ناگارجن
ناگارجن (جم 1911, وجوگ 1998ء) بھارت دا چار بولیاں ،سنسکرت ، بنگالی ، ہندی تے میتھیلی بولی دا شاعر سی ۔۔
شاعری سٹائل
سودھوناگار جن دی شاعری وچ لوکبید اتے نادبید دوویں ہن۔ پرانے سٹائل وچ اوہ جدید جٹلتا اینے آرام نال دکھاؤندا اے کہ پیراں وچ چھالے ہون دے باو جود مومن دی مسکان ہوٹھاں تے کھیڈدی اے۔ نکے بچے اسدے گیت گاؤندے گاؤندے نچنگے، بڈھے تاریاں دیاں شطرنج چالاں پرکھدے نرکھدے دنیا توں تر جانگے۔
شاعری بولیاں
سودھوناگارجن دی ماں بولی میتھیلی بولی سی پر پنڈ دے نامور سنسکرت ودوان پنڈت انردھّ مشر دی نگرانی ہیٹھ سنسکرت سکھدیاں تیراں سال دی عمرے پہلی شاعری سنسکرت وچ لکھی۔ سال 1933 وچ ہور تعلیم حاصل کرن کلکتے اپنے ماما کول آ گئے جتھے بنگلا سکھ لئی۔ بنگلا اینی پیاری لگی کہ اس وچ وی شعری رچیا۔ میتھلی اتے ہندی وچ تاں دھماں پاؤنیاں ہی سن، اس شاعر نے چار بولیاں وچ شاعری رچ کے اپنی سرجنا طاقت دا لوہا منوایا۔
تخلیقاں تے پابندی
سودھوایہ کافی دلچسپ اے کہ 1935–36 وچ اوہ ساہت سدن ابوہر، ضلع فیروزپور توں نکلدے مہینہ رسالے دیپک دے اڈیٹر رہے۔ وارتک اتے شاعری وچ سنسکرت رچناواں حیدرآباد (سندھ) توں چھپیاں۔ انگریزی راج وقت کوئی مشکل پیش نہیں آئی، آزادی مگروں اوہناں دیاں بہت ساریاں رچناواں نوں اعترازیوگ مندیاں بھارت سرکار نے اوہناں اپر پابندی لا دتی۔
ہندی وچ تخلیقاں
سودھوہندی شعری شپتھ، چناجور گرم، یدھدھارا، خون اور شعلے، پریت کا بیان، سترنگے پنکھوں والی، پیاسی پتھرائی آنکھیں، اب توں بند کرو، تالاب کی مچھلیاں، چندنا، تمنے کہا تھا، کھچڑی، ہزار ہزار باہوں والی، پرانی جوتیاں، رتنگربھ، ایسے بھی ہم کیا ہن۔
بنگالی سنسکرت تے میتھلی وچ تخلیقاں
سودھومیتھلی وچ بوڑھور، ولاپ، چترا، پترہین نگر گاچھ شعری مجموعہ رچے۔ 1955 وچ میگھدوت دا ہندی روپ چھاپیا۔ سنسکرت اتے بنگلا وچ کویتاواں اخباراں، رسالیاں وچ چھپدیاں تے گمّ ہندیاں رہیاں۔ لاپرواہ گھمکڑ شاعر نے مجموعہ چھپواؤن دی کھیچل کیتی ہی نہیں۔ ہن اوہناں دے پاٹھک، پرستار، تھاں تھاں کھلریاں کویتاواں اکتر کر رہے ہن۔ وانی پرکاشن نے 1985 وچ اوہناں دیاں چونویاں کویتاواں دا مجموعہ چھاپیا تاں شاعر دے کہن صدقہ کجھ میتھلی، بنگلا اتے سنسکرت کویتاواں اس مجموعہ دے آخر وچ چھاپ دتیاں۔
غریباں دا بلارا
