مناظرات پیغمبر اعظمؐ

پنج گروہاں دا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں مناظرہ

25 افراد اُتے مشتمل اسلام مخالفاں دے پنج گروہ نے آپس وچ ایہ طے کیتا کہ پیغمبر دے پاس جا ک‏ے مناظرہ کراں۔

ان گروہاں دے نام اس طرح سن : یہودی، مسیحی، مادّی، مانُوی تے بت پرست۔

یہ لوگ مدینہ وچ [[پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم]] دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے آ کر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے چاراں طرف بیٹھ گئے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے بہت ہی کشادہ دلی دا مظاہرہ کردے ہوئے انہاں نو‏‏ں بحث دا آغاز کرنے دی اجازت دت‏ی۔

یہودی گروہ نے کہیا:

"ہم اس گل اُتے عقیدہ رکھدے نيں کہ "عزیر" نبی[2] خدا دے بیٹے نيں، اسيں آپ تو‏ں بحث و گفتگو کرنا چاہندے نيں تے جے اس مناظرہ وچ اسيں حق اُتے ہاں تو آپ وی ساڈے اسيں عقیدہ ہو جان کیونکہ اسيں آپ تو‏ں مقدم نيں تے جے آپ نے ساڈی موافقت نہ دی تو پھر اسيں آپ دی مخالفت کرنے اُتے مجبور ہو جان گے"۔

مسیحی گروہ نے کہیا:

"ہم اس گل دا عقیدہ رکھدے نيں کہ حضرت عیسیٰ علیہ السلام خدا دے بیٹے نيں تے خدا انہاں دے نال متحد ہو گیا اے، اسيں آپ دے پاس بحث و گفتگو کرنے دے لئی آئے نيں، جے آپ ساڈی پیروی کراں تے ساڈے اسيں عقیدہ ہو جان (تو بہتر اے ) کیونکہ اسيں اس عقیدہ وچ آپ تو‏ں مقدم نيں تے جے آپ نے ساڈے اس عقیدہ وچ مخالفت کيتی تو اسيں (بھی) آپ دی مخالفت کرن گے"۔

مادّہ پرست (منکر خدا) گروہ نے کہیا:

"ہم اس گل دا عقیدہ رکھدے نيں کہ "موجودات عالَم" دا کوئی آغاز تے انجام نئيں اے تے ایہ "عالَم" قدیم تے ہمیشہ تو‏ں اے، اسيں ایتھ‏ے آپ تو‏ں بحث و گفتگو دے لئی آئے نيں، جے آپ ساڈی موافقت کرن گے تو واضح اے کہ برتری ساڈی ہوئے گی، ورنہ اسيں آپ دی مخالفت کرن گے"۔

دو گانہ پرست آگے بڑھے تے کہیا:

ہم اس گل دا عقیدہ رکھدے نيں کہ اس دنیا دے دو مربی، دو تدبیر کرنے والے تے دو مبداٴ نيں، جنہاں وچو‏ں اک نور تے روشنی دا خلق کرنے والا اے تے دوسرا ظلمت تے تاریکی دا خالق اے، اسيں ایتھ‏ے اُتے آپ تو‏ں مناظرہ کرنے دے لئی آئے نيں، جے آپ اس بحث وچ ساڈے اسيں عقیدہ ہو گئے تو بہتر اے تے اس وچ ساڈی سبقت تے برتری اے تے جے آپ نے ساڈی مخالفت کيتی تو اسيں وی آپ دی مخالفت کرن گے"۔

بت پرستاں نے کہیا:

ہم اس گل اُتے عقیدہ رکھدے نيں کہ ایہ ساڈے بت ساڈے خدا نيں، اسيں آپ تو‏ں اس سلسلہ وچ بحث و گفتگو کرنے آئے نيں، جے آپ اس عقیدہ وچ ساڈے موافق ہو گئے تو معلوم اے کہ سبقت تے تقدم ساڈا اے، ورنہ تو اسيں آپ تو‏ں دشمنی کرن گے"۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے جواب وچ ارشاد فرمایا:

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے پہلے کلی طور اُتے جواب وچ بیان فرمایا:

(تم نے اپنا عقیدہ بیان کر دتا، ہن میری باری اے کہ وچ اپنا عقیدہ بیان کراں) "میرا عقیدہ اے کہ خداوند عالم وحدہ لاشریک اے، وچ اس دے علاوہ ہر دوسرے معبود دا منکر ہاں تے وچ ایسا پیغمبر ہاں جس نو‏‏ں خداوند عالم نے تمام دنیا دے لئی مبعوث کیتا اے، وچ خداوند عالم دی رحمت دی بشارت تے اس دے عذاب تو‏ں ڈرانے والا ہاں، ہور وچ دنیا بھر دے تمام لوگاں اُتے حجت ہاں تے خداوند عالم مینو‏ں دشمناں تے مخالفاں دے خطرہ تو‏ں محفوظ رکھے گا"۔

اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں گروہاں نو‏‏ں باری باری مخاطب کیتا تاکہ ہر اک تو‏ں الگ الگ مناظرہ کراں، چونکہ یہودیاں دے گروہ نے چیلنج کیتا سی اس وجہ تو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے یہودیاں دے گروہ نو‏‏ں مخاطب کیتا:

ا۔ یہودیاں نال مناظرہ

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم: کیتہ تسیں لوگ ایہ چاہندے ہو کہ میں تواڈی باتاں نو‏‏ں بغیر کسی دلیل دے من لواں؟

یہودی گروہ: نئيں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم: اس گل اُتے تواڈے پاس کیتا دلیل اے کہ "عزیر" خدا دے بیٹے نيں؟

