پاک بھارت لڑائی 1947
بھارت پاکستان لڑائی 1947–1948 | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
بسلسلہ بھارت-پاک لڑائی | |||||||||
| |||||||||
محارب | |||||||||
بھارت | پاکستان | ||||||||
طاقت | |||||||||
50000 | 6000 | ||||||||
ہلاکتیں اور نقصانات | |||||||||
کل - 12,000 9,000 موتاں |
کل ~2,500 2,000 موتاں |
1947 دی لڑائی پاکستان تے ہندستان دے وشکار کشمیر تے ہوئی۔ ایہ لڑائی 24 اگست 1947 توں لے کے 31 دسمبر 1948 تک لگی رئی۔ ایس لڑائی چ پاکستان نے ازاد کشمیر دے 13,297 مربع کلومیٹر تے گلگت بلتستان دے 72496 مربع کلومیٹر بھارت تے ڈوگرہ راج تو کھو لیا۔
1947–1948 دی پاک بھارت جنگ، جسنوں پہلی کشمیر جنگ وی کہیا جاندا اے،[۱] بھارت تے پاکستان دے درمیان ریاست جموں و کشمیر اُتے لڑی گئی. ایہ جنگ 1947 توں 1948 تک جاری رہی. ایہ دونے نويں آزاد ریاستاں دے درمیان چار جنگاں وچوں پہلی جنگ سی پاکستان نے اپنی آزادی دے چند ہفتے بعد ہی وزیرستان توں قبائلی لشکر (ملیشیا) بھیج کر اس جنگ دا آغاز کیتا،[۲] تاکہ کشمیر اُتے قبضہ کيتا جا سکے تے اس دے حکمران دے بھارت وچ شامل ہوݨ دے امکان نوں روکیا جا سکے.[۳]
مہاراجہ ہری سنگھ، جموں و کشمیر دے حکمران، پونچھ وچ اپنے مسلمان رعایا دی بغاوت دا سامنا کر رہے سن تے مغربی ضلعے دے کچھ حصےآں وچ کنٹرول کھو بیٹھے سن ۔ 22 اکتوبر 1947 نوں، پاکستان دے پشتون قبائلی ملیشیا نے ریاست دی سرحد عبور کيتی۔ ایہ مقامی قبائلی ملیشیا تے غیر رسمی پاکستانی فورسز سری نگر دے راجگڑھ اُتے قبضہ کرنے دے لئی اگے بڑھاں، لیکن بارہ مولہ پہنچ کے لُٹ مار وچ مصروف ہو گئياں تے رک گئياں۔ مہاراجہ ہری سنگھ نے بھارت توں مدد کيتی درخواست کيتی، تے مدد کيتی پیشکش کیتی گئی، لیکن ایہ بھارت وچ الحاق دے معاہدے اُتے دستخط کرنے دی شرط اُتے سی
جنگ دا آغاز جموں و کشمیر دی ریاستی افواج[۴][۵] تے شمال مغربی سرحدی صوبے توں ملحقہ قبائلی علاقےآں دی ملیشیا نے کیا.[۶] 26 اکتوبر 1947 نوں ریاست دے بھارت توں الحاق دے بعد، بھارتی فوجیاں نوں ریاست دے راجگڑھ سری نگر وچ ہوائی جہاز دے ذریعے پہنچایا گیا. برطانوی کمانڈنگ افسران نے ابتدائی طور اُتے پاکستانی فوجیاں نوں تنازع وچ داخل ہوݨ توں روک دتا، کیونجے ریاست دا بھارت توں الحاق ہو چکيا تھا. پر، بعد وچ 1948 وچ ، انہاں نے اجازت دے دتی تے پاکستانی فوجاں جلد ہی جنگ وچ شامل ہو گئياں.[۶] محاذ آہستہ آہستہ اس لائن دے نال مضبوط ہو گئے جو بعد وچ لائن آف کنٹرول دے ناں توں جانی گئی. 1 جنوری 1949 نوں باضابطہ جنگ بندی دا اعلان کيتا گیا.[۷] متعدد تجزیہ کاراں دا کہنا اے کہ جنگ اک تعطل اُتے ختم ہوئی، جس وچ کِسے وی فریق نوں واضح فتح حاصل نئيں ہوئی۔ پر، کچھ دا کہنا اے کہ بھارت نے اکثریت دے متنازعہ علاقے اُتے کامیابی توں قبضہ کر کے فتح حاصل کيتی.
