پشتون حکومتاں
عرباں دے حملے دے وقت علاقہ غور وچ جہان پہلوان دی حکمرانی سی۔ بعد دے دور وچ ایتھے غوری حکمران ہوئے۔ غالباً ایہ جہان پہلوان دے اخلاف سن تے اس علاقے دی نسبت توں غوری مشہور ہوئے۔ اس طرح غوری پہلی پشتون افغاناں دی پہلی آزاد حکومت غوریاں دی مملکت سی جو مسلماناں دی آمد توں پہلے غور دے علاقے وچ قائم ہوئی سی تے بعد وچ اپنے عروج دے زمانے وچ بنگال توں لے کے خوارزم تک پھیلی ہوئی سی۔ انہاں دی سلطنت تیرواں صدی وچ پہلے خوارزم شاہیاں تے فیر منگولاں نے مٹا دتا تے اس علاقے وچ ایلخانی سلطنت قائم ہو گئی ۔
پشتوناں دا اثر و رسوخ
سودھوکیرو لکھدا اے کہ ترکی النسل محمود غزنوی دی حکومت لودھیاں دی شکست تے بابر دا عہد 1526ئ دے آغاز تے فیر شیر شاہ سوری 1539 تا 1555 دا عرصہ افغاناں دے عروج و ملکی اثرات و غلبہ تے انہاں دے مسلمان ہونے تے پشتوناں دے قیام سلطنت ( نہ کہ آبائی وطن ) دا زمانے اے۔ اس زمانہ دی پہلی دو صدیاں وچ مرکز حکومت غزنی رہیا تے آخر دی تن صدیاں وچ دہلی و ہندوستان دے دوسرے علاقہ وچ ۔ انہاں دونے زمانے وچ افغان ہر اول دستہ رہے۔ پہلے بطور تنخوادار ملازماں دے تے بعد وچ خود صاحب حکومت ہونے کے۔ اس تمام عرصہ وچ انہاں دے وطن اُتے کسی نے باہر توں حملہ ہويا تے نہ انہاں نے خود منعظم حکومت قائم کيتی۔ اس عرصہ وچ انہاں دا وطن مختلف قبیلےآں دی پروش گاہ رہیا۔ جتھے نال جنگ آزما سپاہی مہیا ہُندے رہے ۔
شہاب الدین غوری دے نائب قطب الدین ایبک نے 1193 وچ دہلی اُتے قبضہ کیتا۔ لیکن غزنوی دور دے امرائ تے سالاران فوج دے اثر و رسوخ وچ کوئی فرق نئيں آیا۔ کیوں کہ ترکی امرائ دی تعداد تھوڑی سی۔ لہذا سلطنت دے تحفظ تے توسیع اکا انحصار پشتون سپاہیاں دی کار کردگی اُتے سی تے منگولاں دے پے درپے حملےآں دے باعث ترکستان تے ایران توں آمد و رفت دا سلسلہ التمش دے زمانے وچ ٹُٹ گیا سی تے سلاطین دہلی نے ہندوستان نوں ہی اپنا وطن تسلیم کر ليا سی ۔ سلطان بلبن ترکاں توں زیادہ پشتون لشکریاں اُتے بھروسا کیتا کردا سی ۔ چنانچہ اس دی فوج دا نگران اعلیٰ ملک فیروز خلجی سی ۔
خلجی
سودھوبلبن دی وفات دے بعد کیفباد حکمران ہويا۔ جدوں کیفباد اُتے فالج گرا تے اوہ بے دست پا ہو گیا تاں ملک خلجی فوج لے دے چڑھ آیا۔ افغان سرداراں نے ملک فیروز خلجی نوں بادشاہ منتخب کر ليا۔ اس طرح 1290 وچ دہلی وچ پہلی پٹھان سلطنت قائم ہو گئی۔ جلال الدین فیروز خلجی دے اس کارنامے اُتے کہ اس نے ہندوستان وچ پہلی پشتون سلطنت قائم کيتی سی اس دے اسيں وطن صدیاں تک اس اُتے فخر کردے اے۔ چنانچہ خوشحال خٹک 1650 وچ لکھدا اے کہ
بیا سلطان جلال الدین پوہ سربر کخئ است چمیہ پو اصل کخے غلچی داد لایت ودہاس خاندان دا سب توں مشہور بادشاہ علاؤ الدین خلجی سی ۔ جو جلاؤالدین فیروز دا بھتیجا تے داماد سی ۔ جو اپنے چچا نوں قتل کرکے تخت اُتے بیٹھیا سی ۔ ایہ پہلا حکمران سی جس نے جنوبی ہند نوں فتح کیتا۔ اس دے علاوہ ایہ اپنی دور رس اصلاحات دی وجہ توں تریخ وچ مشہور ہويا۔ اس خاندان دا آخری حکمران اس دا بیٹا قطب الدین مبارک خلجی سی جس نوں اس دے نومسلم غلام خسرونے قتل کرکے اس خاندان دا خاتمہ کر دتا ۔