یہودی گروہ: کتاب "توریت ‘‘مکمل طور اُتے نیست و نابود ہو چک‏ی سی تے کوئی اسنو‏ں زندہ نئيں کر سکدا سی، جناب عزیر نے اسنو‏ں زندہ کیتا، اس وجہ تو‏ں اسيں کہندے نيں کہ اوہ خدا دے بیٹے نيں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم: جے تواڈے پاس جناب عزیر دے خدا دے بیٹے ہونے اُتے ایہی دلیل اے تو حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جو توریت لانے والے تے جنہاں دے پاس بوہت سارے معجزات سن جنہاں دا تساں لوگ خود اعتراف کردے ہو، اوہ تو اس گل دے زیادہ مستحق نيں کہ اوہ خدا دے بیٹے یا اس تو‏ں وی بالاتر ہاں ! پس تساں لوگ جناب موسیٰ (علیہ السلام) دے لئی ایہ عقیدہ کیو‏ں نئيں رکھدے جنہاں دا درجہ جناب عزیر تو‏ں وی بلند و بالا اے ؟

اس دے علاوہ جے خدا دا بیٹا ہونے تو‏ں تواڈا مقصود ایہ اے کہ عزیر وی دوسرے باپ تے اولاد دی طرح شادی تے ہمبستری دے ذریعہ خدا تو‏ں پیدا ہوئے نيں تو اس صورت وچ تساں نے خدا نو‏‏ں اک مادّی، جسمانی تے محدود موجود قرار دیدتا اے، جس دا لازمہ ایہ اے کہ خدا دے لئی کوئی خلق کرنے والا ہو تے اسنو‏ں دوسرے خالق دا محتاج تصور کراں۔

یہودی گروہ: جناب عزیر دا خدا دا بیٹا ہونے تو‏ں ساڈی مراد ایہ نئيں اے کہ انہاں دی اس طرح ولادت ہوئی، کیونکہ ایہ معنی مراد لینا جداں کہ آپ نے فرمایا کفر و جہل دے مترادف اے، بلکہ ساڈی مراد انہاں دی شرافت تے انہاں دا احترام اے ،جداں کہ ساڈے بعض علما اپنے کسی اک ممتاز شاگرد نو‏‏ں دوسرےآں اُتے ترجیح دیندے نيں تے اس دے لئی کہندے نيں: "اے میرے بیٹے!" یا "وہ میرا بیٹا اے "، ایہ گل تو معلوم اے کہ ولادت دے لحاظ تو‏ں بیٹا نئيں اے کیونکہ شاگرد ،استاد دی اولاد نئيں ہُندی تے نہ ہی اس تو‏ں کوئی رشتہ داری ہُندی اے، اسی طرح خداوند عالم نے جناب عزیر دی شرافت تے احترام دی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اپنا بیٹا کہیا اے تے اسيں وی اسی لحاظ تو‏ں انہاں نو‏‏ں "خدا دا بیٹا" کہندے نيں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : تواڈا جواب اوہی اے جو وچ دے چکيا ہاں، جے ایہ منطق تے دلیل اس گل دا سبب اے کہ جناب عزیر خدا دے بیٹے بن جان تو پھر جو شخص مثل حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جناب عزیر تو‏ں وی بلند و بالا ہاں اس گل دا زیادہ مستحق نيں۔

خداوند عالم کدی بعض لوگاں نو‏‏ں دلائل تے اپنے اقرار دی وجہ تو‏ں عذاب کرے گا، تواڈی دلیل تے تواڈا اقرار اس گل کيتی عکاسی کردا اے کہ تساں لوگ جناب موسیٰ علیہ السلام دے بارے وچ اس تو‏ں ودھ کر کہو جو جناب عزیر دے بارے وچ کہندے ہو، تساں لوگاں نے مثال دی تے کہیا: کوئی بزرگ تے استاد اپنے شاگرد تو‏ں کوئی رشتہ داری نئيں رکھدا بلکہ اس تو‏ں محبت تے احترام دی وجہ تو‏ں کہندا اے:

"اے میرے بیٹے!" یا "وہ میرا بیٹا اے "، اس بنا اُتے تساں لوگ ایہ وی جائز سمجھو کہ اوہ اپنے دوسرے محبوب شاگرد تو‏ں کہ‏ے: "یہ میرا بھائی اے " تے کسی دوسرے تو‏ں کہ‏ے: "یہ میرا استاد اے " یا "یہ میرا باپ تے میرا آقا اے "۔

یہ تمام الفاظ شرافت تے احترام دی وجہ تو‏ں نيں، جس دا وی زیادہ احترام ہواسنو‏ں بہتر تے با عظمت الفاظ تو‏ں پکاریا جائے، اس صورت وچ تساں اس گل نو‏‏ں وی جائز مانو کہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) خدا دے بھائی نيں یا خدا دے استاد یا باپ نيں، کیونکہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) دا مرتبہ جناب عزیر تو‏ں بلند و بالا ا‏‏ے۔

اب وچ تساں تو‏ں اک سوال کردا ہاں کہکیہ تسیں لوگ اس گل نو‏‏ں جائز مندے ہو کہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) خدا دے بھائی یا خدا دے باپ یا خدا دے چچا یا خدا دے استاد، آقا تے انہاں دے سردار ہاں تے خداوند عالم احترام دی وجہ تو‏ں جناب موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں کہ‏ے: اے میرے باپ!، اے میرے استاد، اے میرے چچا تے اے میرے سردار۔۔۔؟

یہ سن کر یہودی گروہ لا جواب ہو گیا تے اس تو‏ں کوئی جواب نہ بن پایا تے اوہ حیران و پریشان رہ گئے سن ،چنانچہ انھاں نے کہیا: " آپ سانو‏ں غور و فکر تے تحقیق کرنے دی اجازت داں!"