سودھوناگارجن موک درشک نہیں، دلتاں، غریباں، مزدوراں، پیڑت استحصال شدہ طبقہ دا ہمدرد بلارا اے جو ترس نہیں کردا، رب اگے اوہناں دی حالت عام لئی ارداساں نہیں کردا، ہنجھو نہیں وہاؤندا، کھبی سماج وادی دھر وچ شامل ہوکے اوہناں دی اگوائی کردا اے۔ چنگا اے امن شانتی نال دکھ درد دور ہو جان، اجیہا نہیں ہندا تاں ہتھیاربند جدوجہد جائز اے۔ اس واسطے منورنجن دا نہیں، وینگ بدی مٹاؤن والا ہتھیار اے۔
کالیداس بعد جے کسے نے بدلاں برساتاں دا ذکر چھیڑیا اے اوہ وی سنگیتمئی چھراٹیاں نال، سو ناگارجن اے۔ بدل طاقتور اے، پورے سویمان نال اڈیا جاندا اے پر پہاڑ اس نوں گھیر لیندا اے، دو بھلواناں دی ٹکر ہو رہی اے، بدل غصے وچ گرجدا اے، پربت خاموش کھلوتا اسنوں گھیردا اے تے ہراؤندا اے۔ اسدی شعری رچنا وچ بدل ہی نہیں ،بدلوٹیاں وی ہن، میگھ-ونش دیاں شاہزادیاں، رومانٹک شرارتی اتے بدنام بدلیاں، بدلاں وچ ہرنیاں وی ہن، چوکڑی ماری بیٹھیاں ہرنیاں، چند کولوں شرما کے لنگھدیاں ہرنیاں، سہجے سہجے قدم رکھدیاں ہرنیاں تے پھر چنگیاں بھردیاں، دوڑدیاں ہرنیاں۔
ٹیگور بدل نال بدل ٹکراؤندا دیکھکے آکھدا اے - اہُ پچھم ولوں کالے رنگ دا تے مشرق ولوں سفید رنگ دا بدل اک دوجے ول ودھ رہے ہن، ہتھاں وچ گرج ہن تے موہاں وچوں اگّ اگل راے ہن۔ سمبھل جاؤ پاٹھکو، دیوتیاں اتے دینتاں دی لڑائی مڑ شروع ہون لگی اے۔
شخصیت
سودھوناگارجن دی طاقتور شخصیت کدی کٹھور روپ وچ کتے سوخم بھاونا وچ، کتے وزندار، کتے ہلکی پھلّ، کتے بے پرواہ کتے پورن جذباتی رنگاں وچ تھاں تھاں روپمان ہندی اے۔ لوک ساہت نوں اوہی پسند کریگا جسنے لوکیان پڑھیا سنیا ہووے، ناگارجن دے شعری وچ لوک گیتاں دا سنگیت پہاڑی چشمے وانگ پھٹدا اے۔ لوک دھناں سنگیتمکھی ہون کرکے شبداں دا دہراؤ کردیاں ہندیاں ہن جویں - ربا ربا مینہہ برسا۔ ساڈی کوٹھی دانے پا۔۔ الے الے کیہنے ماری، مکھن نے۔ مکھن نوں گھر آن دیہہ۔ چار کو چھتر لان دیہہ۔۔ وزیر اعظم اندرا گاندھی دی صدارت وچ شاعر دربار ہندا، اسدا ناں بولیا جاندا، نچدا گاؤندا سٹیج اپر جاندیاں شاعری بولدا-
؎ اندرا اندرا کیا ہو گیا آپ کو
اندرا اندرا بھول گئی کیوں باپ کو۔
سرکار دی مخالفت