مالوہ دے خلجی
سودھو1426 وچ مالوہ دی حکمرانی خلجیاں نے حاصل کرلئی- اس خاندان دا بانی محمود خلجی سی ۔ اس نے اپنے برادر نسبتی نوں ذہر دے کے ہلاک کر دتا تے خود تخت اُتے بیٹھ گیا۔ ایہ اک بیدار مغز بادشاہ سی ۔ اس دا سنتیس سالہ دور حکومت دا بیشتر حصہ گرد و نواع دی حکومتاں توں لڑنے تے سلطنت دی توسیع وچ گزریا۔ اس خاندان دا آخر حکمران باز بہادر سی ۔ اسنوں اکبر دی فوجاں نے 1561 وچ تخت توں محروم کر دتا ۔
تیمور نے برصغیر دی حکمرانی سید خاندان دے حوالے کردتی سی تے سید خاندان دے مبارک شاہ نوں بہلول لودھی نے 1451 وچ سیّد خاندان نوں تخت توں بے دخل کر کے خاندان لودھی خاندان دی بنیاد رکھی۔ اس طرح برصغیر وچ اک پشتون حکومت فیر قائم ہو گئی ۔
بہلول لودھی نے اپنی سلطنت مستحکم کرنے دی غرض توں پشتوناں دے قومی جزبہ نوں ابھارا تے انہاں نوں جاگیراں دا لالچ دے کے ترک وطن اُتے آمادہ کیتا۔ بہلول دی دعوت اُتے بوہت سارے پٹھان قبیلے ہندوستان وچ آباد ہو گئے۔ بہلول نے اپنی سلطنت دی ادھی زمین پشتوناں وچ بطور جاگیر تقسیم کردتی تے انہاں جاگیراں نوں موروثی بنا دتا ۔
لودھیاں نے ہندوستان اُتے 1451 تا 1526 تک حکومت کیتی اے۔ اس خاندان دا سب توں نامور حکمران سکندر لودھی سی ۔ اس دا بیٹا ابراہیم لودھی جو اس دے بعد حکمران بنیا۔ اس نے اپنی کوتابینی توں امرائ نوں دشمن بنا لیا۔ جنہاں نے بابر نوں ہندوستان اُتے حملہ کرنے دی دعوت دتی۔ بابر نے پانی پت دے میدان وچ اسنوں شکست دتی تے ابراہیم لودھی ماریا گیا، اس دے نال ہی ہندوستان اُتے توں لودھی خاندان نوں خاتمہ ہو گیا ۔
سوری
سودھوسوری خاندان دی حکومت ( 1540 تا 1555 ) تک رہی اے۔ اس خاندان دا بانی شیر شاہ سوری نے اپنے فہم و فراست توں تے سازشاں دے ذریعے اک اتالیق توں ترقی کرکے بہار و بنگال دی حکومتاں نوں زیر کر ليا تے اپنی طاقت ودھایا سی کہ ہمایوں شیر شاہ دی سرزش دے لئی بنگال پہنچیا۔ شیر شاہ جو علاقائی حکمران سی تے اس قابل نئيں سی کہ ہمایوں توں دو بدو جنگ کرسکے۔ لہذا اس نے ہمایوں نوں اپنی اطاعت دا یقین دلایا تے ہمایوں مطمین ہو گیا۔ شیر شاہ سوری نے ہمایوں دی غفلت دا فائدہ اٹھایا تے اس دے لشکر اُتے شب خون مارا جس توں ہمایوں دے لشکر وچ انتشار تے بگڈر مچ گئی تے مغل حکومت دا بنیادی ڈھانچہ مستحکم نہ ہونے دی وجہ توں تے اپنے بھائیاں دی دغابازی دی وجہ توں ہمایوں کدرے رک نہ پایا تے نہ ہی لشکر فراہم ہو سکیا ۔
فرشتہ لکھدا اے کہ سوری اپنا شیر شاہ سوری نے جدوں مغلاں توں لڑنے دے لئی کمر بنھی تاں اس نے پشتوناں نوں ایہ کہہ کے جوش دلایا کہ مغل غاصب تے غیر ملکيتیاں نيں، انہاں نے تمہای سلطنت اُتے قبضہ کر ليا اے۔ لہذا تواڈا قومی فریضہ اے کہ مغلاں دے خلاف نبرآزما ہو جاؤ۔ چنانچہ اس دی دعوت اُتے بوہت سارے پشتون فوج وچ شامل ہو گئے ۔
