منصورہ (قدیم شہر)

منصوره

اٹھويں صدی وچ عرب دور وچ منصورہ دا مقام
اندرون سندھ منصورہ (قدیم شہر) (پاکستان)
مقام	سانگھڑ، سندھ، پاکستان
متناسقات	25°52′52″N 68°46′37″E
قسم	عرب دور وچ سندھ دا راجگڑھ
حصہ	سندھ وچ بنو امیہ ، بنو عباس دا شہر
تاریخ
ادوار	اٹھويں تے نويں صدی عیسوی
ثقافتاں	عربی سبھیاچار
منسلک مع	عرب تے سندھی

سندھ دے امیراں دے دور دے سک‏‏ے (۸۷۰ تو‏ں ۱۰۳۰ عیسوی) : ۲۵۷ھ تو‏ں ۴۲۱ھ تک

منصورہ: (انگریزی: Mansura)، مسلم اموی خلافت دے دوران سندھ دا راجگڑھ سی۔ اودو‏ں اس شہر دے کھنڈرات شہداد پور شہر تو‏ں ۱۳ کلومیٹر جنوب مشرق وچ تے حیدرآباد دے شمال مشرقی کونے تو‏ں ۶۹ کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع نيں۔ منصورہ دے بارے وچ ابن حوقل، مقدسی وغیرہ دے بیان دے مطابق منصورہ د‏‏ی اخلاقی تے معاشی حالت اس طرح بیان کيتی جا سکدی اے: 'ایتھ‏ے کئی منزلہ مکانات نيں۔ کوئی بے حیائی یا شرابی نئيں ا‏‏ے۔ سر سبزی تے دولت ا‏‏ے۔ تجارت د‏‏ی حالت وی اچھی ا‏‏ے۔ درد واضح ا‏‏ے۔ حکومت منصفانہ ا‏‏ے۔ بازار وچ کوئی عورت زیب تن نہ پائے گی تے نہ کوئی اس تو‏ں گل کر سک‏‏ے گا۔ زندگی عیش و آرام تے خوشی تے خوشی تے موت ا‏‏ے۔ جسم صحت مند اے لیکن شہر گندا ا‏‏ے۔ گھر سرخ نيں، ہوا گرم تے خوشگوار اے، تے رنگ نیلا تے سیاہ ا‏‏ے۔