سودھوپالکی شاعری وچ پاٹھک پنڈت جواہر لال نہرو اتے اوہناں دی سرکار اپر وینگ دیکھنگے پر اندرا گاندھی دے کم ڈھنگ توں، خاص کرکے 1975 وچ ایمرجینسی دے اعلان توں بعد اوہ سرکار مخالف جھنڈا بردار ہو گیا۔ تین بندر باپو کے شاعری وچلے تن باندر نہرو، پٹیل تے گلزاری لال نندہ ہن۔
شوکمار مشر نے کیہا- ہر شاعر پرجاپتی نہیں ہو سکدا، نویں نکور سرجنا کرن والا شاعر پرجاپتی ہندا اے۔ اس نے دکھ-سکھ نال بھرپور زندگی جیوی اتے اس دے دیدار پاٹھکاں نوں کروائے۔ کارخانے دے دہاڑیدار توں لیکے صدر تک اسدا پاٹھک پروار پھیلیا۔
جدید شاعری دا بھگت کبیر
سودھونرالا اتے بھارتیندو دی شعری وینگ نشتر بہت تکھی سی پر ناگارجن اوہناں توں اگے لنگھ گیا۔ راجپالیسی، دھرم تنتر، دیسی ودیسی سیاستدان، دیوتے، دیویاں، ربّ کوئی اس دے بان توں نہیں بچدا۔ اسے وجئی سبھا کارن آلوچکاں نے اسنوں جدید شاعری دا بھگت کبیر کیہا اے۔
شاعری نمونے
سودھو
بدل نوں گھردا تکیا
نرمل پربت دے سکھریں
بدل نوں گھردا تکیا۔
موتیاں ورگیاں نکیاں نکیاں
ٹھنڈھیاں لشکدیاں بونداں نوں
مانسروور دے کنڈھیا ’تے
سون سنہری کنولاں اپر
چھم-چھم چھم-چھم گردا تکیا۔
بدل نوں گھردا تکیا۔
تکھیاں تکھیاں چوٹیاں اپر
وڈیاں چھوٹیاں کئی کئی جھیلاں
گرم تھلاں چوں اڈکے آیا
ہنس موج وچ تردا تکیا۔
لکھ لکھ ہتھ دی اچائی تے،
درگم تے برفانی وادی
اس وادی وچ عشقَ وگچا،
بھری جوانی دا مستایا
اک کستوری مرگ سانولا
اپنے اپر چڑھدا تکیا۔
بدل نوں گھردا تکیا۔
کدھر تر گیا دھن کبیر ہن
کتھے تر گئی اسدی القا؟
نہیں ٹھکانہ کالیداس دے
مد متوالے گنگاجل دا۔
بڑا ڈھونڈیا نہیں لبھیا
میگھدوت دا کوئی ٹکانا۔
برس گیا ہونے رستے وچ
کالیداس دا بیبارانا۔
نیلے امبر دے سکھریں میں
ہوا نال اک بھارا بدل
غرض غرض کے بھڑدا تکیا
بدل نوں گھردا تکیا۔
کومل انگلیاں والا ہتھ
بنسی اپر پھردا تکیا
اکھیں بدل گھردا تکیا۔
**
آؤ رانی
آؤ رانی آپاں ڈھوئیے پالکی
آؤ رانی آپاں ڈھوئیے پالکی۔
ایہو بنی ہے رائے جواہر لال دی۔
رفو کراںگے ہونی اپنے پھٹے پرانے جال دی۔
آؤ رانی ہسکے ڈھوئیے پالکی۔
آوو شاہی بینڈ وجائیے۔
گھر بنگلے نوں خوب سجائیے۔
آجا تینوں سیر کراواں،
اوٹی دی، شملے دی، نینیتال دی۔
آؤ رانی آپاں ڈھوئیے پالکی۔
ونڈی جا مٹھی مسکان۔
دیندی جا سبھ نوں وردان۔
آوو جی چاندی دے رستے۔
آوو جی سونے دے رتھّ تے۔
کمی رہے نہ رانی لے سر تال دی۔
آؤ رانی آپاں ڈھوئیے پالکی۔
تنے سپاہی دین سلامی۔