شیر شاہ سوری دے براقتدار وچ آنے دا وڈا سبب مغلاں دی داخلی کمزوری تے ہمایوں دی لاپروائی سی۔ اس دی حکومت دے مستحکم ہونے وچ اس دی قائدانہ صلاحیتاں توں زیادہ حالات سن جس دا اس نے فائدہ اٹھایا۔ اس دا دور حکومت مختصر لیکن شاندار سی ۔ ایہ پورا دور جدو جہد دا سی ۔ اس نے مغلاں نوں غیر تے غاصب کہہ کے اپنے بھائی بندےآں نوں اکھٹا کر ليا۔ مگر اس دی موت دے بعد ہی ایہ طلسم ٹُٹ گیا۔ اک بار فیر اس دے بیٹےآں دے درمیان وچ تخت نشینی دیاں جنگاں دے علاوہ درباری سازشاں ابھر آئیاں ۔ ایہی وجہ اے مغلاں نوں دوبارہ ہند اُتے قبصہ کرنے وچ کوئی دشواری پیش نئيں آئی ۔
ہوتکی
سودھواٹھارویں صدی وچ قندھار دے علاقہ وچ قندھار دے علاقہ وچ غلزئیاں دی ہوتکی شاخ نے میر اویس دی سردگی وچ ایرانی حکومت دے انتشار توں فائدہ اٹھاندے ہوئے اپنی حکومت قائم کرلئی- لیکن اسنوں استحکام حاصل نئيں حاصل ہو سکیا۔ کیوں دے اسنوں دوسرے قبیلے دی حمایت حاصل نئيں سی تے اسنوں افغان قبیلے دی مخالفت دا سامنا کرنا پيا۔ جنہاں وچ ابدالی سرفہرست سن ۔ دوسری طرف ایرانی حکومت وی اس دی مخالفت کر رہی سی۔ مگر ایرانی خود وی انتشار دا شکار سن ۔ اس لئی اوہ خود اس دے خلاف کوئی اقدام نئيں کرسکے۔ جدوں کہ میر اویس دے پوتے اشرف نے ایرانی انتشار دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اصفہان اُتے قبضہ کر ليا۔ اصفہان اُتے دوبارہ قبضہ تے ہوتکی حکومت دا خاتمہ نادر شاہ افشار نے کیتا ۔
درانی
سودھویصدی عیسوی وچ نادر شاہ افشار نے افغانستان اُتے مکمل قبضہ کر ليا۔ مگر نادر شاہ دے قتل ہُندے ہی ایرانی حکومت اک دفع فیر انتشار دا شکار ہو گئی۔ نادر شاہ درانی دے افغانی جرنیل احمد شاہ ابدالی نے اس انتشار نوں دیکھدے ہوئے اپنے ساتھیاں دے ہمراہ قندھار آگیا تے اس نے موجودہ افغانستان دی بنیاد رکھی ۔
پشتون حکومتاں دا انتشار
سودھوبالاالذکر ہوچکيا اے کہ افغاناں دی عصبیت خاندانی تے قبائیلی ہُندی اے۔ مگر ایہ وی حقیقت اے کہ پشتوناں نے مختلف حکومتاں دے قیام تے استحکام دے لئی بہت مختلف خذمات انجام دتیاں نيں، جنہاں نوں اسيں نذر انداز نئيں کرسکدے نيں۔ اُتے جتھے پشتون حکومتاں دے قیام وچ جتھے ایہ مدد گار ہوئے اوتھے ایہ انہاں دی شکست و رنجیت وچ وی انہاں دا حصہ رہیا اے۔ برصغیر وچ پشتون حکمراناں دی دعوت اُتے انہاں دی وڈے پیمانے اُتے آمد تے آباد کاری وی ہوئی تے انہاں حکمراناں دی حکومتاں وچ ایہ وڈے وڈے عہدےآں اُتے فائز رہے۔ مگر انہاں دی شورش تے سازشاں دی وجہ توں ایہ حکومتاں ذوال پزیر ہوئیاں۔ انہاں وچ لودھی، سوری دے علاوہ بنگال تے بہار دی حکومتاں قابل ذکر نيں۔ ایتھے تک افغانستان دی ابتدائی ہوتک حکومت وی انہاں دی مخالفت دا شکار رہی۔ جدوں کہ افغانستان دی بنیاد رکھنے والے ابدالی خاندان دی حکومت سازشاں تے مخالفتاں دی وجہ توں صرف تن پشت تک قائم رہی۔ ایہی حال افغانستان دی دوسری حکومتاں دا ہويا ۔
ماخذ
سودھو- ڈاکٹر شیر بہادر پنی۔ تاریخ ہزارہ
- سبط حسن، پاکستان میں تہذیب کا ارتقا
- غوری۔ معارف اسلامیہ
- افغانستان۔ معارف اسلامیہ
- منہاج سراج۔ طبقات ناصری