پسِ منظر
سودھو1815 توں پہلے، موجودہ “جموں و کشمیر” دا علاقہ 22 چھوٹی آزاد ریاستاں اُتے مشتمل سی (16 ہندو تے چھ مسلمان) جو افغانستان دے امیر (بادشاہ) دے زیر کنٹرول علاقےآں توں کڈی گئی سی، تے مقامی چھوٹے حکمراناں دے علاقےآں دے نال مل کے بݨائی گئی سی۔ انہاں نوں اجتماعی طور اُتے “پنجاب ہݪ اسٹیٹس” کہیا جاندا سی۔ ایہ چھوٹی ریاستاں، جو راجپوت بادشاہاں دے زیر حکومت سی، وکھ وکھ اوقات وچ آزاد، مغل سلطنت دے واسل یا کدی کدائيں ہماچل علاقے وچ کانگڑا ریاست دے زیر کنٹرول سی۔ مغلاں دے زوال، کانگڑا وچ بدامنی تے گورکھاں دے حملےآں دے بعد، ایہ پہاڑی ریاستاں رنجیت سنگھ دے تحت سکھاں دے کنٹرول وچ آ گئياں.
پہلی اینگلو-سکھ جنگ (1845–46) سکھ سلطنت تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے درمیان لڑی گئی، جس وچ سکھاں نے کشمیر اُتے اپنی خودمختاری دا دعویٰ کيتا۔ 1846 دے لاہور معاہدے وچ ، سکھاں نوں بیاس دریا تے ستلج دریا دے درمیان قیمتی علاقے (جلندھر دوآب) نوں چھڈݨ اُتے مجبور کيتا گیا تے 1.2 ملین روپے دا جرمانہ ادا کرنے دی شرط رکھی گئی۔ چونکہ اوہ ایہ رقم فوری طور اُتے جمع نئيں کر سکے، ایسٹ انڈیا کمپنی نے ڈوگرہ حکمران گلاب سنگھ نوں سکھ سلطنت توں کشمیر حاصل کرنے دی اجازت دی، بشرطیکہ اوہ کمپنی نوں 750,000 روپے دی ادائیگی کرن۔ گلاب سنگھ جموں و کشمیر دی نويں تشکیل شدہ ریاست دے پہلے مہاراجہ بنے، تے اک ایسی حکمرانی کيتی نیہہ رکھی جو برطانوی راج دے دوران دوسری سب توں وڈی ریاست سی تے ایہ حکمرانی 1947 وچ بھارت دی آزادی تک جاری رہی.
ہندوستان دی تقسیم
سودھو1946–1947 دے سالاں وچ آل انڈیا مسلم لیگ تے مسلم قوم پرستی دا عروج دیکھیا گیا، جس نے بھارت دے مسلماناں دے لئی اک وکھ ریاست دا مطالبہ کيتا۔ ایہ مطالبہ 16 اگست 1946 نوں ڈائریکٹ ایکشن ڈے اُتے پرتشدد رخ اختیار کر گیا تے ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان فرقہ وارانہ تشدد عام ہو گیا۔ نتیجتاً، 3 جون 1947 نوں برطانوی ہندوستان نوں دو وکھ وکھ ریاستاں وچ تقسیم کرنے دا فیصلہ کيتا گیا: پاکستان دا ڈومینین، جس وچ مسلم اکثریتی علاقے شامل سن، تے بھارت دا ڈومینین، جس وچ باقی علاقے شامل سن ۔ پنجاب تے بنگال دے دو صوبے، جنہاں وچ وڈی مسلم اکثریت سی نوں دونے ڈومینینز دے درمیان تقسیم کيتا جانا سی۔ اندازہ اے کہ تقریباً 11 ملین افراد بالآخر پنجاب دے دونے حصےآں دے درمیان ہجرت کر گئے، تے ممکنہ طور اُتے 1 ملین افراد فرقہ وارانہ تشدد وچ ہلاک ہو گئے۔ جموں و کشمیر، جو پنجاب صوبے دے نیڑے سی، پنجاب وچ ہوݨ والے واقعات توں براہ راست متاثر ہويا.
