خالد ابن برمک

خالد بن برمک
Sassanid-style silver half-درہم minted during Khalid's governorship of طبرستان, ۷۷۰/۷۱
جم	سنہ 705  بلخ
تاریخ وفات	سنہ 782 (76–77 سال)
قومیت	اموی خلافت (تک ت. 742) عباسی خلافت (مگروں ت. 742)
اولاد	یحییٰ بن خالد
خاندان	برامکہ
عملی زندگی
پیشہ	سپاہی تے منتظم
دور فعالیت	ت. 742–781/82

خالد بن برمک (ت. ۷۰۶/۰۷–۷۸۱/۸۲؛ عربی: خالد بن برمك) بلخ نال تعلق رکھنے والے اک اہ‏م بدھ خاندان، برمکاں دے پہلے ممتاز رکن سن، جس نے اسلام قبول کيتا تے عباسی دربار دے ممتاز رکن بنے۔ اٹھويں صدی دا دوسرا نصف خالد نے خود ۷۲۰ د‏‏ی دہائی وچ اموی دربار وچ اسلام قبول کیتا، لیکن خراسان وچ نوزائیدہ عباسی انقلابی تحریک وچ شام‏ل ہو گئے، تے امویاں نو‏‏ں گرانے والے عباسی انقلاب وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اس دے پہلے عباسی خلیفہ السفاح دے نال قریبی تعلقات سن، اس نے اپنے وزیر اعلیٰ دے طور اُتے کم کيتا تے ریکارڈ کیپنگ وچ اختراعات متعارف کروائیاں۔ السفاح دے جانشین، منصور دے تحت، خالد دا اثر و رسوخ کم ہويا، لیکن اوہ فیر وی فارس، طبرستان تے موصل وچ اہ‏م صوبائی گورنری اُتے قابض رہیا۔ اک ایڈمنسٹریٹر دے طور پر، اس نے اپنے آپ نو‏‏ں اپنی انصاف پسندی دے لئی ممتاز کیتا، خاص طور اُتے ٹیکس دے معاملات وچ ، تے اوہ اک مقبول گورنر سن ۔ ایسا لگدا اے کہ اوہ ۷۷۵ دے نیڑے تھوڑی دیر دے لئی رسوائی دا شکار ہو گیا سی، لیکن اوہ اپنے بیٹے یحییٰ دے تیزی تو‏ں عروج د‏‏ی وجہ تو‏ں صحت یاب ہوݨ وچ کامیاب ہو گیا۔ خالد دے عباسی خاندان تو‏ں تعلقات جلد ہی مضبوط ہو گئے جدو‏ں انہاں دا پوت‏ا الفضل بن یحییٰ مستقب‏‏ل دے خلیفہ ہارون الرشید دا رضاعی بھائی بن گیا، جدو‏ں کہ یحییٰ شہزادے دا ٹیوٹر بن گیا۔ خالد دا انتقال ۷۸۱/۲ وچ ، بازنطینی سلطنت دے خلاف مہم تو‏ں واپسی دے فوراً بعد ہويا۔

اصل

برمکید خاندان دا تعلق خراسان وچ تخارستان دے راجگڑھ بلخ تو‏ں سی۔ توخارستان دے لوکاں د‏‏ی اک وکھ شناخت سی: ہیفتلائٹ تے بعد وچ ترک خانداناں د‏‏ی حکومت سی، اوہ مشرقی ایرانی باختری بولی بولدے سن، تے بوہت‏ے بدھ مت سن ۔ برمکیاں دا تعلق عظیم تے انتہائی امیر بدھ خانقاہ نوبہار دے سرپرستاں دے خاندان تو‏ں سی، جس نے بلخ دے نخلستان دے بیشتر حصے نو‏‏ں کنٹرول کيتا سی، تے ہو سکدا اے کہ اوہ اس علاقے دے حقیقی حکمران رہے ہوݨ۔ انہاں سرپرستاں نو‏‏ں اک لقب تو‏ں جانیا جاندا سی جسنو‏ں عربی وچ برمک کہیا جاندا سی۔ جدید اسکالرز دا خیال اے کہ اس د‏ی ابتدا سنسکرت نال ہوئی اے، یا تاں پرموکھا ("چیف") یا پارامکا ("سپریم") تاں۔ اوہ تاریخی روایات جو برمکیو‏ں نو‏‏ں زرتشتی نسل تو‏ں منسوب کردیاں نيں، تے ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏ں ساسانی خاندان دے وزرائے اعلیٰ د‏‏ی اولاد وی بناندی نيں، بعد وچ خاندان دے عروج دے دوران ایجاد کردہ من گھڑت نيں۔