واری جاواں صد قربانی۔
گھر گھر اندر خوشیاں چھلکن،
بوٹیاں اپر بونداں چمکن۔
پگڈنڈی لبھانگے کوئی نویں دیس نوں بھالدی۔
حالے رانی آپاں ڈھوئیے پالکی۔
ٹکر ساڈے سکڑے رکھڑے۔
اسیں پھوس تنکیاں دے ٹکڑے۔
توں ٹاہنی ہیں بھری بھکنی ڈالدی۔
خبر لوو جی ہن بھگتاں دے حالَ دی۔
مشک کپھوری لپٹ آرتی لے سونے دے تھال دی۔
آؤ رانی آپاں ڈھوئیے پالکی۔
بھارت ماں دے سکے ہتھاں نوں آوو جی چملو۔
پریزیڈینٹ دے لنچ ڈنر وچ سواد بدل لو گھملو۔
پدم بھوشناں بھارت رتناں توں کجھ سکھیئے رانیئیں۔
منتریاں نال ہینڈشیک کرنا نہ بھلّ مر جانیئیں۔
سجے کھبے کھڑے ہزاراں افسراں توں پیار لے۔
مسکائے نے دھن کبیر وی عزت لے دلار لے۔
بلھاں اپر کمبنی ہے تاں ٹیڈھی جھاتی مار لے۔
بجلانی دیوالی لشکے، سجدے وچّ نہار لے۔
نویں نکوری دلی اپنے سینے وچّ اتار لے۔
اک گلّ کہہ دنا ملکہ، رتا کو شرم ادھار لے۔
گورے دی جےَ بند ہو گئی، جےَ ہوئی کلوکال دی۔
آؤ رانی آپاں ڈھوئیے پالکی۔
رفو کراںگے ہونی اپنے پھٹے پرانے جال دی۔
ایہو بنی ہے رائے جواہر لال دی۔
آؤ رانی ہسکے ڈھوئیے پالکی۔
**
پانچ پوت
پانچ پوت بھارت ماتا کے، دشمن تھا خونخار۔
گولی خاکے ایک مر گیا باقی رہ گئے چار۔
چار پوت بھارت ماتا کے چار چتر پربین۔
دیش نکالا ملا ایک کو باقی رہ گئے تین۔
تین پوت بھارت ماتا کے لڑنے لگ گئے وو۔
الگ ہو گیا ادھر ایک اب باقی بچ گئے دو۔
دو بیٹے بھارت ماتا کے چھوڑ پرانی ٹیک۔
چپک گیا ہے اک گدی سے باقی بچ گیا ایک۔
ایک پوت بھارت ماتا کا کندھے پر ہے جھنڈا۔
پولیس پکڑ کے جیل لے گئی باقی بچ گیا ایک۔
**
کال پین پچھوں
کئی دنوں تک چلہا رویا، چکی رہی اداس۔
کئی دنو تک کانی کتیا سوئی اسکے پاس۔
کئی دنو تک لگی بھیت پر چھپکلیؤں کی گشت۔
کئی دنو تک چوہوں کی بھی حالت رہی شکشت۔
دانے آئے گھر کے اندر کئی دنو کے بعد۔
دھواں اٹھا آنگن کے اوپر کئی دنو کے بعد۔
چمک اٹھیں گھر بھر کی آنکھیں کئی دنو کے بعد۔
کؤئے نے کھجلائی پانکھیں کئی دنو کے بعد۔
**
بڑے دنو کے بعد
اب کی مینے جی بھر دیکھی، پکی سنہری فصلوں کی مسکان۔
بڑے دنو کے بعد۔
اب کی مینے جی بھر سنلی، دھان کوٹتی سندریوں کی کوئل کنٹھی تان۔
بڑے دنو کے بعد۔
اب کی مینے جی بھر سونگھے مولسری کے ڈھیر-ڈھیر سے تازے چٹکے پھول۔
اب کی میں جی بھر چھو پایا گاؤں پگڈنڈی کی چندن جیسی دھول۔