اقتدار دی منتقلی دی اصل تریخ جون 1948 مقرر کيتی گئی سی پر، فرقہ وارانہ تشدد دے ودھنے دے خدشے دے پیش نظر، برطانوی وائسرائے لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے تریخ نوں 15 اگست 1947 تک ودھیا دتا۔ اس توں تقسیم دے تمام انتظامات مکمل کرنے دے لئی صرف چھ ہفتے ملے۔ ماؤنٹ بیٹن دا اصل منصوبہ ایہ سی کہ اوہ جون 1948 تک دونے نويں ریاستاں دے مشترکہ گورنر جنرل دے طور اُتے رہن گے۔ پر، پاکستانی رہنما محمد علی جناح نے اسنوں قبول نئيں کيتا۔ نتیجتاً، ماؤنٹ بیٹن بھارت دے گورنر جنرل دے طور اُتے رہے، جدوں کہ پاکستان نے جناح نوں اپنا گورنر جنرل منتخب کيتا۔ ایہ تصور کيتا گیا سی کہ مسلح افواج دی قومی تشکیل 15 اگست تک مکمل نئيں ہو سکے گی، اس لئی اقتدار دی منتقلی دے بعد وی برطانوی افسران موجود رہے۔ سروس چیفس نوں ڈومینین حکومتاں نے مقرر کيتا تے اوہ انہاں دے ذمہ دار سن ۔ مجموعی انتظامی کنٹرول، لیکن عملی کنٹرول نئيں، فیلڈ مارشل کلاڈ آچنلیک دے پاس سی، جنہاں نوں ‘سپریم کمانڈر’ دا لقب دتا گیا سی تے اوہ دونے ریاستاں دی نويں تشکیل شدہ مشترکہ دفاعی کونسل نوں جوابدہ سن ۔ بھارت نے جنرل راب لاک ہارٹ نوں اپنا آرمی چیف مقرر کيتا تے پاکستان نے جنرل فرینک میسروی نوں مقرر کیا.
1947 دی پاک بھارت جنگ وچ دونے طرف برطانوی کمانڈنگ افسران دی موجودگی نے اس جنگ نوں اک عجیب جنگ بنا دتا۔ دونے کمانڈنگ افسران روزانہ ٹیلیفون اُتے رابطے وچ رہندے سن تے باہمی دفاعی پوزیشناں اپناتے سن ۔ انہاں دا رویہ ایہ سی کہ “آپ انہاں نوں اِنّا سخت مار سکدے نيں لیکن ودھ نئيں، ورنہ ہر قسم دے نتائج ہوݨ گے۔” جنگ دے دوران لاک ہارٹ تے میسروی دوناں نوں تبدیل کر دتا گیا، تے انہاں دے جانشین رائے بُوچر تے ڈگلس گریسی نے اپنی متعلقہ حکومتاں اُتے قابو پانے دی کوشش کيتی۔ بُوچر بھارت وچ ایسا کرنے وچ کامیاب رہے، لیکن گریسی نے ہتھیار ڈال دتے تے برطانوی افسران نوں پاکستان دی طرف توں عملی کردار ادا کرنے دی اجازت دتی۔ اک برطانوی افسر تاں ایکشن وچ وی ماریا گیا.
جموں و کشمیر وچ پیش رفت (اگست توں اکتوبر ١٩۴٧)
سودھوڈومینینز دی آزادی دے نال ہی، برطانوی بالادستی ریاستاں اُتے ختم ہو گئی۔ ریاستاں دے حکمراناں نوں مشورہ دتا گیا کہ اوہ الحاق دے معاہدے اُتے دستخط کر کے دونے وچوں کسی اک ڈومینین وچ شامل ہو جاواں۔ جموں و کشمیر دے مہاراجہ ہری سنگھ تے انہاں دے وزیر اعظم رام چندر کاک نے کسی وی ڈومینین وچ شامل نہ ہوݨ دا فیصلہ کيتا۔ اس دی وجوہات ایہ دسی گئياں کہ ریاست دی مسلم اکثریتی آبادی بھارت وچ شامل ہوݨ توں مطمئن نئيں ہوئے گی، تے جے ریاست پاکستان وچ شامل ہو گئی تاں ہندو تے سکھ اقلیتاں غیر محفوظ ہو جاواں گی.
