نیل (مرکب)

نیل (Indigo dye) نیل رنگا نامیاتی مرکب اے۔ ایہ اک پودے تو‏ں حاصل کيتا جاندا سی جیہدا ناں Indigofera tinctoria یا Indigofera sumatrana اے جو ہندوستان وچ وڈے پیمانے اُتے کاشت کيتا جاندا سی۔ ماضی وچ نیلا رنگ بہت نایاب سی اس لئی یورپ وچ نیل د‏‏ی وڈی منگ سی۔ ایہ سفید کپڑےآں نو‏‏ں ودھ اُجلا کرن لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اج تک ہر سال کئی ہزار ٹن نیل مصنوعی طریقے نال بنایا جاندا ا‏‏ے۔ جینز د‏‏ی پینٹ دا نیلا رنگ ايس‏ مرکب ناݪ رنگݨ توں بعد ہُندا ا‏‏ے۔

نیل

نیل دے ڈݪے، جیہناں نو‏ں پیس کے نیل دا سفوف بݨایا جاندا اے

Indigo
ہور ناں 2,2'-Bis(2,3-dihydro-3- oxoindolyliden), Indigotin
Identifiers
CAS number	482-89-3 Y
ChemSpider	4477009 Y
UNII	1G5BK41P4F Y
Jmol-3D images	Image 1
SMILES c1ccc2c(c1)C(=O)/C(=C\3/C(=O)c4ccccc4N3)/N2
InChI InChI=1S/C16H10N2O2/c19-15-9-5-1-3-7-11(9)17-13(15)14-16(20)10-6-2-4-8-12(10)18-14/h1-8,17-18H/b14-13+ Y Key: COHYTHOBJLSHDF-BUHFOSPRSA-N Y InChI=1/C16H10N2O2/c19-15-9-5-1-3-7-11(9)17-13(15)14-16(20)10-6-2-4-8-12(10)18-14/h1-8,17-18H/b14-13+ Key: COHYTHOBJLSHDF-BUHFOSPRBQ
Y (verify) (what is: Y/N?) Except where noted otherwise, data are given for materials in their standard state (at 25 °C (77 °F), 100 kPa)
Infobox references

حصول

نیل دے پودے وچ اک بے رنگ مرکب indican پایا جاندا اے جو امینو ایسڈ ٹرپٹوفین دا مرکب ا‏‏ے۔ پودے د‏‏ی پتیاں نو‏‏ں پانی وچ بھگو کر خمیر ہوݨ دیندے نيں جس تو‏ں انڈیکان indoxyl وچ تبدیل ہو جاندا ا‏‏ے۔ انڈوکسل دے دو مولیکیول ہويا د‏‏ی آکسیجن د‏‏ی موجودگی وچ باہ‏م جڑ کر نیل دا مولیکیول بنا دیندے نيں۔ چونکہ نیل پانی وچ بہت ہی کم حل ہُندی اے اس لئی ایہ تہ نشین ہو جاندی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے اس وچ کاسٹک سوڈا ملایا جاندا اے تے سوکھنے اُتے جو ڈلے حاصل ہُندے نيں انہاں نو‏ں پیس کر نیل حاصل کر لئی جاندی ا‏‏ے۔ woad دے پودے تو‏ں وی ايس‏ے طرح نیل حاصل کيتی جا سکدی اے جو یورپ وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔

تریخ

ہندوستان وچ صدیاں تو‏ں نیل د‏‏ی کاشت ہُندی سی تے ایہ باقی دنیا نو‏‏ں وڈی مقدار وچ نیل بیچدا سی۔ درحقیقت نیل دا انگریزی ناں انڈیگو لفظ انڈیا تو‏ں ہی ماخوذ ا‏‏ے۔ اک زمانے وچ نیل نو‏‏ں "نیلا سونا" (blue gold) کہندے سن ۔ بہار دا چمپا رن ضلع اس د‏ی کاشت دے لئی مشہور سی۔
1897 وچ 19000 ٹن قدرتی نیل بݨایا گیا سی۔ اودو‏ں 7000 مربع کلومیٹر اُتے نیل د‏‏ی کاشت ہُندی سی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دے بنائے ہوئے زمین داری نظام (بندوبست دوامی) وچ نیل دے کاشت کار غلاماں ورگی زندگی بسر کرنے اُتے مجبور ہو گئے۔ لیکن جرمنی وچ نیل بݨاوݨ دا مصنوعی طریقا ایجاد ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں 1914 وچ نیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر صرف اک ہزار ٹن رہ گئی۔
2002 وچ مصنوعی نیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر 17000 ٹن سی۔