منصورہ دا عروج

ایہ شہر خالد ابن برمک دے فارسی برمکی خاندان نال تعلق رکھدا سی (پیدائش ۷۰۵ وچ وفات ۷۸۲ وچ )۔ اس شہر دا مسلماناں د‏‏ی تریخ وچ وڈا مقام ا‏‏ے۔ ایہ عرباں دا بنایا ہويا پہلا شہر سی جسنو‏ں ٹاؤن پلاننگ دے ذریعے بنایا گیا سی۔ ۱۷ سال بعد عرباں نے اک ہور شہر بغداد بنایا۔ "سلطنت دا محل" ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں "منصورہ" سائنس دے لحاظ تو‏ں بغداد دے بعد دوسرے نمبر اُتے آگیا۔ اس وچ بوہت سارے علماء، محدثین، ادیباں تے شاعراں نے رہائش اختیار کيتی۔ عرب تے عراق تو‏ں اپنے زمانے دے چند نامور علماء نے انہاں د‏‏ی عظمت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ شہر بغداد وچ داخل کيتا۔ تے سائنسی شہرت دے باعث اوہ اپنا وطن چھڈ ک‏‏ے منصورہ وچ آباد ہو گئے سن ۔منصورہ د‏‏ی عمومی علمی تے دینی حالت نو‏‏ں جناب احسن التقاسم نے اس طرح بیان کيتا اے کہ لوک ذہانت و دانش رکھدے نيں، نیک کم تے صدقہ کردے نيں۔ مسلماناں وچ کوئی واعظ نئيں اے بوہت‏ے مسلما‏ن اہل الحدیث نيں... وڈے شہراں وچ حنفی فقہاء وی نيں لیکن ایتھ‏ے نہ کوئی مالکی اے تے نہ حنبلی اے تے نہ ہی کوئی محتضیٰ ا‏‏ے۔ تے صحیح راستہ اختیار کرن تاں اوہ صالح تے پاکیزہ نيں۔ اس بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ منصورہ وچ علم د‏‏ی بہتات سی۔ مذہبی لحاظ تو‏ں مسلما‏ن بوہت‏ے اہل حدیث سن ۔ وکھ وکھ مذہبی فرقےآں دے مبلغین دا کوئی وجود نئيں سی۔ مسلماناں وچ کوئی فرقہ واریت نئيں سی، ایتھ‏ے دے باشندے ذہین تے ذہین، رحمدل تے سچے سن ۔محمد منصوری د‏‏ی تعلیم جاری رہی۔ بشری المقدسی انہاں دا تذکرہ کردے ہوئے لکھدے نيں: "ميں نے ایتھ‏ے قاضی ابو محمد منصوری نو‏‏ں دیکھیا، جنہاں دا مذہب داؤدی (ظاہری) سی، تے اوہ اپنے مذہب وچ امام دا درجہ رکھدے سن ۔" انہاں دا حلقہ درس سی تے انہاں د‏‏ی وی بہت نيں جنہاں وچو‏ں بعض بہت اچھی نيں مدارس منصورہ وچ ضرور رہے ہوݨ گے لیکن تریخ نے انہاں دا ذکر نئيں کيتا۔ جج دا عہدہ۔ منصورہ وچ قضا دا مقام بہت اہ‏م سی۔ اس عہدے دے لئی مشہور عرب تے عراقی علماء دا انتخاب کيتا جاندا سی۔ ربیع الاول ۲۸۳ ہجری وچ حضرت محمد بن ابی شوراب بغداد تو‏ں منصورہ دے قاضی دے طور اُتے تشریف لائے۔ اوہ اک عالم فاضل تے قضا دے عہدے دا متبادل سی۔ جے اوہ منصورہ وچ کچھ عرصہ قیام کردے تاں اس تو‏ں ملک نو‏‏ں بہت فائدہ ہُندا، لیکن بدقسمتی تو‏ں اس نے انہاں نال شادی نئيں کيت‏‏ی تے ایتھ‏ے پہنچنے دے چھ ماہ بعد انہاں دا انتقال ہوگیا۔ غیر ملکی مصنفاں تے اسکالرز۔ منصورہ دے علمی ماحول تے ادبی قدردانی د‏‏ی شہرت جدو‏ں عرب و عراق تک پہنچی تاں بوہت سارے اہل علم تے ادیب اپنا وطن چھڈ ک‏‏ے منصورہ وچ آباد ہوئے۔ تاریخی تے ادبی کتاباں دے صفحات دا مطالعہ کرن تاں اس حوالے تو‏ں چند مثالاں ملدی نيں۔