1947 وچ ، ریاست جموں و کشمیر وچ وکھ وکھ نسلی تے مذہبی برادریاں موجود سی۔ کشمیر صوبے وچ کشمیر وادی تے مظفرآباد ضلع شامل سن، جتھے مسلماناں دی اکثریت (90% توں ودھ) سی جموں صوبے وچ پنج ضلعے شامل سن، جنہاں وچ مشرقی ضلعے (ادھم پور، جموں تے ریاسی) وچ ہندو تے مسلمان تقریباً برابر سن، تے مغربی ضلعے (میرپور تے پونچھ) وچ مسلماناں دی اکثریت سی مشرق وچ پہاڑی ضلع لداخ (وزارت) وچ بدھ مت دے پیروکاراں دی وڈی تعداد سی جدوں کہ بلتستان وچ مسلماناں دی اکثریت سی شمال وچ گلگت ایجنسی وچ مسلماناں دی اکثریت سی تے ایہ براہ راست برطانوی حکومت دے تحت سی جو مہاراجہ دے نال اک معاہدے دے تحت سی اقتدار دی منتقلی توں کچھ عرصہ پہلے، برطانوی حکومت نے گلگت ایجنسی نوں مہاراجہ دے حوالے کے دتا، جنہاں نے ضلع دے لئی اک ڈوگرہ گورنر تے مقامی افواج دے لئی اک برطانوی کمانڈر مقرر کیا.
کشمیر وادی وچ سب توں وڈی سیاسی تحریک، نیشنل کانفرنس، جس دی قیادت شیخ عبداللہ کر رہے سن، سیکولر سیاست اُتے یقین رکھدی سی ایہ بھارتی نیشنل کانگریس دے نال منسلک سی تے بھارت وچ شامل ہوݨ دی حامی سمجھی جاندی سی دوسری طرف، جموں صوبے دے مسلمان مسلم کانفرنس دی حمایت کردے سن، جو آل انڈیا مسلم لیگ توں منسلک سی تے پاکستان وچ شامل ہوݨ دی حامی سی جموں صوبے دے ہندو بھارت دے نال مکمل انضمام دے حامی سن ۔ انہاں تمام وکھ وکھ نظریات دے درمیان، مہاراجہ دا آزاد رہنے دا فیصلہ بظاہر اک دانشمندانہ فیصلہ تھا.
آپریشن گلمرگ پلان
بھارتی فوجی ذرائع دے مطابق، پاکستانی فوج نے اک منصوبہ تیار کيتا جسنوں آپریشن گل مرگ کہیا جاندا اے تے اسنوں پاکستان دی آزادی دے چند دن بعد 20 اگست نوں عملی جامہ پہنایا گیا۔ ایہ منصوبہ حادّاتی طور اُتے اک بھارتی افسر، میجر او ایس کلکت، جو بنوں بریگیڈ دے نال خدمات انجام دے رہے سن، دے سامنے ظاہر ہو گیا۔ اس منصوبے دے مطابق، وکھ وکھ پشتون قبیلے توں 20 لشکر (قبائلی ملیشیا)، ہر اک وچ 1,000 پشتون قبائلی شامل سن، نوں بھرتی کيتا جانا سی تے انہاں نوں بنوں، وانا، پشاور، کوہاٹ، تھل تے نوشہرہ وچ بریگیڈ ہیڈکوارٹرز اُتے مسلح کيتا جانا سی۔ انہاں نوں 18 اکتوبر نوں ایبٹ آباد دے لانچنگ پوائنٹ اُتے پہنچنے دی توقع سی تے 22 اکتوبر نوں جموں و کشمیر وچ داخل ہونا سی۔ دس لشکر کشمیر وادی اُتے مظفرآباد دے ذریعے حملہ کرنے دی توقع سی تے دوسرے دس لشکر پونچھ، بھمبر تے راولا کوٹ وچ باغیاں دے نال شامل ہوݨ دی توقع سی تاکہ جموں دی طرف پیش قدمی دی جا سکے۔ منصوبے وچ فوجی قیادت تے اسلحے دے تفصیلی انتظامات بیان کيتے گئے سن .