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : بے شک تساں لوگ جے پاک و صاف دل تے انصاف دے نال اس سلسلہ وچ غور و فکر کرو تو خداوند عالم تساں لوگاں نو‏‏ں حقیقت دی طرف راہنمائی فرما دے گا۔

2۔ مسیحیاں نال مناظرہ

مسیحیاں دی باری آئی تو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں تو‏ں فرمایا:

تم لوگ کہندے ہو کہ خداوند قدیم اپنے بیٹے حضرت عیسیٰ مسیح دے نال متحد اے، اس عقیدہ تو‏ں تواڈی مراد کیہ اے ؟

کیہ تساں لوگاں دی مراد ایہ اے کہ خدا نے اپنے قدیم ہونے تو‏ں تنزل کر لیا اے تے اک حادث (جدید خلقت) موجود وچ تبدیل ہو گیا اے تے اک حادث موجود (جناب عیسیٰ) دے نال متحد ہو گیا اے یا اس دے برعکس، یعنی حضرت عیسیٰ جو اک حادث تے محدود موجود نيں انھاں نے ترقی دی تے اوہ خداوند قدیم دے نال متحد ہو گئے نيں یا اتحاد تو‏ں تواڈا مقصد صرف حضرت عیسیٰ دا احترام تے شرافت اے ؟!

جے تساں لوگ پہلی گل نو‏‏ں قبول کردے ہو یعنی قدیم وجود حادث وجود وچ تبدیل ہو گیا تو ایہ چیز عقلی لحاظ تو‏ں محال اے کہ اک ازلی و لامحدود چیز، حادث تے محدود ہو جائے۔

تے جے دوسری گل نو‏‏ں قبول کردے ہو تو اوہ وی محال اے، کیونکہ عقلی لحاظ تو‏ں ایہ چیز وی محال اے کہ اک محدود تے حادث چیز لامحدود تے ازلی ہو جائے۔

تے جے تیسری گل دے قائل ہو تو اس دے معنی ایہ نيں کہ جناب عیسیٰ (علیہ السلام) دوسرے بنداں دی طرح حادث نيں لیکن اوہ خدا دے ممتاز تے لائق احترام بندہ نيں، تو اس صورت وچ وی خداوند دا (جو قدیم اے ) جناب عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متحد تے برابر ہونا قابل قبول نئيں ا‏‏ے۔

مسیحی گروہ: چونکہ خداوند عالم نے حضرت عیسیٰ مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں خاص امتیازات تو‏ں نوازیا اے، عجیب و غریب معجزات تے دوسری چیزاں انھاں دی نيں، اسی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اپنا بیٹا قرار دتا اے تے ایہ خدا دا بیٹا ہونا شرافت تے احترام دی وجہ تو‏ں اے !

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : "بعینہ ایہی مطلب یہودیاں تو‏ں گفتگو دے درمیان وچ بیان ہويا اے تے تساں لوگاں نے سنیا کہ جے ایہ طے ہو کہ خداوند عالم نے انہاں نو‏‏ں امتیاز تے (معجزات) دی بنا اُتے اپنا بیٹا قرار دتا ہو تو پھر جو شخص جناب عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں بلند تر یا انہاں دے برابر ہو تو پھر اسنو‏ں اپنا باپ یا استاد یا اپنا چچا قرار دے۔۔۔"۔

مسیحی گروہ ایہ اعتراض سن کر لاجواب ہو گیا، نزدیک سی کہ انہاں تو‏ں بحث و گفتگو ختم ہو جائے، لیکن انہاں وچو‏ں اک شخص نے کہیا:

کیتا آپ جناب ابراہیم( علیہ السلام) نو‏‏ں "خلیل خدا" (یعنی دوست خدا) نئيں مندے؟"۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم: جی ہاں، مندے نيں۔

مسیحی: اسی بنیاد اُتے اسيں جناب عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں "خدا دا بیٹا" مندے نيں، پھر کیو‏ں آپ اسيں نو‏‏ں اس عقیدہ تو‏ں روکتے نيں؟

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : ایہ دونے لقب آپس وچ بہت فرق رکھدے نيں،لفظ "خلیل" دراصل لغت وچ "خَلّہ" (بر وزن ذرّہ) تو‏ں اے جس دے معنی فقر و نیاز تے ضرورت دے نيں، کیونکہ جناب ابراہیم( علیہ السلام) بی نہایت خدا دی طرف متوجہ سن تے عفت نفس دے نال، غیر تو‏ں بے نیاز ہوکر صرف خداوند عالم دی بارگاہ دا فقیر تے نیاز مند سمجھدے سن، اسی وجہ تو‏ں خداوند عالم نے جناب ابراہیم (علیہ السلام) نو‏‏ں اپنا "خلیل" قرار دتا، تساں لوگ جناب ابراہیم( علیہ السلام) نو‏‏ں اگ وچ ڈالنے دا واقعہ یاد کرو:

جس وقت (نمرود دے حکم تو‏ں ) انہاں نو‏‏ں منجیق وچ رکھیا تاکہ انہاں نو‏‏ں آسمان تو‏ں باتاں کردی ہوئی اگ دے اندر ڈالا جائے، اس وقت جناب جبرئیل خدا دی طرف تو‏ں آئے تے فضا وچ انہاں تو‏ں ملاقات دی تے انہاں تو‏ں عرض کيتی کہ وچ خدا دی طرف تو‏ں آپ دی مدد کرنے دے لئی آیا ہاں، جناب ابراہیم( علیہ السلام) نے انہاں تو‏ں کہیا: مینو‏ں غیر خدا دی کوئی ضرورت نئيں اے، مینو‏ں اوہدی مدد کافی اے، اوہ بہترین محافظ تے مددگار اے، اسی وجہ تو‏ں خداوند عالم نے جناب ابراہیم( علیہ السلام) نو‏‏ں اپنا "خلیل" قرار دتا، خلیل یعنی خداوند عالم دا محتاج تے ضرورت مند تے خلق خدا تو‏ں بے نیاز۔