بڑے دنو کے بعد۔
اب کی مینے جی بھر تال-مکھانا خایا، گنے چوسے جی بھر۔
اب کی مینے جی بھر بھوگے گندھ-روپ-رس-شبد-سپرش۔
ساتھ ساتھ اس بھو پر۔
بڑے دنو کے بعد۔
**
تین بندر باپو کے
باپو کے بھی تاؤ نکلے تین بندر باپو کے۔
سرل سوت الجھاؤ نکلے تین بندر باپو کے۔
سچ مچ جیوندانی نکلے تین بندر باپو کے۔
گیانی نکلے دھیانی نکلے تین بندر باپو کے۔
جل تھل گگن بہاری نکلے تین بندر باپو کے۔
لیلا کے گردھاری نکلے تین بندر باپو کے۔
سروودیہ کے نٹور لال۔ پھیلا دنیاں بھر میں جال۔
ابھی جئیینگے یہ سو سال۔ ڈھائی گھر گھوڑے کی چال۔
مت پوچھو تم انکا حالَ۔ سروودیہ کے نٹور لال۔
لمبی عمر ملی ہے، خوش ہے تین بندر باپو کے۔
دل دی کلی کھلی ہے خوش ہیں تین بندر باپو کے۔
بوڑھے ہیں، پھر وی جوان ہیں تین بندر باپو کے۔
پرم چتر ہیں، اتی سجان ہیں تین بندر باپو کے۔
سونوی برسی منا رہے ہیں تین بندر باپو کے۔
باپو کو ہی بنا رہے ہیں تین بندر باپو کے۔
بچے ہونگے مالامال، خوب گلیگی انکی دال۔
اؤروں دی ٹپکیگی رال، انکی مگر تنیگی پال۔
مت پچھو تم انکا حالَ، سروودیہ کے نٹور لال۔
سیٹھوں کا ہت سادھ رہے ہیں تین بندر باپو کے۔
یگ پروچن لاد رہے ہیں تین بندر باپو کے۔
ستی اہنسا پھانک رہے ہیں تین بندر باپو کے۔
پوچھوں سے چھوِ آنک رہے ہیں تین بندر باپو کے۔
دل سے اوپر، دل کے نیچے تین بندر باپو کے۔
مسکاتے ہیں آنکھیں میچے تین بندر باپو کے۔
چھیل رہے گیتا کی کھال، اپنشد ہیں انکی ڈھال۔
ادھر سجے موتی کے تھال، ادھر جمے ستجگی دلال۔
مت پچھو تم انکا حالَ، سروودیہ کے نٹور لال۔
مونڈ رہے دنیا-جہان کو تین بندر باپو کے۔
چڑا رہے ہیں آسمان کو تین بندر باپو کے۔
کریں رات-دن ٹور ہوائی تین بندر باپو کے۔
بدل-بدل کر چکھیں ملائی تین بندر باپو کے۔
گاندھی-چھاپدھی جھول ڈالے ہیں تین بندر باپو کے۔
اصلی ہیں، سرکس والے ہیں تین بندر باپو کے۔
دل چٹکیلا اجلے بال، ناپ چکے ہیں گگن وشال۔
پھول گئے ہیں کیسے گال، مت پوچھو تم انکا حالَ۔
سروودیہ کے نٹور لال۔
ہمیں انگوٹھا دکھا رہے ہیں تین بندر باپو کے۔
کیسی حکمت سکھا رہے ہیں تین بندر باپو کے۔
پریم-پگییم ہیں شہد سنے ہیں تین بندر باپو کے۔
گروؤں کے بھی گورو بنے ہیں تین بندر باپو کے۔
سونویں برسی منا رہے ہیں تین بندر باپو کے۔
باپو کو ہی بنا رہے ہیں تین بندر باپو کے