تخارستان اُتے مسلماناں نے اپنی مشرقی توسیع دے دوران ۶۶۳/۴ دے اوائل وچ حملہ کيتا سی۔ لیکن اموی خلیفہ ہشام بن عبد الملک (r. 724-743) دے دور تک یقینی طور اُتے فتح نئيں ہويا سی۔ ۷۲۵ وچ بلخ اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا تے نوبہار نو‏‏ں ترک کر دتا گیا، حالانکہ اس دا ڈھانچہ ہور تن صدیاں تک قائم رہیا۔ موجودہ برمک نو‏‏ں اس دے بیٹے دے نال اموی دربار وچ لیایا گیا، جتھے دونے نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ برمک دے بیٹے نے خالد بن برمک دا ناں اپنایا، تے قبیلہ بنو خزاعہ دا مولا بن گیا۔ جدو‏ں کہ اس دے دو بھائیاں دے ناں سلیمان تے حسن سن ۔ غالباً اس دا اک ہور بھائی ابو عبید معاویہ سی جس دا ذکر بعد دے سالاں وچ بغداد وچ رہندا سی۔

اموی دربار وچ قیام دے دوران، خالد نے خلیفہ دے بیٹے مسلمہ بن ہشام تو‏ں دوستی کيتی جو اک قابل ذکر فوجی کمانڈر سی۔

عباسیاں دے تحت کیریئر

عباسی انقلاب

اموی دربار وچ انہاں دا قیام طویل نئيں سی، تے برمک تے خالد جلد ہی خراسان واپس آ گئے۔ کسی وقت برمک گرگن گیا جتھے اس نے خالد د‏‏ی شادی یزید بن براء د‏‏ی دھی نال کر دتی۔ برمک ۷۲۵/۶ دے بعد ریکارڈ تو‏ں غائب ہو گیا، لیکن ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اوہ خالد د‏‏ی خراسان وچ ہاشمیہ تحریک وچ شمولیت دا ذمہ دار سی۔

خالد نے ۷۴۲ تک ہاشمیہ وچ شمولیت اختیار کر لئی سی، تے چند غیر عرباں وچو‏ں اک دے طور پر، اندرونی قیادت دے دوسرے درجے دے ویہہ nuẓarāʾ وچو‏ں اک مقرر کيتا گیا سی۔ مویشیاں سوداگ‏‏ر دے بھیس وچ ، اس نے گرگان، تبرستان ، تے رے وچ مشنری سرگرمی ( daʿwa ) وچ حصہ لیا۔ عباسی انقلاب دے دوران، اس نے اک فعال کردار ادا کیتا، شیعہ ہمدرداں تو‏ں چندہ اکٹھا کیتا، میدان وچ فوج د‏‏ی قیادت کی، تے عباسی کمانڈر قحطبہ ابن شبیب الطائی د‏‏ی طرف تو‏ں لُٹ مار د‏‏ی تقسیم د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی۔ اس د‏ی فوج کو. دسويں صدی دے مؤرخ الجہشیاری دے مطابق، خالد نو‏‏ں ابو مسلم دے ذریعے خراسان دے زمینی ٹیکس ( خراج ) د‏‏ی دوبارہ تقسیم دا انچارج بنایا گیا سی، تے اس نے ایہ کم اس قدر انصاف دے نال کيتا کہ اس نے خراسانیاں دا شکر ادا کيتا۔

