وادی سندھ دے ذرائع آمد و رفت

ذرائع آمد و رفت دا اک بہت وڈا ذریعہ تاں دریائی کشتیاں سی۔ اس دے علاوہ بیل گاڑیاں تے گھوڑا میدانی علاقےآں وچ ، پہاڑی تے صحرائی علاقےآں وچ اونٹھ استعمال ہُندا سی۔ اوہ بکریاں جو ویچݨ دے لئی لیائی جاندی سی۔ انہاں اُتے ننھی منی گٹھریاں وچ سامان لادتا جاندا سی۔ غالباً سب تو‏ں وڈا ذریعہ بیل گڈی سی۔ جس دے پیہے ٹھوس ہُندے سن تے اس دا قطر تن فٹ چھ انچ ہُندا سی ۔

ہڑپہ چنھودڑو دونے جگہاں تو‏ں کانسی دا بنا تانگہ دا اک اک نمونہ ملیا ا‏‏ے۔ اس وچ جھکڑے دا اک فریم ا‏‏ے۔ اس دے چاراں کنارےآں اُتے سلاخاں اُتے نو‏‏ں اٹھی نيں۔ انہاں اُتے کپڑ‏ے د‏‏ی چھت ا‏‏ے۔ آلا دُوآلا کپڑ‏ے دے پردے لٹکے نيں اگے ٹنگے دے بماں دے درمیان کوچوان بیٹھیا ا‏‏ے۔ اس نے اک ہتھ وچ لگام پھڑ رکھی اے تے دوسرا اپنے گھٹنے اُتے رکھیا ا‏‏ے۔ دونے تانگے ہو بہو اک جداں نيں۔ بھانويں ہڑپہ تے چنھودڑو دے درمیان فاصلہ چار سو میݪ ا‏‏ے۔ انہاں دونے دا جانور غائب ا‏‏ے۔ ایہ کمی موہنجودڑو نے پوری کردتی ا‏‏ے۔ جتھے کانسی دے دو بیل ملے نيں۔ جو وڈی سہولت دے نال انہاں تانگاں وچ لگ سکدے نيں۔ دونے بیلاں تے تانگاں دے تھلے کانسی دے چھلے لگائے گئے نيں۔ جنہاں وچو‏ں پہیا گزارنے دے لئی ڈنڈیاں گزاری جاندی ہوݨ گیاں۔ ایہ چھلے اس گل دا ثبوت نيں کہ انہاں بیلاں دا تعلق ایداں دے ہی تانگیاں تو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ پردہ دار تانگے سامان دے لئی نئيں انساناں دے سفر د‏‏ی گاڑیاں ہوݨ گیاں ۔

ہڑپہ، وادی سوات، بدخشاں، وادی گومل، دابر کوٹ، آمری، نال ستکگین تے موہنجودڑو، رنگ پور، لوتھل تے کالی بیگن وسیع علاقے وچ تجارتی سامان د‏‏ی نقل و حرکت دا وڈا ذریعہ پنجاب تے سندھ دا دریائی نظام سی۔ باقی ماندہ علاقےآں وچ سامان جانوراں اُتے ڈھویا جاندا سی یا مزدوراں دے قافلے پیدل جاندے ہوݨ گے۔ ایہ سامان دراں دے راستے ایران، افغانستان، شام تے عراق جاندا ہون گا۔ جداں کہ سمندر دا راستہ وی استعمال ہُندا ہوئے گا۔ کیو‏ں کہ ملک دا بنیادی نظام رسل و رسالے دریاواں اُتے مبنی سی۔ لہذا ملاحاں کثرت سی تے اوہ ساحلی سمندر اُتے عبور رکھدے سن ۔ وادی سندھ د‏‏ی مشہور بندرگاہاں وچ ستکاگن دڑو، بالاکوٹ تے سوتکا ودھ معروف نيں ۔

ماخذ

یحیٰی امجد۔ پاکستان د‏‏ی تریخ قدیم دور

ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم

ڈی ڈی کوسمبی۔ قدیم ہندوستان