رجمنٹل ریکارڈز دے مطابق، اگست دے آخری ہفتے تک، 11ويں پرنس البرٹ وکٹرز اون کیولری (فرنٹیئر فورس) (PAVO کیولری) رجمنٹ نوں حملے دے منصوبے دے بارے وچ بریفنگ دتی گئی سی کرنل شیر خان، ڈائریکٹر ملٹری انٹیلی جنس، بریفنگ دے انچارج سن، انہاں دے نال کرنل اکبر خان تے خانزادہ وی سن ۔ کیولری رجمنٹ نوں ‘آزادی دے مجاہدین’ دے لئی ہتھیار تے گولہ بارود حاصل کرنے تے باغی افواج دے تن ونگز قائم کرنے دا کم سونپیا گیا: جنوبی ونگ جنرل کیانی دی کمان وچ ، اک مرکزی ونگ راولپنڈی وچ تے اک شمالی ونگ ایبٹ آباد وچ ۔ 1 اکتوبر تک، کیولری رجمنٹ نے باغی افواج نوں مسلح کرنے دا کم مکمل کے لیا۔ “جنگ دے دوران کسی وی وقت چھوٹے ہتھیاراں، گولہ بارود یا دھماکہ خیز مواد دی کمی نئيں تھی۔” رجمنٹ نوں وی مناسب وقت اُتے لڑائی وچ شامل ہوݨ دے لئی تیار رہنے نوں کہیا گیا تھا.
محققاں نے ستمبر-اکتوبر دے دوران پشتون قبیلے دی کافی نقل و حرکت نوٹ دی اے . 13 ستمبر تک، مسلح پشتون لاہور تے راولپنڈی وچ داخل ہو گئے سن ۔ ڈپٹی کمشنر ڈیرہ اسماعیل خان نے مالاکنڈ توں سیالکوٹ تک قبائلیاں نوں بھیجنے دی اک اسکیم نوٹ کی، جس دے لئی پاکستان حکومت نے ٹرک فراہم کيتے سن ۔ کشمیر اُتے حملے دی تیاریاں سوات، دیر تے چترال دیاں ریاستاں وچ وی نوٹ کيتیاں گئیاں۔ محقق رابن جیمز مور دا کہنا اے کہ اس وچ “کوئی شک نہیں” کہ پشتون دریائے سندھ توں دریائے راوی تک پنجاب دی سرحد اُتے چھاپے مارنے وچ ملوث سن .
پاکستانی ذرائع آپریشن گل مرگ نامی کسی وی منصوبے دی موجودگی توں انکار کردے نيں. پر، شجاع نواز 22 پشتون قبیلے دی لسٹ دیندے نيں جو 22 اکتوبر نوں کشمیر اُتے حملے وچ شامل سن .
آپریشن دتہ خیل
آپریشن دتہ خیل اک فوجی آپریشن تے بغاوت سی جسنوں میجر ولیم براؤن نے گلگت اسکاؤٹس دے نال مل کے منصوبہ بنایا، جس دا مقصد کشمیر دی ڈوگرہ سلطنت دا تختہ اُݪٹنا سی۔ ایہ آپریشن پاکستان دی آزادی دے فوراً بعد شروع کيتا گیا۔ 1 نومبر تک، گلگت بلتستان نوں ڈوگرہ سلطنت توں وکھ کر کے اک مختصر عبوری حکومت دے بعد پاکستان دا حصہ بنا دتا گیا.
الحاق کشمیر
سودھوجنگ دے مراحل
سودھوبعد وچ
سودھویونائیٹڈ نیشنز کمیشن دی قرارداد دے تحت جنگ بندی دیاں شرطاں ١٣ اگست ١٩۴٨ نوں طے کيتیاں گئیاں تے کمیشن نے ۵ جنوری ١٩۴٩ نوں انہاں نوں اپنایا. اس دے تحت پاکستان نوں اپنی افواج، چاہے اوہ باقاعدہ ہاں یا غیر باقاعدہ، واپس بلانے دی لوڑ سی جدوں کہ بھارت نوں ریاست وچ قانون و نظم برقرار رکھنے دے لئی کم توں کم افواج رکھنے دی اجازت دتی گئی. انہاں شرائط دی تعمیݪ دے بعد، علاقے دے مستقبل دا فیصلہ کرنے دے لئی اک ریفرنڈم ہونا تھا. غیر مسلح کرنے دے اقدامات اُتے اختلافات دی وجہ توں، ریفرنڈم کدی نئيں ہويا تے جنگ بندی لائن مستقل طور اُتے قائم ہو گئی. کچھ ذرائع ۵ جنوری نوں جنگ بندی دے آغاز دے طور اُتے حوالہ دے سکدے نيں.
