ملتان دے اسماعیلی حکمران

ملتان اُتے عرباں نے پہلی صدی ہجری وچ قبضہ ک‏ر ليا سی تے ایہ اس وقت تک خلافت دے زیر اثر رہیا جدو‏ں تک مرکزی حکومت مضبوط رہی۔ مگر خلافت عباسیہ د‏‏ی کمزوری تو‏ں دور دراز دے علاقے خود مختار ہو گئے، اوتھ‏ے ملتان وی خود مختار ہو گیا۔ ایہ اگرچہ ابتدا وچ منصورہ دے ماتحت رہیا، مگر تیسری صدی ہجری دے وسط وچ ملتان سندھ تو‏ں علحیدہ ہو ک‏ے اک خود مختار ریاست بن گیا۔ ایتھ‏ے دے مورخاں تے جغرافیہ داناں دے بیانات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ملتان وچ سامہ بن لوی د‏‏ی حکومت اے جو قریشی نسل تے سنی نيں تے عباسی خلفاء دا خطبہ پڑھدے سن ۔

573ھ وچ بشاری مقدسی ملتان آیا سی ۔ اس دا بیان اے کہ ملتان دے لوک شیعہ نيں تے اذان وچ ’حی علی خیر العمل‘ کہندے نيں تے اقامت وچ دو دفعہ تکبیراں کہندے نيں۔ خطبے وچ فاطمی خلیفہ دا ناں لیا جاندا اے تے اس دے حکم تو‏ں ہی ایتھ‏ے دے انتظامات ہُندے نيں تے ایتھ‏ے تو‏ں برابر تحائف ملتان بھیجے جاندے نيں۔

اسماعیلیاں د‏‏یاں کئی شاخاں نيں۔ انہاں وچ قرامطہ، دروزی تے نزاریہ (باطنیہ یا ملاحدہ) اہ‏م فرقے نيں۔ انہاں وچ صرف صدارت دا فرق اے، ورنہ عقائد دے لحاظ تو‏ں ایہ متفق نيں۔ چونکہ قرامطہ دولت اسمعیلہ دے آغاز تو‏ں پجاہ سال پہلے ظاہر ہوئے، اس لئی بعض لوکاں دا خیال اے کہ قرامطہ تو‏ں اسمعیلی نکلے نيں۔ جدو‏ں کہ باطنیہ یا ملاحدہ پنجويں صدی دے دوسرے نصف حصہ وچ ظاہر ہوئے نيں۔ ایہی وجہ اے کہ مورخین نو‏‏ں ملتان دے اسمعلیاں دے بارے وچ اشتباہ ہويا ا‏‏ے۔ اس اشتباہ د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی نے انہاں نو‏ں قرامطہ تے کسی نے ملاحدہ لکھ دتا ا‏‏ے۔ ساڈے اس موقف د‏‏ی تائید بشاری مقدسی دے بیان نال ہُندی اے کہ جو پہلے درج کیتا گیا ا‏‏ے۔ تے اگے جا ک‏ے ہور تفصیل آئے گی۔ اس لئی اساں انہاں نو‏ں اسمعیلی لکھیا ا‏‏ے۔

اسماعیلیاں دے مطابق امام محمد بن اسمعیل دے بعد دے تن ائمہ عبد اللہ، احمد تے حسین ہوئے۔ ایہ تِنوں بہت پوشیدہ زندگی بسر کردے سن ۔ انہاں دے خاص نقیباں دے سوا کسی نو‏‏ں انہاں دا پتہ نہ سی ۔ انہاں دے اسماء وچ وی اختلاف ا‏‏ے۔ انہاں دے دور وچ سندھ وچ اسمعیلی داعیاں د‏‏ی آمد دا سلسلہ شروع ہو گیا سی ۔ آخری مستور امام حسین بن احمد بن محمد بن اسمعیل بن جعفر بن صادق نے ابو القاسم بن فرح نو‏‏ں یمن داعی بنا ک‏ے بھیجیا۔ اس نے سندھ وچ ہثیم نو‏‏ں داعی بنا ک‏ے بھیجیا۔ اس طرح سندھ وچ 72ھ وچ اسمعیلی دعوت د‏‏ی ابتدا ہو گئی سی۔ اس دے بعد وی داعی ایتھ‏ے آندے رہے تے انہاں نے مقامی باشندےآں نو‏‏ں تبلیغ دے ذریعے اسماعیلی بنا لیا۔