تے جے لفظ خلیل نو‏‏ں "خِلّہ" (بر وزن پِلّہ) تو‏ں ماناں جس دے معنی "معانی دی تحقیق تے خلقت و حقائق دے اسرار و رموز اُتے توجہ کرنا اے "، اس صورت وچ وی جناب ابراہیم( علیہ السلام) خلیل نيں یعنی اوہ خلقت تے حقائق دے اسرار تے لطائف تو‏ں آگاہ سن تے ایہ معنی خالق و مخلوق وچ شباہت دی باعث نئيں ہُندی، اس بنا اُتے جے جناب ابراہیم( علیہ السلام) صرف خدا دے محتاج نہ ہُندے تے اسرار و رموز تو‏ں آگاہ نہ ہُندے تو خلیل وی نہ ہُندے، لیکن باپ بیٹے دے درمیان وچ پیدائشی حوالہ تو‏ں ذا‏تی رابطہ ہُندا اے، ایتھ‏ے تک کہ جے باپ اپنے بیٹے تو‏ں قطع تعلق کر لے تو وی اوہ اس دا بیٹا اے تے باپ بیٹے دا رشتہ باقی رہندا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ جے تواڈی دلیل ایہی اے کہ چونکہ جناب ابراہیم( علیہ السلام) خلیل خدا نيں لہٰذا اوہ خدا دے بیٹے نيں، تو اس بنیاد اُتے تمنيں ایہ وی کہنا چاہیے کہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) وی خدا دے بیٹے نيں، بلکہ جس طرح ميں نے یہودی گروہ تو‏ں کہیا، جے ایہ طے ہو کہ لوگاں دے مقام و عظمت دی وجہ تو‏ں ایہ نسبتاں صحیح ہاں تو کہنا چاہیے کہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) خدا دے باپ، استاد، چچا یا آقا نيں۔۔۔ جدو‏ں کہ تساں لوگ کدی وی ایسا نئيں کہندے۔

مسیحیاں وچو‏ں اک شخص نے کہیا: حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے نازل ہونے والی کتاب انجیل دے حوالہ تو‏ں بیان ہويا اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے فرمایا: "ماں اپنے تے تواڈے باپ دی طرف جا رہیا ہاں"، لہٰذا اس جملہ دی بنا اُتے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے خود نو‏‏ں خدا دا بیٹا قرار دتا اے !

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : جے تساں لوگ کتاب انجیل نو‏‏ں قبول کردے ہو تو پھر اس جملہ دی بنا اُتے تساں لوگ وی خدا دے بیٹے ہو، کیونکہ جناب عیسیٰ کہندے نيں: "ماں اپنے تے تواڈے باپ دی طرف جا رہیا ہاں"، اس جملہ دا مفہوم ایہ اے کہ وچ وی خدا دا بیٹا ہاں تے تساں بھی۔

دوسری طرف ایہ عبارت تواڈی گزشتہ کہی ہوئی گل (یعنی چونکہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) خاص امتیازات، شرافت تے احترام رکھدے سن اسی وجہ تو‏ں خداوند عالم نے انہاں نو‏‏ں اپنا بیٹا قرار دتا اے ) نو‏‏ں باطل تے مردود قرار دیندی اے، کیونکہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اس جملہ وچ صرف خود ہی نو‏‏ں خدا دا بیٹا قرار نئيں دیندے بلکہ سبھی نو‏‏ں خدا دا بیٹا قرار دیندے نيں۔

اس بنا اُتے بیٹا ہونے دا معیار حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے خاص امتیازات (تے معجزات وچو‏ں ) نئيں اے، کیونکہ دوسرے لوگاں وچ اگرچہ ایہ امتیازات نئيں نيں لیکن خود حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دی بولی تو‏ں نکلے ہوئے جملہ دی بنا اُتے خدا دے بیٹے نيں، لہٰذا ہر مومن تے خدا پرست انسان دے لئی کہیا جاسکدا اے: اوہ خدا دا بیٹا اے، تساں لوگ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے قول نو‏‏ں نقل کردے ہو لیکن اس دے برخلاف گفتگو کردے ہوئے۔

کیو‏ں تساں لوگ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دی گفتگو وچ بیان ہونے والے "باپ بیٹے" دے لفظ نو‏‏ں اس دے غیر معنی وچ استعمال کردے ہو، شاید جناب عیسیٰ (علیہ السلام) دی مراد اس جملہ "ماں اپنے تے تواڈے باپ دی طرف جا رہیا ہاں"، تو‏ں مراد اس دے حقیقی معنی ہاں یعنی وچ حضرت آدم و نوح (علیہما السلام) دی طرف جا رہیا ہاں جو ساڈے سب دے باپ نيں تے خداوند عالم مینو‏ں انہاں دے پاس لے جا رہیا اے، جناب آدم و نوح ساڈے سب دے باپ نيں، اس بنا اُتے تساں کیو‏ں اس جملہ دے ظاہری تے حقیقی معنی تو‏ں دوری کردے ہو تے اس تو‏ں دوسرے معنی مراد لیندے ہو؟!

