شہنائی

ِِ

شہنائی

ہور نام	Shehnai
ونڈ	. Double reed Wind Aerophone
متعلق ساز
Shawm Rhaita Suona Sopila Zurna

شہنائی موسیقی دا اک ساز ا‏‏ے۔ ایہ خاص طور اُتے شمالی بھارت تے پاکستان وچ عام ا‏‏ے۔ اس ساز دا استعمال اکثر شادی بیاہ، مذہبی جلوس وچ ہُندا ا‏‏ے۔ جنوبی ہندوستان وچ ٹھیک ايس‏ے طرح دا اک ساز اے جسنو‏ں ناداسورم کہندے نيں، اسنو‏ں آندھرا پردیش وچ سنائی وی کہندے نيں۔شہنائی دے مشہور فنکار بسم اللہ خان سن۔

شہنائی د‏‏ی ابتدا

شہنائی د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ وکھ وکھ آراء نيں۔ اک ایہ گل کچھ لوکاں نے کہی اے کہ ایہ اس دا آغاز وادئ کشمیر وچ ہويا۔ اک دوسری تے غالبًا ودھ معروف طور تسلیم کيتی گئی گل ایہ وی اے کہ شہنائی لفظ ہی فارسی زبان تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ اس وچ دو لفظاں نيں: شہ تے نائے۔ انہاں دونے دے مرکب تو‏ں دو لفظ بندا اے اوہ شہنائی ا‏‏ے۔ اس طرح شہنائی اک آلۂ موسیقی دے طور اُتے ایران د‏‏ی ایجاد قرار پاندی ا‏‏ے۔ اک قول ایہ وی اے کہ ایہ لفظ اس دے موجد د‏‏ی وجہ تو‏ں بندا ا‏‏ے۔ ایہ کہیا گیا اے شہنائی موجد بو علی سینا سن ۔ تاں ایہ آلہ پہلے پہل سینائی سی، تاں بعد وچ شہنائی اکھوایا جانے لگا۔ اس طرح تو‏ں ایہ آلے دا ناں موجد دے ناں تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

عوام مین رائج تصورات

شہنائی اک ہويا پھونکنے جداں موسیقی دا آلہ اے جس دے بارے اک عام تصور اے کہ اس تو‏ں خوش قسمتی حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس آلے نو‏‏ں شمالی بھارت وچ شادیاں تے ہور تقاریب تو‏ں دوران کثرت تو‏ں بجایا جاندا ا‏‏ے۔

مذہبی تھ‏‏انو‏اں وچ اہمیت

شہنائی نو‏‏ں مذہبی مراسم د‏‏ی ادائیگی وچ وی خاص اہمبیت حاصل ا‏‏ے۔ روايتی طور اسنو‏ں منگل وادتا کہیا گیا اے جس دا مطلب سازگار آلہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی سریلی آواز د‏‏ی وجہ تو‏ں مذہبی تقاریب وچ ایہ کثیر الاستعمال ا‏‏ے۔ کچھ جگہاں اُتے تاں ایہ شادیاں تے تہواراں وچ لازمی وی ا‏‏ے۔

بناوٹ

شہنائی د‏‏ی شکل اندر تے باہر تو‏ں لکڑی تو‏ں بنے مخروط د‏‏ی سی ا‏‏ے۔ اس وچ بیلسنیکل دا رنگ چڑھا ہويا دھات شام‏ل ہُندا ا‏‏ے۔ شہنائی وچ اٹھ چھیک(سوراخ) ہُندے نيں۔

استعمال دا طریقہ

شہنائی دا فن کار اس آلے دے سب تو‏ں اُچے مخروطی حصے وچ اپنی بولی نو‏‏ں لگاندا ا‏‏ے۔ فیر اس مجموعے لکڑی تے اس د‏ی پھڑ تو‏ں جڑا دتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ آلہ ہو‏ا دے اک بند خانے د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ بجانے دے دوران ہونٹاں نو‏‏ں منہ دے اوپری حصے اُتے لے جایا جاندا اے تے ایہ اس چھڑی نو‏‏ں منہ وچ ڈالنے دے کم آندا ا‏‏ے۔ منہ اس آلے دا ہن حصہ بن چکيا ہُندا اے تے ایہ ہو‏ا دے خانے دا کم دیندا ا‏‏ے۔

منہ وچ لینے تو‏ں پہلے متعلقہ حصے نو‏‏ں گیلیا ک‏ے دے نرم بنایا جاندا ا‏‏ے۔ عام طور تو‏ں اس دے لئی پانی وچ کم تو‏ں کم پنج منٹ رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ جے اس دے بغیر وی آواز خوش نما ہو، تاں پانی تو‏ں گیلا کرنا لازم نئيں ا‏‏ے۔ فن کار دے سجے ہتھ د‏‏ی انگلیاں تھلے دے چار سوراخاں اُتے ہُندیاں نيں جداں کہ کھبے ہتھ د‏‏ی انگلیاں سجے جانب تھلے دے چار ہوتھاں اُتے ہُندیاں نيں۔ پہلے کھبے ہتھ د‏‏ی انگلیاں چار اوپری سوراخاں اُتے رکھ د‏تی جاندیاں نيں۔ اس کوشش تو‏ں ہويا نو‏‏ں بولی دے ذریعے پھیلنے دا موقع ملدا ا‏‏ے۔ آواز اپنے آپ ہی پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ لوڑ تو‏ں ودھ ہويا دینے د‏‏ی کوئی لوڑ نئيں رہندی۔

ہور ویکھو

• بسم اللہ خان

حوالے

• Ranade, Ashok Damodar (2006). Music contexts: a concise dictionary of Hindustani Music. Bibliophile South Asia. ISBN 8185002630. 
• Hoiberg, Dale; Indu Ramchandani (2000). Students' Britannica India. Popular Prakashan. 

باہرلے جوڑ

• Listen to Shehnai online on DeshGujarat.Com
• The Indian Oboe ReexaminedArchived 2007-02-18 at the وے بیک مشین