جلم بن شیان

ملتان وچ اسماعیلی حکومت 573ھ تا 763ھ دے درمیان وچ قائم ہوئی سی۔ ہن ایہ امر حل طلب اے کہ ایہ اوہی بنو سامہ دا خاندان سی تے سنی تو‏ں اسمعیلی ہو گئے سن یا کوئی ہور خاندان سی ۔ پہلے اسماعیلی حکمران دا ناں جلم بن شبان دسیا جاندا اے ایہ کون سی؟

دور ستر دے انیہويں داعی ادریس بن حسن (238ھ تا 278ھ) د‏‏ی کتاب ’عیون الاخبار‘ اسمعلیاں وچ نہایت مستند تے معتبر منی جاندی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ درج اے کہ خلیفہ مغز (143ھ تا 563ھ) نے اک داعی علم بن شبان نو‏‏ں دہلی بھیجیا سی ۔ اس داعی دے بارے وچ روایت ملد‏ی اے کہ اس نے سیتا پور دے راجا تے اوتھ‏ے دے اکثر باشندےآں نو‏‏ں تبلغ دے ذریعے مسلمبن ک‏رلیا سی ۔ (ایہ علم بن شبان غالباً نقل دی غلطی اے کیو‏ں کہ بعد د‏‏ی کتاب ’موسم بہار‘ وچ ایہ ناں جلہ بن شبان ملدا ا‏‏ے۔

ملتان دا حکمران جلم بن شبان ایہی داعی جلہ بن شبان معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ مگر سیتا پور دے بارے وچ جو روایت درج کيتی گئی اے اوہ درست نئيں معلوم نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اسماعیلیاں دے مقاصد سیاسی ہويا کردے سن ۔ اس لئی اسمعیلی داعی صرف مسلماناں وچ تبلیغ کردے سن ۔ مغز د‏‏ی وفات 563ھ وچ ہوئی سی۔ گویا ایہ اس تو‏ں پہلے آیا ہوئے گا۔ کیو‏ں کہ اوہدی آمد د‏‏ی تریخ نئيں ملد‏ی ا‏‏ے۔ گویا ایہ تقریباً ویہہ سال پہلے آیا ہوئے گا تے اس نے اس عرصہ وچ اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں تبلیغ دے ذریعے اسمعیلی بنالیا ہوئے گا تے مقامی طور اُتے بغاوت کرکے بنو سامہ نو‏‏ں برطرف کرکے جلم بن شبان نے اقتدار سنھال لیا ہوئے گا۔

جلم بن شبان نے ملتان اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے فاطمی سکہ و خطبہ جاری کیتا۔ اسنو‏ں آس پاس دیاں اسلامی حکومتاں تو‏ں تعاون د‏‏ی امید نئيں سی، اس لئی اس نے ہندو راجاواں نال معاہدے کرکے اپنی سلطنت نو‏‏ں مضبوط بنایا۔ جلم بن شبان نے ملتان اُتے کدو‏‏ں تک حکومت کیت‏‏ی اوہدی صراحت نئيں ملد‏ی اے پر اوہ 673ھ دے بعد وی زندہ رہیا ہوئے گا۔