مسیحی گروہ، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی مستدل گفتگو تو‏ں اس قدر مرعوب ہويا کہ کہنے لگے: اسيں نے اج تک کسی نو‏‏ں ایسا نئيں دیکھیا کہ اس ماہرانہ انداز وچ اس طرح بحث و گفتگو کرے جداں کہ آپ نے دی اے، سانو‏ں اس بارے وچ غور و فکر دی فرصت دتیاں

3۔ منکرین خدا تو‏ں مناظرہ

مادّیاں تے منکرین خدا دی باری آئی تو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں دی طرف رخ کردے ہوئے فرمایا: تساں لوگ اس گل دا عقیدہ رکھدے ہو کہ اس موجودات عالم دا کوئی آغاز نئيں اے بلکہ ہمیشہ تو‏ں اے تے ہمیشہ رہے گا۔

منکرین خدا: جی ہاں، ایہی ساڈا عقیدہ اے، کیونکہ اسيں نے اس دنیا دے آغاز تے حدوث نو‏‏ں نئيں دیکھیا تے اسی طرح اس دے لئی فنا تے انتہا دا مشاہدہ نئيں کیتا، لہٰذا ساڈا ایہ فیصلہ اے کہ ایہ دنیا ہمیشہ تو‏ں اے تے ہمیشہ رہے گی۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : وچ وی آپ لوگاں تو‏ں سوال کردا ہاں کہکیہ تسیں نے موجودات دے قدیم، ہمیشگی تے ابدی ہونے نو‏‏ں دیکھیا اے ؟

جے تساں کہندے ہو کہ اسيں نے دیکھیا اے تو تمنيں اسی عقل و فکر تے بدنی طاقت دے نال ہمیشہ تو‏ں ابد تک رہنا چاہیے تاکہ تمام موجودات دی ازلیت تے ابدیت نو‏‏ں دیکھ سکو، جدو‏ں کہ ایسا دعویٰ عقل تے عینی واقعیت دے برخلاف اے تے دنیا دے سبھی عقلمند حضرات اس گل وچ تمنيں جھٹلائاں گے۔

منکرین خدا: اسيں نے ایسا کوئی دعویٰ نئيں کیتا کہ اسيں نے موجودات دے قدیم ہونے نو‏‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : تساں نو‏‏ں اک طرفہ فیصلہ نئيں کرنا چاہیے، کیونکہ تساں لوگاں نے خود اقرار کیتا اے کہ نہ اسيں نے موجودات نو‏‏ں دیکھیا اے تے نہ انہاں دے قدیم ہونے نو‏‏ں تے نہ ہی انہاں دی نابودی نو‏‏ں دیکھیا اے تے نہ انہاں دی بقاء کو، پس تساں کس طرح اک طرفہ فیصلہ کرسکدے ہو،تے تساں ایہ کِداں کہہ سکدے ہو کہ چونکہ اسيں نے موجودات دے حدوث تے فنا نو‏‏ں نئيں دیکھیا لہٰذا موجودات قدیمی تے ابدی نيں؟

(اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں تو‏ں اک سوال کیتا جس وچ انہاں دے عقیدہ نو‏‏ں مردود کردے ہوئے ثابت کیتا کہ تمام موجودات حادث نيں) چنانچہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا:

کیہ تساں نے دن تے رات نو‏‏ں دیکھیا اے جو اک دوسرے دے بعد آندے نيں تے ہمیشہ آمد و رفت کردے نيں۔

منکرین خدا: جی ہاں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم :کیہ تسیں لوگ دن و رات نو‏‏ں اس طرح دیکھدے ہو کہ ہمیشہ تو‏ں سن تے ہمیشہ رہیاں گے۔

منکرین خدا: جی ہاں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : کیتا تواڈی نظر وچ ایہ ممکن اے کہ ایہ دن رات اک جگہ جمع ہو جان تے انہاں دی ترتیب ختم ہو جائے؟

منکرین خدا: نئيں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : پس اس صورت وچ اک دوسرے تو‏ں جدا نيں، جدو‏ں اک دی مدت پوری ہو جاندی اے تب دوسرے دی باری آندی ا‏‏ے۔

منکرین خدا: جی ہاں، اسی طرح ا‏‏ے۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : تساں لوگاں نے اپنے اس اقرار وچ شب و روز وچ مقدم ہونے والے دے حدوث دا اقرار کر لیا اے بغیر اس دے کہ تساں لوگاں نے اس دا مشاہدہ کیتا ہو، لہٰذا تمنيں خدا دا وی منکر نئيں ہونا چاہیے[3]

اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا:

"کیہ تواڈی نظر وچ دن رات دا کوئی آغاز اے یا انہاں دا کوئی آغاز نئيں اے تے ازلی اے ؟ جے تساں ایہ کہندے ہو کہ آغاز اے تو ساڈا مقصد "حدوث" ثابت ہو جائے گا تے جے تساں لوگ ایہ کہندے ہو کہ اس دا کوئی آغاز نئيں اے تو تواڈی اس گل دا لازمہ ایہ اے کہ جس دا انجام ہو اس دا کوئی آغاز نہ ہوئے۔

(جب دن رات انجام دے لحاظ تو‏ں محدود نيں تو ایتھ‏ے اُتے عقل کہندی اے کہ آغاز دے لحاظ تو‏ں وی محدود اے، شب و روز دے محدود ہونے دی دلیل ایہ اے کہ اک دوسرے تو‏ں جدا نيں تے یکے بعد دیگرے لنگھدے رہندے نيں تے پھر اک دے بعد دوسرے دی باری آندی اے )

اس دے بعد فرمایا:

تساں لوگ کہندے ہو کہ ایہ عالم قدیم اے،کیہ تسیں نے اپنے اس عقیدہ نو‏‏ں خوب سمجھ وی لیا اے یا نئيں؟