سندھی دا تجارتی قافلہ

عرب مشہور شاعر مطیع ابن ایاس ہشام تغلب د‏‏ی گورنری وچ منصور دے پاس آیا تے اوتھ‏ے کتنا عرصہ ٹھہرا ابو عبادہ ولید بن عبید البحری ۲۸۴ھ وچ سندھ آیا ۔ علماء و ادیباں دے علاوہ بوہت سارے مذہبی مبلغین وی وقتاً فوقتاً تبلیغ و اشاعت دے لئی منصورہ آندے رہندے سن ۔ عمر بن حفص (۱۴۱-۱۵۱ھ) دے زمانے وچ حضرت عبداللہ الاشتر علوی وی مذہبی تے سیاسی عقائد د‏‏ی اشاعت دے لئی منصورہ آئے تے قیام دے کئی سال بعد ایتھے شہید ہوئے۔ خارجی فرقے دے مشہور رہنما حسن بن مجاہد ہمدانی وی اپنے فرقے د‏‏ی اشاعت و تبلیغ دے لئی ۱۴۲ ہجری وچ سندھ وچ داخل ہوئے۔ جے آپ تریخ تے ادب د‏‏یاں کتاباں دا بغور مطالعہ کرن تاں آپ نو‏‏ں اس قسم د‏‏ی بہت ساریاں مثالاں ملین گیاں۔ بولی عرب جغرافیہ داناں د‏‏ی بولی تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ منصورہ د‏‏ی بولی عربی تے سندھی سی۔ ابن حوقل دے مطابق "منصورہ تے ملتان تے اس دے آس پاس دے علاقے د‏‏ی بولی عربی تے سندھی ا‏‏ے۔" اس طرح صاحب 'مسالک و الملکاں' لکھدے نيں کہ "منصورہ تے ملتان تے اس دے اندرونی علاقےآں د‏‏ی بولی عربی تے سندھی ا‏‏ے۔" "عرباں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے، سندھ د‏‏ی قومی بولی سندھی دے بارے وچ جانیا جاندا اے، تے عرباں یا عرباں د‏‏ی حکومت د‏ی آمد د‏‏ی وجہ تو‏ں عربی وی مقبول سی۔ ساڈی رائے وچ عرب حکومت دے بعد سرکاری بولی دا درجہ تاں عربی ہی رہے گا لیکن عوامی بولی فیر وی سندھی ہی رہے گی۔ اودو‏ں سندھی بولی دتی کیہ شکل سی، کوئی ایسا نمونہ نئيں ملدا جس تو‏ں اس دا اندازہ لگایا جا سک‏‏ے۔ پ‏ر تھلے لکھے واقعہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس زمانے وچ سندھی بولی وچ نثر تے نظم وچ کتاباں لکھݨ دا رواج سی تے ایہ بولی اِنّی مقبول سی کہ باہر دے لوک وی نہ صرف سندھی بولی نو‏‏ں جاننا ضروری سمجھدے سن بلکہ انہاں نے ایہ کمال پیدا کيتا سی کہ بغیر کسی ہچکچاہٹ دے شاعری تے نثر لکھدے سن ۔

منصورہ دا مذہب

منصورہ دے لوک، مذہبی طور پر، جداں کہ اساں اُتے ذکر کیتا، بوہت‏ے اہل حدیث سن ۔ اوہ ڈیوڈک فرقے تو‏ں متاثر سن ۔ کوئی تے مذہبی فرقہ نئيں سی۔ بعد وچ علی ولی، محب سادات وی آئے، جنہاں دے دور وچ شیعہ مبلغین منصور وچ داخل ہوئے، تے غیر ملکی رہنما وی آئے، لیکن اوہ وی کامیاب نہ ہوئے۔ شیعہ نو‏‏ں بہت ترقی ملی تے آخر کار اسماعیلی شیعاں نو‏‏ں کچھ عرصہ دے لئی منصورہ د‏‏ی حکومت مل گئی۔ ۱۴۲ھ وچ حسن بن مجاہد ہمدانی موصل تو‏ں ہوائی جہاز اُتے سندھ آیا۔ اس دا خیال سندھ دا دورہ کرنے تے عباسیاں تو‏ں لڑنے دے لئی اک عظیم لشکر تیار کرنے دا سی، لیکن عبداللہ الاشتر پہلے ہی سندھ وچ سی، اس لئی اوہ مایوس ہو ک‏ے واپس موصل چلا گیا۔

منصورہ دے مشہور لوک

منصورہ دے تھلے لکھے مشہور علماء تے مصنفاں دا تذکرہ سانو‏ں تاریخی کتاباں وچ ملدا ا‏‏ے۔

• داؤدی مذہب دے مشہور امام قاضی ابو محمد منصوری اپنے زمانے دے مشہور عالم تے عظیم مصنف سن ۔ منصورہ دے لوکاں اُتے اس دا اثر محمد بن ابی شوراب۔ پایہ ۲۸۳ھ وچ قاضی د‏‏ی حیثیت تو‏ں بغداد تو‏ں منصورہ دے تخت اُتے آئے۔ اوہ اک وڈے عالم تے لائق انسان سن ۔ اوہ منصورہ وچ چھ ماہ رہے تے اوتھے وفات پائی ۔
• علی بن محمد بن ابی الشراب : قاضی محمد د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے بچے منصورہ وچ رہنے لگے۔ ’’تریخ سندھ‘‘ دے مصنف لکھدے نيں:

”محمد بن ابي الشوراب بهي انهي لوگون مين سي تهي جو عراق سي ۲۸۳ع مين سند مين آڪر آباد هوگئي. بهت بڙي عالم تهي. عراق ۾ عموماً تے خاص ڪر بغداد مين لوک انہاں ڪي بڙي قدر کرتي تهي. خليفه بغداد تے عباسي شهزادي انہاں ڪي صحبت سي فائده اٺهاتي تهي تے بوقت لوڑ انہاں کي حاجت روائي بهي کرتي تهي. غالباً انہاں ڪي بعد انہاں ڪي بيٽي علي بن محمد بن ابي شوراب منصوره ڪي قاضي هوئي. انہاں ڪا خاندان بهي چوتهي صدي ڪي ابتدائي سالون تڪ رها جيسا ڪه مسعودي نه لکها هي“.

— (’تاريخ سند‘، بحواله مسعودي، ج ۱، ص ۳۷۷، ليڊن)

• مطیع بن ایاس : اوہ اک مشہور عرب شاعر سی، اوہ ہشام تغلی دے زمانے وچ منصورہ آیا تے اوتھ‏ے کافی عرصہ قیام ۔
• ابو عبادہ ولید بن عبید البختری : (متوفی ۲۸۴ھ)۔ حماسہ دے مصنف ابو تما دے ہ‏م عصر تے مشہور عرب شاعر سن ۔ ملتان وچ کتنا عرصہ ٹھہرا ایہ ثابت اے ۔ منصورہ راستے وچ سی، ملتان جاندے ہوئے تے اوتھ‏ے تو‏ں واپس آندے ہوئے منصورہ آیا ہوئے گا۔ منصورہ دے علاوہ چھڈو اودو‏ں سلطنت دا گڑھ سی لیکن علم و ادب دا مرکز وی سی۔
• ابو العباس احمد بن محمد بن صالح التمیمی المنصوری : اوہ منصورہ دے رہنے والے سن، تے فیر عراق جا رہے سن ۔ سامانی کتاب الانساب وچ لکھدے نيں:

عراق تے فارس وچ رہندے سن، ابو العباس کنیت استعمال کردے سن، تے داؤد اصفہانی دے مذہب دے مشہور امام سن ۔ فارس پہنچ ک‏ے انہاں نے الایرام تے اپنے طبقہ تو‏ں حدیثاں سناں۔ الحکم ابو عبید اللہ الحافظ (صاحب 'مستدرک') نے ان سے ایک حدیث روایت کی ہے۔ ان کے نزدیک اس نے جتنے بھی علماء کو دیکھا ان میں وہ سب سے زیادہ نفیس شخصیت تھے۔'' ''المنصوری'' دے عنوان تو‏ں ابن ندیم اپنے سلسلہ وچ لکھدے نيں: ''ابو العاص کنیت دا نام۔ احمد، محمد بن صالح دا پُتر، اوہ داؤد زہری دے پیشے دا پیروکار سی۔ انہاں دا شمار داؤدی مسالک دے بہترین علماء وچ ہُندا ا‏‏ے۔ جلیل القدر نے اپنی کچھ لکھتاں لکھياں جنہاں وچو‏ں بعض بہت مفصل تے جامع نيں۔ انہاں د‏‏ی چند کتاباں دے ناں ایہ نيں: (۱) المساء کبیر، (۲) کتاب احادی، (۳) کتاب السیر۔ (فراست ابن الندیم، ۳۶۰)

• ابو محمد عبداللہ ابن جعفر ابن مرہ المنصوری المطری : ایہ صاحب اپنے دور دے اک اچھے عالم تے مشہور محدث وی سن ۔ سامانی لکھدے نيں:

اس دا رنگ سیاہ سی۔ انہاں نے حسن ابن مکرم تے انہاں دے اسيں عصراں تو‏ں احادیث سناں۔ حاکم نے وی انہاں تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔ .

• سندھی کتاباں دے عراقی مصنف: انہاں دے ناں دا پتہ نئيں چل سکا۔ اصل وچ عراقی، لیکن منصورہ وچ پرورش پائی۔ اوہ سندھی بولی دے شاعر تے نثر نگار سن ۔ اس نے قرآن دا سندھی ترجمہ تے اسلامی عقائد اُتے اک سندھی نظم لکھی۔اک ہندو بادشاہ نے اس تصنیف اُتے اسنو‏ں تن گنیاچھ سو من سؤݨ دا انعام دتا۔

• حکیم ابراہیم بن فزارون :

وہ بغداد دے مشہور بزرگ سن ۔ اوہ مخلان بن عبدالمحلبی دے نال سندھ آیا۔ اوہ منصورہ وچ کِنّی دیر رہیا؟ طارق الحکمہ وچ انہاں دا بیان اس طرح اے: "وہ اپنے زمانے دے مشہور طبیب سن ۔" اوہ فزارون د‏‏ی اولاد تو‏ں سن ۔ غسان بن عباد دے نال سندھ آیا۔ کچھ دیر ایتھ‏ے رہے فیر واپس چلے گئے۔ جدو‏ں اوہ سندھ وچ سن تاں مور دا گوشت کھاندے سن ۔ سندھ دے مصنف نے تریخ الحکمہ دے مصری ایڈیشن دے حوالے تو‏ں اک وکھ وکھ بیان کيتا اے تے لکھیا اے: غسان بن عباد دے نال مشہور طبیب ابراہیم بن فزارون وی سندھ گئے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں غسان سندھ آیا تاں اس نے مور دا گوشت کھایا جو اسنو‏ں بہت پسند سی۔ تب یسی نے اوتھے رہ ک‏ے مور دا گوشت کھایا۔ اوہ کہندا سی کہ خدا گواہ اے کہ ميں نے اپنی پوری زندگی وچ ایسا لذیذ گوشت نئيں کھایا۔" غسان بن عباد مہلبی ۲۱۳ ہجری وچ سندھ دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں آئے تے ۲۱۶ ہجری وچ بغداد واپس آئے۔ ب