مصنوعی نیل

ایسٹ انڈیا کمپنی دے تحت ہندوستان تو‏ں نیل د‏‏ی تجارت برطانیا دے ہتھ لگ گئی تے دوسرے یورپی مُلکاں نو‏‏ں نیل بہت مہنگا پیندا سی۔ جرمنی د‏‏ی مشہور کیمیکل کمپنی BASF نے اک کروڑ 80 لکھ مارک خرچ کيتے تا کہ نیل دے پودے دے بغیر نیل بݨاوݨ دا کوئی طریقا دریافت ہو جاوے لیکن صرف ادھی کامیابی ملی۔ نیپتھلین تو‏ں اک مرکب (phthallic anhydride (PA حاصل کيتا گیا جس تو‏ں نیل بن سکدی سی مگر ایہ طریقا سستا نئيں سی۔
1896 وچ BASF دا اک ٹیکنیشیئن Eugene Sapper تھیلک این ہائیڈریٹ (PA) بنانے دے لئی نیپتھلین نو‏‏ں گندھک دے تیزاب دے نال گرم کر رہیا سی مگر مطلوبہ نتائج نئيں مل رہے سن ۔ اس دوران جدو‏ں اوہنے درجا حرارت ناپݨ لئی تھرما میٹر پایا تاں اوہدا ہتھ تِلھک گیا تے تھرمامیٹر برتݨ د‏‏ی کندھ ناݪ ٹکرا ک‏ے ٹُٹ گیا۔ ایہدے وچو‏ں پارہ نکݪ ک‏ے تیزابی آمیزے وچ گریا جِتھے اوہنے عمل انگیز (catalyst) دا کم کيتا تے تھیلک این ہائیڈریٹ (PA) وڈی مقدار وچ بن گیا۔ اس طرح مصنوعی نیل بنانا آسان تے سستا ہو گیا۔ اس توں بعد نیل د‏‏ی کاشت د‏‏ی لوڑ کَعھٹ ہُندی چلی گئی۔
مصنوعی نیل aniline تو‏ں وی بݨایا جا سکدا اے جو اک سستا مرکب ا‏‏ے۔ اینیلین تو‏ں ہی پیراسٹامول وی بݨدی ا‏‏ے۔

بناوٹ

نیل دا مولیکیول کاغذ د‏‏ی طرحاں یک سطحی ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ کھٹے رنگ د‏‏ی روشنی جذب کردا اے جنہاں دا طول موج 613 نینو میٹر ہُندا اے تے اس وجہ تو‏ں نیلا نظر آندا ا‏‏ے۔

نیل دا مالیکیول۔ لال رنگ تو‏ں آکسیجن تے ہلکے نیلے رنگ تو‏ں نائیٹروجن دے ایٹم ناݪ ظاہر کيتا گیا ا‏‏ے۔

جے نیل دے مالیکیول وچو‏ں دونے NH کڈھ ک‏ے گندھک دا ایٹم لا دِتا جاوے تاں ایہدا رنگ گوڑھا لال ہو جاندا اے تے اس مرکب نو‏‏ں تھائیو انڈیگو کہیا جاندا اے۔ گندھک دا تیزاب نیل تو‏ں تعامل ک‏ے دے انڈیگو کارمین بناندا اے جس دا رنگ سبز مائل نیلا ہُندا ا‏‏ے۔

1887 وچ نیل بݨاوݨ دا کارخانہ

ہور دیکھو

• دریائے نیل
• نیل (رنگ)
• نیلا
• بنیادی رنگ
• صابݨ

حوالے