایہہ اک رسی وچّ پروئے جاندے ہن۔ ڈوری وچّ پہلاں اک گنڈھ ماری پا کے اک گھنگھرو پرویا جاندا اے اتے پھر اک گنڈھ ماری جاندی اے۔ دھیان راے کہ گھنگھرو دے اتے کوئی گنڈھنا آوے بلکہ خالی ڈوری وچّ ہی گنڈھ آوے۔ گھنگھرو گھس گھس کے جنے پرانے ہو جان انے ہی چنگے ہندے نیں ۔

سپّ

جویں کہ ایہدا ناں اے اسے طرحاں ایہدی بناوٹ ہندی اے ۔ پنجاب دا ایہ ایہجیا ساز اے جیہڑا ہور کسے وی دیس وچ دیکھن یا سݨݨ وچ نہیں ملدا۔ ایہدی ایجاد پنجاب وچ ہوئی اے ۔ ایہدا ورتا پنجابی لوک ناچاں وچ ہندا اے ۔ ارتھات ویلے تے لوکاں دے سبھاء دی لوڑ دے مطابق سپّ دی ایجاد ہوئی ۔ ایہدی آواز ایس طرحاں ہندی اے جیس طرحاں دس پندراں آدمیاں نے اکو ویلے تے تالی وجائی ہووے ارتھات لوکاں نے تالی دی ضرورت دا حل کڈھݨ واسطے “سپّ” نوں ایجاد کیتا ۔ ایہہ تال پردھان ساز اے ۔ پنجاب وچ بساکھی دے تہوار تے ایس پنجابی لوک ساز دا زیادہ ورتا ہُندا اے ۔ بناوٹ ایہدی بناوٹ جویں کہ بچیاں دے کھیلن لئی کانےآں دا سپّ ہندا اے بلکل اوہی ایہدی بناوٹ اے ۔ فرق اِنا اے کہ اوتھے کانے لگے تے اِتھے لکڑی دیاں کھڑیاں تے چپٹیاں پھٹیاں ہندیاں نیں ۔ ایہناں پھٹیاں دی لمبائی لگ بھگ 1 فٹ تے چوڑائی 1 انچ، موٹائی پونی انچ ہندی اے ۔ ایہ عام طور تے 27 سینٹی میٹر لمبائی دا ہندا اے ۔ پھٹیاں دے سریاں اتے گول سائز دے چھید کر لئے جاندے نیں اک پھٹی نوں دوجی پھٹی نال کانےآں دے سپّ دی طرحاں جوڑ دتا جاندا اے ۔ جوڑݨ لئی پتلا سریا لیا جاندا اے تے سریے دے ٹوٹے اک دوجی پھٹی دے سریاں وچوں کڈھ کے اپر جھنڈ کر دتی جاندی اے۔ اس طرحاں 14 توں لے کے 20 تک سپّ بنایا جاندا اے ۔ ایہ پھٹیاں عام طور تے ٹاہلی دیاں لکڑیاں دیاں ہندیاں نیں ۔

کاٹو

سپ ساز دی طرحاں کاٹو وی پنجاب دے لوک سنگیت وچّ کافی اہم تھاں رکھدی اے۔ ایہہ وی پنجاب دا اک خاص ساز اے ۔ ایہدا روپ صرف پنجاب وچ ای دیکھن نوں ملدا اے ۔ ہور کسے وی دیس وچ اجیہا یا ایہدے نال دا کوئی وی روپ دیکھن نوں نہیں ملدا ۔ پنجاب وچ ایہدا پریوگ ملوئی گدھے ، بھنگڑے وغیرہ وچ ہندا اے ۔ ایہ ساز صرف تال پردھان اے ۔ جویں کہ ڈھڈ ، سارنگی دی جوڑی پنجاب دے لوک سنگیت وچ مشہور اے ۔ بلکل اسے طرحاں ای سپّ کاٹو دی جوڑی اے ۔ بناوٹ ایہدی بناوٹ صرف اک ڈنڈا اتے کاٹو دی شکل وچّ گھڑی ہوئی لکڑی ہی اے۔ ڈنڈے دی لمبائی ضرورت مطابق اک جاں سوا میٹر ہندی اے۔ عامَ طور تے اس دی لمبائی 90 سینٹیمیٹر توں لے کے 100 سینٹیمیٹر تک ہندی اے۔ اس دے اپرلے سرے تے لکڑی دی کاٹو بنا کے اس دے پیراں وچّ ڈھلے کوکے لگا دتے جاندے ہن۔ کاٹو دے منہ نوں رسی بنھ کے کھچیا جاں ڈھلا چھڈیا جاندا اے۔ کاٹو نوں خوبصورت بناؤن لئی کئی لوک ایہنوں رنگ لیندے نیں ۔ گل وچ ریبن تے پونچھ نوں نکے نکے گھنگھرو بنھ دتے جاندے نیں ۔ جد رسی کھچی یا ڈھلی کیتی جاندی اے تاں لکڑی دی بنی ہوئی کاٹو کدی اپر تے کدی تھلے گھنگھروآں دی تال اتے ٹپدی پھردی اے جیہڑی دیکھن وچ بہت چنگی لگدی اے ۔

نرسنگا

نرسنگا یا شوفر اک قِسم دا باجا ہُندا اے۔ ایہ جانوراں دے سِنگاں دا بَݨدا اے۔