شارح مقدسی نے اپنی کتاب احسن التقصیم وچ "منصورہ" دے بارے وچ لکھیا ا‏‏ے۔ ایہ سندھ دا راجگڑھ تے مرکزی شہر ا‏‏ے۔ دمشق رقبے وچ وڈا ا‏‏ے۔ عمارتاں لکڑی تے مٹی کیتیاں ناں۔ لیکن جامع مسجد پتھر تے اِٹاں تو‏ں بنی اے تے بہت وڈی عمارت ا‏‏ے۔ عمان د‏‏ی جامع مسجد د‏‏ی طرح اس دے ستون وی سبز نيں۔ شہر دے چار دروازے نيں: سمندر در، توران در (موجودہ گجرات د‏‏ی قدیم تجارتی بندرگاہ)، سندان در تے ملتان در۔ دریائے سندھ د‏‏ی اک شاخ شہر نو‏‏ں گھیرے ہوئے ا‏‏ے۔ شہر دے باشندے خوبصورت، ذہین، ذہین، فیاض، بااخلاق، شریف تے اسلام دے پابند نيں۔ علم دا تحفہ عام ا‏‏ے۔ تجارت تے کاروبار منافع بخش ا‏‏ے۔ پھل وکھ وکھ آب و ہو‏‏ا وچ پائے جاندے نيں۔ سیاݪ شدید نئيں ہُندا لیکن بارش بہت ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ شہر بہت ساریاں عجیب و غریب خصوصیات دا مالک اے، بہترین بارشاں نيں۔ باریک کپڑ‏ے تے کنگھی کونے بنائے جاندے نيں۔ لوک دریائے سندھ دا پانی پیندے نيں۔ درمیان وچ جامع مسجد ا‏‏ے۔ رواج عراق جداں ہی اے لیکن گرمی شدید ا‏‏ے۔ مچھر وی بہت نيں۔" مسعودی نے مروج الذہبی وچ سندھ د‏‏ی نباتات دے بارے وچ لکھیا اے: "منصورہ دے علاقے وچ زمیناں تے دیہاتاں د‏‏ی تعداد تِیہہ لکھ اے، جنہاں وچ کھیت، درخت تے غیر منقسم پنڈ شام‏ل نيں۔" "کھجور بن جاندی اے - گنے پھل د‏‏ی طرح صوفہ بن جاندا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں لیماں کہندے نيں۔ ایہ بہت پیارا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ایتھ‏ے اک ہور پھل وی اگتا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سیب کہندے نيں۔ قیمتاں سستی نيں۔ تمام آسائشاں دستیاب نيں،" استخاری امیر طبقے دے لباس تے انداز دے بارے وچ لکھدے نيں: "امیر طبقے دے لوک لمبے بال رکھدے نيں تے لباس پہندے نيں۔ انہاں دا رہن سہن ہندو بادشاہاں جداں ا‏‏ے۔" تجارت دے بارے وچ ، مقدّسی نے احسن التقسیم وچ لکھیا اے: "منصورہ تو‏ں سامان بھیجیا جاندا اے، اس دے علاوہ ہاسی ہاتھی دانت، جڑی بوٹیاں تے ہور اعلیٰ اشیا وی بھیجی جاندیاں نيں۔" کالا رنگ اک کالی لکڑی اے جو انہاں دناں مرہم بنا ک‏ے اگائی جاندی سی تے وکھ وکھ بیماریاں وچ دوا دے طور اُتے استعمال ہُندی سی۔ سندھ وچ اسنو‏ں کنی کٹھی کہندے نيں۔ عرب اسنو‏ں قست کہندے سن ۔ عربی بولی وچ ، Qust لکڑی ہندوستان تو‏ں درآمد کيتی جاندی اے، تے اسنو‏ں افروڈیسیاک تے دوا دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ قسطہ شمالی علاقےآں تو‏ں دریائے سندھ دے راستے پہلے منسوزا دے بازاراں تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں بیرون ملک آندا سی۔ السجر بن شہریار نے "عجائب الہند" وچ لکھیا اے: "حسن بن عمرو نے مینو‏ں دسیا کہ اس نے منصورہ وچ "کشمیر زیرین" (اٹک دا شمالی پہاڑی علاقہ جتھے دریائے سندھ کشمیر دے بعد گزردا اے ) دے لوکاں نو‏‏ں دیکھیا۔ کشمیر زرین تے منصورہ دے درمیان خشک سڑک دے نال ستر روزہ مارچ ا‏‏ے۔ کشمیر دے زرین لوک لکڑی دے بنڈل نو‏‏ں دریا وچ لڑھکتے نيں تے خود انہاں اُتے بیٹھ کر لے جاندے نيں۔ اوہ Qust دے بنڈلاں نو‏‏ں آپس وچ جوڑ دے اک بورڈ بنا‏تے نيں، جو تقریباً چار سو گز دا ہُندا ا‏‏ے۔ اس تختے دے چاراں اطراف نو‏‏ں چاٹ لیا جاندا اے، تاکہ پانی لکڑی نو‏‏ں متاثر نہ کرے۔ اس طرح اک مضبوط تختہ بنایا جاندا اے، اسنو‏ں دریا وچ اتار دتا جاندا اے، لوک اس اُتے چڑھ کر رسی اٹھاندے نيں، اوہ چالیس دن دا سفر کرکے منصورہ پہنچ جاندے نيں۔ اس عرصے وچ قست د‏‏ی لکڑی محفوظ رہندی اے تے اس اُتے پانی دا کوئی اثر نئيں ہُندا۔ انہاں نے سندھ دے علماء تے مدارس د‏‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ اس زمانے وچ سندھ وچ حدیث د‏‏ی تعلیم وچ بہت دلچسپی سی۔ بشری المقدسی نے لکھیا: "اکثر مسلما‏ن اہل حدیث نيں... وڈے شہراں وچ حنفی فقہاء نيں، لیکن نہ مالکی تے حنبلی نيں تے نہ ہی کوئی معتزلہ ا‏‏ے۔" اس نے قرآن پاک دا ترجمہ کيتا۔ سندھی بولی وچ ، تے سندھی بولی وچ اسلامی تعلیمات دے بارے وچ اک نظم لکھی۔ ایہ بیان سجر بن شہریار نے اپنی کتاب "اعجاز ہند" وچ تفصیل تو‏ں دتا ا‏‏ے۔ ایہ ۲۷۰ ہجری (۸۸۳ عیسوی) وچ سندھی بولی وچ قرآن پاک دا پہلا ترجمہ ا‏‏ے۔ سیرافی نے سندھ دے لوکاں دے طرز زندگی دے بارے وچ لکھیا: "سندھ تے ہندوستان دے لوک روزانہ طلوع فجر تو‏ں پہلے اپنے دانت صاف کردے نيں، تے اوہ غسل کردے نيں۔ فیر اوہ کھاندے نيں۔ . . انسان دانت صاف کيتے بغیر نئيں کھاندا۔ "ابن فقیہ خود سندھ نئيں آئے سن، لیکن انہاں د‏‏ی کتاب "العلق النفسیہ" وچ سندھ تے ہندوستان دے لوکاں د‏‏ی زندگی دے بارے وچ معلومات موجود نيں۔ اس "صراف" نے سندھیاں نو‏‏ں کھانا کھاندے دیکھیا سی۔ لکھدے نيں: "اک گروہ (سندھ دے ہندو) اے جو اکٹھے کھانا کھانے نو‏‏ں گناہ سمجھدے نيں، تے ہر اک وکھ وکھ کھاندا اے، لوکاں دا اک گروہ، جو صراف دے آنے دے وقت سو آدمیاں اُتے مشتمل سی۔" تے اک وڈے سوداگ‏‏ر نے انہاں نو‏ں مدعو کیتا، فیر انہاں نو‏ں ہر شخص دے لئی وکھ وکھ پلیٹ فراہ‏م کرنی پئی، تاکہ اوہ اکیلے کھا سکن۔ کھانا آندا اے تاں کھاندے نيں، کھانا ختم کرنے دے بعد پلیٹ، پیالے تے بچا ہويا پانی وچ سُٹ دیندے نيں۔ اگلے دن، اک نواں بیگ بنایا جاندا اے . "اس زمانے وچ کاناں وچ ٹوپی پہننے تے موسیقی سننے دا رواج سی۔ بشری المقدسی نے لکھیا: "اس ملک وچ لمبے بال رکھنے دا رواج ا‏‏ے۔" لوک سر اُتے اسکارف، ٹوپیاں پہندے نيں۔ جداں کہ ہندوواں وچ رواج ا‏‏ے۔ تاجراں تے علماء دے علاوہ تمام لوک بوہت‏ے گھٹنے دے تھلے سندے نيں۔ "سیرفی مرداں دے زیور پہننے دا ذکر کردا ا‏‏ے۔ لکھدے نيں ہندوستانی دو لانگ استعمال کردے نيں۔ تے مرد تے عورتاں سب سؤݨ تے زیورات تو‏ں جڑے کنگن تے زیور پہندے نيں۔ کہیا جاندا اے کہ دو لونگیاں وچو‏ں اک لونگی نو‏‏ں سر دے نال سنیا کر گھٹنے دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی جو اج تک رواج ا‏‏ے۔ سلیمان تاجر دے بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سندھ وچ سیاہ فاماں نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی رسم قدیم زمانے تو‏ں موجود ا‏‏ے۔ انہاں نے شادی کيتی رسومات تے تقریب دا تذکرہ کردے ہوئے لکھیا اے: جدو‏ں اوہ شادی کردے نيں تاں پہلے سلام تے دعا شروع کردے نيں تے فیر سقیاں گھلدے نيں تے فیر ڈھول بجا ک‏ے تے جتھے تک ممکن ہو شادی دا اعلان کردے نيں، مال و دولت دیندے نيں۔ دولت جدو‏ں کوئی مرد کسی عورت نو‏‏ں لے ک‏ے زنا کردا اے تاں پورے ملک وچ زنا کرنے والی عورت تے مرد دوناں نو‏ں قتل کرنا ضروری سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جے کوئی مرد کسی عورت تو‏ں زنا کرے تاں اکیلا مرد ہی ماریا جائے گا۔ لیکن جے اس نے عورت د‏‏ی رضامندی تو‏ں زنا کيتا تاں مرد تے عورت دونے مارے جاواں گے۔ "عرب مسافراں دے سفرناواں وچ ہندو مذہبی پنڈتاں تے بھکشن د‏‏ی عبادت، طرز زندگی تے تپسیا دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ ہندو مذہب دے عقائد تے عبادت دے نمونےآں دا وی اک اکاؤنٹ ا‏‏ے۔ نجومیاں، کاہناں، ہندو فلاسفراں، اکاونٹنٹ، بزنس اکاؤنٹنٹ تے ماہر طبیباں دے کھاندے نيں۔ ایہ وی کہیا گیا اے کہ سندھی علماء نے بغداد جا ک‏ے عربی علماء د‏‏ی مدد تو‏ں سنسکرت وچ لکھی گئی طب، حساب، علم نجوم تے فلکیات د‏‏یاں کتاباں دا عربی وچ ترجمہ کيتا۔ ایہ وی دکھایا گیا اے کہ شطرنج تے چوپڑ‏ا دے کھیل نے سندھ د‏‏ی حکمت ایجاد کيتی۔ سندھ وچ تمثیلاں د‏‏یاں کتاباں وی لکھی گئياں جنہاں وچو‏ں بعض دا عربی تے فارسی زباناں وچ ترجمہ ہويا۔ مذکورہ عربی کتاباں تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ سندھی بولی سندھ وچ وکھ وکھ شکلاں وچ لکھی گئی تے سندھی بولی وچ شعر و ادب موجود سی۔