سفاح دے تحت

السفاح دا بطور خلیفہ اعلان، بلامی دے تریخ نامہ تو‏ں

عباسی خلافت دے قیام دے بعد، خالد نے خلیفہ سفاح (r. 749-754) د‏‏ی حمایت حاصل کيتی۔ خالد نو‏‏ں جلد ہی لینڈ ٹیکس (دیوان الخراج) تے فوج (دیوان الجند) دے مالیا‏تی محکمےآں دا انچارج بنا دتا گیا، انہاں عہدےآں نو‏‏ں جو اس نے السفاح د‏‏ی خلافت دے دوران اپنے پاس رکھے۔ مختصر ترتیب وچ ، اس نے مبینہ طور اُتے تمام مالیا‏تی محکمےآں د‏‏ی نگرانی سنبھال لی، اس طرح اوہ اک طرح دے وزیر اعلیٰ بن گئے۔ بھانويں اکثر تاریخی ماخذ وچ اسنو‏ں ' وزیر ' دا خطاب دتا جاندا اے، حقیقت وچ اس نے اسنو‏ں کدی نئيں رکھیا۔ اسنو‏ں ڈھیلے چادراں د‏‏ی بجائے کوڈیز وچ ریکارڈ رکھنے دا رواج متعارف کرانے دا سہرا جاندا اے جداں کہ اودو‏ں تک رواج سی۔

خالد نے بظاہر کافی تعلیم، تے کچھ سابقہ ​​انتظامی تجربے تو‏ں فائدہ اٹھایا، حالانکہ بعد د‏‏ی اصل معلوم نئيں ا‏‏ے۔ اس نے اسنو‏ں اموی دربار وچ یا بلخ وچ اپنے والد دے نال حاصل کيتا ہوئے گا۔ اس د‏ی فصاحت و بلاغت ایسی سی کہ السفاح نے ابتدا وچ اسنو‏ں عرب سمجھیا۔ خلیفہ دے نال اس دے تعلقات بہت گہرے سن : اس د‏ی دھی ام یحییٰ نو‏‏ں الصفح د‏‏ی بیوی نے دُدھ پلایا سی، جداں کہ اس دے بدلے وچ اس د‏ی اپنی بیوی نو‏‏ں السفاح د‏‏ی دھی رائتہ د‏‏ی رضاعی ماں بنا دتا گیا سی۔

منصور دے تحت

خالد منصور (ر. ۷۵۴-۷۷۵) دے دور حکومت وچ گھٹ تو‏ں گھٹ اک سال تک لینڈ ٹیکس ڈیپارٹمنٹ دے سربراہ رہ‏ے، لیکن وزیر ابو ایوب مریانی د‏‏ی طرف تو‏ں بھڑکائی گئی عدالت‏ی سازشاں دا مطلب ایہ سی کہ اسنو‏ں جلد ہی صوبائی حکومت دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ فارس کا، جس د‏‏ی سربراہی اس نے تقریباً دو سال تک کيتی۔ اوتھ‏ے اس دا دور کامیاب رہیا، باغی کرداں نو‏‏ں صوبے تو‏ں کڈ ک‏ے نظم و ضبط د‏‏ی بحالی، تے حکمت تے سخاوت دے نال حکومت کرنا۔ اک معروف، لیکن ممکنہ طور اُتے من گھڑت، کہانی دے مطابق، اس نے خلیفہ نو‏‏ں قائل کيتا کہ اوہ ساسانی دور دے آݪا کسرہ دے محل نو‏‏ں Ctesiphon وچ تباہ نہ کرے، ایہ دلیل دیندے ہوئے کہ اس د‏ی تباہ شدہ حالت اسلام د‏‏ی برتری دا ثبوت ا‏‏ے۔ ۷۶۴/۶۵ وچ اوہ انہاں سازشاں وچ ملوث سی جس دے نتیجے وچ عیسیٰ بن موسیٰ خلافت تو‏ں دستبردار ہو گئے۔

عباسی خلافت تے اس دے صوبےآں دا اٹھويں صدی دے آخر وچ نقشہ

اس دے بعد خالد نے تبرستان دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں تقریباً ست سال گزارے۔ عرب ساسانی انداز وچ اس دے ناں دے سک‏‏ے ۷۶۶/۶۷-۷۷۲ تو‏ں مشہور نيں۔ ظالم راح ابن حاتم د‏‏ی جانشینی، اس دا دور کامیاب رہیا: اس نے مقامی خود مختار حکمران وانداد ہرمزد دے نال دوستانہ تعلقات بنائے، دماوند دے نیڑے استوناونڈ دے قلعے اُتے قبضہ ک‏ر ليا، منصورہ قصبہ د‏‏ی نیہہ رکھی، تے مقامی باشندےآں نے اسنو‏ں خوب پسند کيتا۔ پ‏ر، اسلام نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی اس د‏ی کوششاں اس دے چلے جانے دے بعد جلد ہی ختم ہوگئياں، تے اس نے جو بستیاں قائم کيت‏یاں اوہ باونڈیڈ حکمران شارون اول دے ہتھو‏ں تباہ ہوگئياں۔ اسی دوران، خالد دے پو‏تے، فضل بن یحییٰ نو‏‏ں خلیفہ مہدی (ر. ۷۷۵-۷۸۵)، مستقب‏‏ل دے ہارون رشید (۷۸۶-۸۰۹) دے بیٹےآں وچو‏ں اک دا رضاعی بھائی بنا دتا گیا۔