جنگ وچ بھارتی نقصانات ١,١٠۴ ہلاک تے ٣,١۵۴ زخمی ہوئے؛ جدوں کہ پاکستانی نقصانات تقریباً ٦,٠٠٠ ہلاک تے ١۴,٠٠٠ زخمی ہوئے.
بوہت سارے تجزیہ کاراں دا کہنا اے کہ جنگ دا اختتام اک تعطل اُتے ہويا، جس وچ کِسے وی فریق نوں واضح فتح حاصل نئيں ہوئی. پر، کچھ دا کہنا اے کہ بھارت نے کامیابی توں متنازعہ علاقے دا بوہتے حصہ حاصل کر کے فتح حاصل کيتی.
بھارت نے جموں و کشمیر دی ریاست دے تقریباً دو تہائی حصے اُتے کنٹرول حاصل کر ليا، جس وچ کشمیر وادی، جموں صوبہ تے لداخ شامل نيں. پاکستان دے پاس ریاست دا اک تہائی حصہ سی: تن مغربی ضلعے جو بعد وچ آزاد جموں و کشمیر اکھوائے، تے شمالی علاقے جنہاں وچ گلگت ضلع، گلگت ایجنسی تے لداخ ضلع دا بلتستان تحصیل شامل نيں (بعد وچ گلگت بلتستان دا ناں دتا گیا).
بھارت تے پاکستان نے جولائی ١٩۴٩ وچ کراچی معاہدے اُتے دستخط کيتے تے مبصرین دی نگرانی وچ اک جنگ بندی لائن قائم کيتی۔ UNCIP دے خاتمے دے بعد، سلامتی کونسل نے قرارداد ٩١ (١٩۵١) منظور دی تے بھارت تے پاکستان وچ اقوام متحدہ دے فوجی مبصر گروپ (UNMOGIP) نوں جنگ بندی دی خلاف ورزیاں دا مشاہدہ تے رپورٹ کرنے دے لئی قائم کیا.
پاکستانی شکست اُتے ناراضگی دے نتیجے وچ ١٩۵١ وچ جنرل اکبر خان دی قیادت وچ وزیر اعظم لیاقت علی خان دی حکومت دے خلاف اک ناکام بغاوت ہوئی۔ فوجی افسران دا خیال سی کہ حکومت دا اقوام متحدہ دی ثالثی تے جنگ بندی نوں قبول کرنا کمزوری سی تے کشمیر دے پورے علاقے اُتے قبضہ کرنے دا موقع ضائع کر دتا گیا.
١٩٦۵ تے ١٩٧١ دی دو ہور جنگاں دے بعد، زمینی صورتحال وچ صرف معمولی تبدیلیاں آئیاں. آخری جنگ دے بعد، دونے ملکاں نے ١٩٧٢ دے شملہ معاہدے اُتے پہنچ کے جنگ بندی لائن نوں لائن آف کنٹرول وچ تبدیل کر دتا تے اس دے پار طاقت دے استعمال نوں مسترد کر دتا. ١٩٨۴ وچ ، بھارت نے اک مختصر فوجی کارروائی دے بعد سیاچن اُتے قبضہ کر ليا.
حوالے
سودھو- ↑ Nawaz, Shuja (مئی 2008), "The First Kashmir War Revisited", India Review 7 (2): 115–154, ISSN 1473-6489, doi:10.1080/14736480802055455 Unknown parameter
|s2cid=
ignored (help); Check date values in:|date=
(help) - ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Raghavan, War and Peace in Modern India 2010, pp. 31, 34–35, 105.
- ↑ Schofield, Kashmir in Conflict 2003, p. 80.
- ↑ Lyon, Peter (1 جنوری 2008). Conflict Between India and Pakistan: An Encyclopedia (in en). ABC-CLIO, 80. ISBN 978-1-57607-712-2.
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ Kashmir Archived 30 اپریل 2015 at the وے بیک مشین in Encyclopædia Britannica (2011), online edition
- ↑ Prasad & Pal, Operations in Jammu & Kashmir 1987, p. 371.