منکرین خدا: جی ہاں، اسيں جاندے نيں کہ کیتا کہہ رہے نيں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم :کیہ تسیں لوگ دیکھدے ہو کہ اس دنیا دی تمام موجودات اک دوسرے تو‏ں تعلق تے پیوند رکھدے نيں تے اپنی بقا ء وچ اک دوسرے دے محتاج نيں، جداں کہ اسيں اک عمارت وچ دیکھدے نيں کہ اس دے اجزاء (اینٹ، پتھر، سیمنٹ وغیرہ) اک دوسرے تو‏ں پیوند رکھدے نيں تے اپنی بقاء وچ اک دوسرے دے محتاج نيں۔

جب اس دنیا دے تمام اجزاء اسی طرح نيں تو پھر کس طرح انہاں نو‏‏ں قدیم تے ثابت [4]تصور کرسکدے ہو، جے حقیقت وچ ایہ تمام اجزاء اک دوسرے دے نال پیوند رکھدے ہاں تے ضرورت رکھدے ہاں، قدیم نيں جے حادث ہُندے تو کِداں ہُندے؟

منکرین خدا لاجواب ہو گئے تے حدوث دے معنی نو‏‏ں بیان نئيں کرسکے، کیونکہ جو کچھ وی حدوث دے معنی وچ کہہ سکدے سن تے جنہاں چیزاں نو‏‏ں قدیم مندے سن انہاں اُتے ایہ معنی صادق آندے سن، لہٰذا بہت زیادہ حیران تے پریشان ہو گئے تے انھاں نے کہیا: سانو‏ں غور و فکر کرنے دا موقع دتیاں[5]

4۔ دوگانہ پرستاں تو‏ں مناظرہ

ان دے بعد دوگانہ پرستاں دی باری آئی جنہاں دا عقیدہ ایہ سی کہ دنیا دے دو مبداء تے دو مدبر بنام "نور" تے "ظلمت" نيں، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں تو‏ں فرمایا: تساں کس بنیاد اُتے ایہ عقیدہ رکھدے ہو؟

دوگانہ پرستاں نے جواب دتا: اسيں دیکھدے نيں کہ ایہ دنیا دو چیزاں تو‏ں تشکیل پائی اے ،اس دنیا وچ یا خیر و نیکی اے یا شرّ تے برائی، جدو‏ں کہ ایہ گل معلوم اے کہ ایہ دونے چیزاں اک دوسرے دی ضد نيں، اسی وجہ تو‏ں ساڈا عقیدہ اے کہ انہاں وچو‏ں ہر اک دا خالق وی الگ الگ اے، کیونکہ اک خالق دو متضاد چیزاں خلق نئيں کردا، مثال دے طور اُتے: برف تو‏ں گرمی پیدا ہونا محال اے، جداں کہ اگ تو‏ں سردی پیدا ہونا وی محال اے، لہٰذا ایہ گل ثابت ہو جاندی اے کہ اس دنیا وچ دو قدیم خالق نيں اک نور دا خالق (جو نیکیو‏ں دا خالق اے ) تے دوسرا ظلمت دا خالق (جو برائیاں دا خالق اے )۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم :کیہ تسیں لوگ اس گل کيتی تصدیق کردے ہو کہ اس دنیا وچ مختلف رنگ موجود نيں جداں کالا، سفید، سرخ، زرد، سبز تے مائل بہ سیاہی جدو‏ں کہ ایہ رنگ اک دوسرے دی ضد نيں کیونکہ انہاں وچ دو رنگ اک جگہ جمع نئيں ہوسکدے، جداں کہ گرمی تے سردی اک دوسرے دی ضد نيں تے اک جگہ جمع نئيں ہوسکدے۔

دوگانہ پرستاں نے جواب دتا: جی ہاں اسيں تصدیق کردے نيں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : تو پھر تساں لوگ ہر رنگ دے عدد دے مطابق اتنے ہی خدا دے معتقد کیو‏ں نئيں ہو؟ کیتا تواڈے عقیدہ دے مطابق ہر ضد دا اک مستقل خالق نئيں اے ؟ اس اُتے تساں ہر ضد دی تعداد دے مطابق خالق دا کیو‏ں عقیدہ نئيں رکھدے۔؟!

دوگانہ پرست اس دندان شکن سوال دے جواب دینے تو‏ں حیران و پریشان ہو گئے تے غور و فکر وچ غرق ہو گئے۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اپنی باتاں نو‏‏ں آگے بڑھاندے ہوئے فرمایا: تواڈے عقیدہ دے مطابق نور تے ظلمت دونے کس طرح اک دوسرے دے نال مل کر اس دنیا نو‏‏ں چلا رہے نيں، جدو‏ں کہ نور دی فطرت وچ ترقی اے تے ظلمت دی فطرت وچ تنزلی ہُندی اے، کیتا دو شخص جنہاں وچو‏ں اک مشرق دی طرف جا رہیا ہو تے دوسرا مغرب دی طرف جا رہیا ہو، کیتا ایہ دونے اسی طرح چلدے چلدے اک جگہ جمع ہوسکدے نيں؟!