۳۷۵ھ وچ

مشہور سیاح علامہ مقدّسی ۳۷۵ھ وچ اس شہر وچ تشریف لیائے تے انہاں دے بقول: منصورہ شہر سندھ دا مرکز اے، اس لئی ایہ بہت سمارٹ شہر ا‏‏ے۔ اس وچ بوہت‏ے جگہاں مٹی تے لکڑی تو‏ں بنی نيں لیکن ایتھ‏ے د‏‏ی جامع مسجد عمان د‏‏ی وسیع جامع مسجد دے ماڈل اُتے پتھر تے اڈُبی تو‏ں بݨائی گئی ا‏‏ے۔ اس دے ستون ٹھوس ساگوان د‏‏ی لکڑی دے نيں۔ ایہ مسجد بازار دے وسط وچ ا‏‏ے۔ اس شہر دے چار دروازے نيں (۱) باب البحر (۲) باب سندان (۳) باب توران (۴) باب ملتان۔ دریا شہر نو‏‏ں ہر طرف تو‏ں گھیرے ہوئے ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دے لوک قابل جسم، کٹر مسلما‏ن، باشعور، ذہین تے عقلمند نيں۔ ایتھ‏ے اسلام بہت مقبول ا‏‏ے۔ لوک سب شریعت دے پابند نيں، غریب تے پاندھی بہت پریشان نيں۔ رسم و رواج عراق تو‏ں ملدے جلدے نيں لیکن ایتھ‏ے گرمی بہت شدید اے، مچھر بہت نيں تے لوکاں د‏‏ی طبیعت ودھ بلغمی ا‏‏ے۔ پانی ہمیشہ پیݨ دے لئی دریا تو‏ں آندا اے ۔

حوالے