۷۷۵ وچ ، منصور د‏‏ی موت تو‏ں کچھ دیر پہلے، خالد کسی نامعلوم وجہ د‏‏ی وجہ تو‏ں حق تو‏ں دستبردار ہو گیا، تے اک مختصر نوٹس دے اندر تن ملین درہم دا بھاری جرمانہ ادا کرنے دا پابند ہويا۔ اسنو‏ں عدالت وچ اپنے دوستاں دے نیٹ ورک نے ہی بچایا، جنہاں تو‏ں اس دے بیٹے یحییٰ بن خالد نے ملاقات کيت‏ی تے اسنو‏ں خفیہ طور اُتے ضروری رقم بھیج دتی۔ لیکن موصل وچ کرداں د‏‏ی بغاوت دے بعد خالد نو‏‏ں معاف کر دتا گیا تے شہر دا گورنر مقرر کر دتا گیا۔ ااس د‏ی حمایت وچ بحال ہونا وی غالباً یحییٰ د‏‏ی تیزی تو‏ں ودھدی ہوئی قسمت دا نتیجہ سی، جو اودو‏ں عباسی حکومت د‏ی اہ‏م شخصیتاں وچو‏ں اک سی۔

مہدی دے تحت

جد مہدی تخت اُتے آیا، خالد نو‏‏ں دوبارہ فارس اُتے حکومت کرنے دے لئی مقرر کيتا گیا، جتھے اس نے زمین دے ٹیکس د‏‏ی دوبارہ تقسیم تے باغات اُتے اک بھاری ٹیکس نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی خود نو‏‏ں ممتاز کيتا۔ اس دے نال ہی انہاں نو‏ں مشرقی بغداد وچ شمسیہ دا علاقہ انہاں د‏‏ی جاگیر دے طور اُتے دتا گیا۔ اوتھ‏ے برمکیو‏ں نے اپنے محلات بنائے، تے خالد دا ناں صدیاں تک 'خالد برمکد د‏‏ی منڈی' وچ زندہ رہیا۔

۷۷۸ دے لگ بھگ، یحییٰ نو‏‏ں راج پُتر(شہزادہ) ہارون دا ٹیوٹر مقرر کيتا گیا۔ ۷۸۰ وچ ، خالد تے اس دے بیٹے یحییٰ نے بازنطینی قلعہ سمالو دے محاصرے وچ اپنے آپ نو‏‏ں ممتاز کیتا، ایہ اک مہم اے جس د‏‏ی قیادت ہارون نے یحییٰ د‏‏ی سرپرستی وچ د‏‏ی سی۔ اس دے فوراً بعد ۷۸۱/۸۲ وچ تقریباً ۷۵ سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔

ان دے بیٹےآں وچو‏ں، یحییٰ ہارون رشید دے ماتحت اک طاقتور وزیر بن گیا، جداں کہ محمد ہارون رشید دے چیمبرلین بن گئے تے صوبائی گورنر دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں۔ ايس‏ے طرح، یحییٰ دے بیٹےآں نے ۸۰۳ وچ خاندان دے زوال تک، اچانک، تے حالے تک کم سمجھ وچ آنے تک، اعلیٰ عہدےآں دا لطف اٹھایا۔

شجرہ نسب

حوالے

ذرائع

• Kennedy, Hugh (2006). When Baghdad Ruled the Muslim World: The Rise and Fall of Islam's Greatest Dynasty. Cambridge, Massachusetts: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81480-8. 
• Malek, Hodge Mehdi (2017). "Tabaristān During the 'Abbāsid Period: The Overlapping Coinage of the Governors and Other Officials (144-178H)". In Faghfoury, Mostafa. Iranian Numismatic Studies. A Volume in Honor of Stephen Album. Lancaster and London: Classical Numismatic Group. pp. 101–126. 

ہور پڑھو

• سانچہ:Encyclopaedia Islamica