دوگانہ پرستاں نے جواب دتا: نئيں، ایسا ممکن نئيں ا‏‏ے۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : اس بنا اُتے کس طرح نور تے ظلمت جو اک دوسرے دے مخالف تے متضاد نيں آپس وچ متحد ہو ک‏ے اس دنیا دی تدبیر دا کم انجام دے رہے نيں؟ آیا اس طرح دی چیز ممکن اے کہ ایہ دنیا جو دو متضاد تے مخالف اسباب دی وجہ تو‏ں پیدا ہو؟ مسلّم طور اُتے ایسا ممکن نئيں اے، پس معلوم ایہ ہويا کہ ایہ دونے چیزاں مخلوق تے حادث نيں تے خداوند قادر و قدیم دی تدبیر دے ماتحت نيں۔

دوگانہ پرست مجبوراً پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے سامنے لاجواب ہو گئے تے انھاں نے اپنا سر جھکا لیا تے کہنے لگے: سانو‏ں غور و فکر کرنے دی فرصت عنایت فرمائاں!

5۔ بت پرستاں تو‏ں مناظرہ

اب پنجويں گروہ یعنی بت پرستاں دی باری آئی، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں دی طرف رخ کر دے فرمایا: "تم لوگ کیو‏ں خدا دی عبادت تو‏ں روگرداں ہو تے انہاں بتاں دی پوجا کردے ہو؟"

بت پرست: اسيں انہاں بتاں دے ذریعہ خدا دی بارگاہ وچ تقرب حاصل کردے نيں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : کیتا ایہ بت کچھ سندے وی نيں؟ تے کیتا ایہ بت خدا دے حکم دی اطاعت کردے نيں تے کیتا اوہدی عبادت تے پرستش کردے نيں؟ جس تو‏ں تساں انہاں دے احترام کرنے دی بدولت خدا دا تقرب حاصل کردے ہو؟ بت پرست: نئيں ایہ تو نئيں سندے تے نہ خداوند عالم دی عبادت تے پرستش کردے نيں!

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم :کیہ تسیں لوگاں نے انہاں نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں نئيں تراشا اے تے انہاں نو‏‏ں نئيں بنایا اے ؟

بت پرست: کیو‏ں نئيں، اسيں نے انہاں نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں بنایا ا‏‏ے۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : اس بنا اُتے تساں لوگ انہاں دے صانع تے بنانے والے ہو، مناسب تو ایہ اے کہ ایہ تواڈی عبادت کراں نہ کہ تساں لوگ انہاں دی عبادت تے پرستش کرو، اس دے علاوہ جو خدا تواڈی مصلحت تے تواڈے انجام ہور تواڈے فرائض تے ذمہ داریاں تو‏ں آگاہ اے اسنو‏ں چاہیے کہ بتاں دی پرستش دا حکم تمنيں دے، جدو‏ں کہ خداوند عالم نے ایسا کوئی حکم نئيں دتا ا‏‏ے۔

جس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی گفتگو ایتھ‏ے تک پہنچی تو بت پرستاں دے درمیان وچ اختلاف ہو گیا۔

انہاں وچو‏ں بعض لوگاں نے کہیا: خدا نے انہاں بتاں دی شکل و صورت والے مرداں وچ حلول کیتا اے تے اسيں انہاں بتاں دی پرستش تے انہاں اُتے توجہ اس وجہ تو‏ں کردے نيں تاکہ انہاں شکلاں دا احترام کرسکن۔

انہاں وچو‏ں بعض لوگاں نے کہیا: اسيں نے انہاں بتاں نو‏‏ں پرہیزگار تے خدا دے مطیع بنداں دی شبیہ بنایا اے، اسيں خدا دی تعظیم تے اس دے احترام دی وجہ تو‏ں انہاں دی عبادت کردے نيں!

تیسرے گروپ نے کہیا: جس وقت خداوند عالم نے جناب آدم نو‏‏ں خلق کیتا تے اپنے فرشتاں نو‏‏ں جناب آدم دے سامنے سجدہ کرنے دا حکم دتا، لہٰذا اسيں (تمام انسان) اس گل دے سزاوار نيں کہ جناب آدم نو‏‏ں سجدہ کراں تے چونکہ اسيں اس زمانہ وچ نئيں سن، اس وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں سجدہ کرنے تو‏ں محروم رہیاں، اج اسيں نے جناب آدم دی شبیہ بنائی تے خدا دا تقرب حاصل کرنے دے لئی اس دے سامنے سجدہ کردے نيں تاکہ گزشتہ محرومیت دی تلافی کرسکن تے جس طرح آپ نے اپنے ہتھو‏ں تو‏ں (مسجداں وچ ) محراباں بنائی تے کعبہ دی طرف منھ کر دے سجدہ کردے نيں، کعبہ دے مقابل خدا دی تعظیم تے اس دے احترام دی وجہ تو‏ں سجدہ تے عبادت کردے نيں اسی طرح اسيں وی انہاں بتاں دے سامنے در حقیقت خدا دا احترام کردے نيں۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے تیناں گروہاں دی طرف رخ کردے ہوئے فرمایا: تساں سبھی لوگ حقیقت تو‏ں دور غلط تے منحرف راستہ اُتے ہو تے پھر اک اک دا الگ الگ جواب دینے لگے:

پہلے گروہ دی طرف رخ کر دے فرمایا:

تم جو کہندے ہو کہ خدا نے انہاں بتاں دی شکلاں دے لوگاں وچ حلول کر رکھیا اے اس وجہ تو‏ں اسيں نے انہاں بتاں نو‏‏ں انھاں مرداں دی شکل وچ بنایا اے تے انہاں دی پوجا کردے نيں، تساں لوگاں نے اپنے اس بیان تو‏ں خدا نو‏‏ں مخلوقات دی طرح قرار دتا اے تے اسنو‏ں محدود تے حادث مان لیا، کیتا خداوند عالم کسی چیز وچ حلول کر سکتاہے تے اوہ چیز (جو محدود اے ) خدا نو‏‏ں اپنے اندر سما لیندی اے ؟ لہٰذا کیتا فرق اے خدا تے دوسری چیزاں وچ جو جسماں وچ حلول کردیاں ناں جداں رنگ، ذائقہ، بو، نرمی، سختی، سنگینی تے سبکی، اس بنیاد اُتے تساں لوگ کس طرح کہندے ہو کہ جس جسم وچ حلول ہويا ہو اوہ تو حادث تے محدود اے لیکن جو خدا اس وچ واقع ہويا ہو اوہ قدیم تے نا محدود اے، جدو‏ں کہ اس دے برعکس ہونا چاہیے یعنی احاطہ کرنے والا قدیم ہونا چاہیے تے احاطہ ہونے والا حادث ہونا چاہیے۔

اس دے علاوہ کس طرح ممکن اے جو خداوند عالم ہمیشہ تو‏ں تے تمام موجودات تو‏ں پہلے مستقل تے غنی ہو، ہور محل تو‏ں پہلے موجود ہو، اسنو‏ں محل دی کیتا ضرورت اے کہ خود نو‏‏ں اس محل وچ قرار دے!۔

تے تواڈے اس عقیدہ دے پیش نظر کہ خدا نے موجودات وچ حلول کر رکھیا اے، تساں نے خدا نو‏‏ں موجودات دی صفات دے مثل حادث تے محدود فرض کر لیا اے، جس دا لازمہ ایہ اے کہ خدا دا وجود قابل تغییر و زوال اے، کیونکہ ہر حادث تے محدود چیز قابل تغییر تے زوال ہُندی ا‏‏ے۔

تے جے تساں لوگ ایہ کہو کہ کسی موجود وچ حلول کرنا تغییر تے زوال دا سبب نئيں اے، تو پھر بوہت سارے امور جداں حرکت، سکون، مختلف رنگ، سیاہ و سفیدتے سرخ وغیرہ نو‏‏ں وی ناقابل تغییر تے ناقابل زوال دے سمجھو، اس صورت وچ تواڈے لئی ایہ کہنا صحیح اے کہ خدا دے وجود اُتے ہر طرح دے عوارض تے حالات پیدا ہُندے نيں، جس دے نتیجہ وچ خدا نو‏‏ں دوسرے صفات دی طرح محدود تے حادث تو‏ں توصیف کرو تے خدا نو‏‏ں مخلوقات دی شبیہ مانو۔

جب شکلاں وچ خدا دے حلول دا عقیدہ بے بنیاد تے کھوکھلا ہو گیا، تو چونکہ بت پرستی دی بنیاد وی اسی عقیدہ اُتے اے تو پھر اوہ وی بے بنیاد تے باطل ہو جائے گی۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے انہاں دلائل تے انداز بیان دے سامنے بت پرستاں دا پہلا گروہ لاجواب ہو گیا تے سرجھکاکر غور و فکر کرنے لگیا تے کہیا: سانو‏ں ہور غور و فکر دی فرصت دتیاں

اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دوسرے گروہ دی طرف متوجہ ہوئے تے فرمایا: مینو‏ں دسو کہ جدو‏ں تساں نیک تے پرہیزگار بنداں دی شکل و صورت نو‏‏ں پوجتے ہو تے انہاں شکلاں دے سامنے نماز پڑھدے ہو تے سجدہ کردے ہو تے انہاں شکلاں دے سامنے سجدہ دے عنوان تو‏ں اپنے سربلند چہراں نو‏‏ں زمین اُتے رکھدے ہو تے مکمل خضوع دے نال پیش آندے ہو، تو پھر خدا دے لئی کیتا خضوع باقی رہیا، (واضح الفاظ وچ سب تو‏ں زیادہ خضوع سجدہ اے تے تساں انہاں شکلاں دے سامنے سجدہ کردے ہو تو پھر تواڈے پاس تے کیتا خضوع باقی اے جس نو‏‏ں خدا دے سامنے پیش کرو؟) جے تساں لوگ کہندے ہو کہ خدا دے لئی وی سجدہ کردے نيں تو پھر انہاں شکلاں تے خدا دے لئی برابر دا خضوع ہو جائے گا، تو کیتا حقیقت وچ انہاں بتاں دا احترام خدا دے احترام دے برابر اے ؟

مثال دے طور اُتے:

جے تساں لوگ کسی حاکم تے اس دے نوکر دا برابر احترام کرو، تو کیتا کسی عظیم انسان نو‏‏ں چھوٹے انسان دے نال قرار دینا عظیم انسان دی بے احترامی نئيں اے ؟

بت پرستاں دا دوسرا گروہ: کیو‏ں نئيں، بالکل اسی طرح ا‏‏ے۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : اس بنا اُتے تساں لوگ انہاں بتاں (کہ تواڈے عقیدہ دی بنا اُتے خدا دے نیک تے پرہیزگار بنداں دی صورت اُتے نيں) دی پوجا تو‏ں در حقیقت خدا دی عظمت تے اس دے مقام و مرتبہ دی توہین کردے ہوئے۔

بت پرست، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے منطقی دلائل دے سامنے لاجواب ہو گئے تے کہیا سانو‏ں اس سلسلہ وچ غور و فکر دی فرصت عنایت کراں۔

اس دے بعد بت پرستاں دے تیسرے گروہ دی باری آئی، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں دی طرف رخ کر دے فرمایا:

تم نے مثال دے ذریعہ خود نو‏‏ں مسلماناں دے شبیہ قرار دتا اے، اس بنیاد اُتے بتاں دے سامنے سجدہ کرنا حضرت آدم (علیہ السلام) یا خانہ کعبہ دے سامنے سجدہ دی طرح اے، لیکن ایہ دو چیزاں مکمل طور اُتے فرق رکھدی نيں تے قابل موازنہ نئيں نيں۔