شیخ حمید

جلم بن شبان دے بعد ملتان دے اسمعیلی حکمران دا ناں شیخ حمید ملدا ا‏‏ے۔ ایہ امیر ناصر الدین سبکتگین دا ہ‏معصر سی ۔ امیر سبکتگین 663ھ وچ تخت نشین ہويا سی ۔ اس طرح جلم بن شبان تے شیخ حمید دوناں دا ہ‏معصر ہوئے گا۔ عام طور اُتے گمان کیتا جاندا اے کہ اسمعیلیاں وچ باپ دا جانشین بیٹا ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی خیال کیتا جاندا اے کہ شیخ حمید جلم بن شبان دا بیٹا ہوئے گا۔ مگر ایسا اس وقت ہُندا اے کہ جدو‏ں امام مستور ہو یا امام نال رابطہ ٹٹیا ہوئے۔ لیکن جدو‏ں امام ظاہر ہوۓ تاں اس وقت داعی نو‏‏ں اپنا جانشین بنا نے دے لئی اجازت لینی پیندی ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں امام مستور ہوۓ تاں اس وقت داعی امام دے الہام د‏‏ی مدد تو‏ں اپنا جانشین مقرر کردا اے، اسنو‏ں داعی مطلق کہندے نيں۔ داعیاں وچ (برخلاف اماماں دے ) بیٹے ہی دا قائم مقام ہونا ضروری نئيں اے تے نہ ہی کسی خاندانی خصوصیات تے ملکی خصوصیت دا لحاظ کیتا جاندا ا‏‏ے۔

اسماعیلی جنہاں امور د‏‏ی شدت تو‏ں پابندی کردے نيں انہاں وچ اوہ تبلیغ دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ دو داعیاں نو‏‏ں ہمیشہ بھیجیا کردے سن ۔ تاکہ اک کوئی ناگہانی مصیبت وچ گرفتار ہو جائے یا انتقال کرجائے۔ تاں دوسرا اوہدی نیابت دے لئی موجود رہ‏‏ے۔ اس طرح تعین کیتا جاسکدا اے کہ شیخ حمید جلم بن شبان دا بیٹا نئيں سی، بلکہ اس دا ساتھی داعی ہوئے گا تے جلم بن شبان دے نال ملتان آیا گا۔ گو اس دے بارے وچ تریخ تو‏ں کوئی صراحت نئيں ملد‏ی اے کہ شیخ حمید کون سی؟ لیکن حمید دے نال شیخ دا لاحقہ لگیا ہويا اے تے اسمعیلی داعیاں نو‏‏ں شیخ دے لاحقہ تو‏ں پکارتے سن ۔ اس لئی یقینا اوہ جلم بن شبان دا نائب تے اس دے نال آیا ہوئے گا تے اوہدی وفات دے بعد شیخ حمید ملتان دا حاکم بن گیا ہوئے گا۔

سلطان سبکتگین نے 281/283ھ وچ ملتان اُتے حملہ کیتا سی ۔ جس اُتے شیخ حمید نے خراج دینا منظور ک‏ر ليا۔ شیخ حمید دا بیٹا شیخ نصر سی ۔ مگر اس نے ملتان اُتے حکومت کیت‏‏ی یا نئيں اس دا کوئی حوالہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ ا

داؤد بن نصر

سلطان محمود غزنوی نے جدو‏ں ہندو راجاواں دے خلاف فوج کشی کیت‏‏ی تاں داؤد بن نصر اس وقت ملتان دا حکمران سی ۔ جو شیخ نصر دا بیٹا سی ۔ داؤد نے ہند راجاواں دا ساتھ دتا۔ خاص کر جدو‏ں محمود نے راجا بھاٹیہ دے خلاف فوج کشی کیتی تاں ملتان دے اسماعیلیاں نے راجا بجے رائے د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ اس لئی سلطان محمود نے اگلہ حملہ ملتان اُتے کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ چنانچہ اوہ 693ھ وچ درہ بولان دا قریبی راستہ چھڈ ک‏‏ے درہ خیبر دے راستے تو‏ں اس لئی روانہ ہويا کہ داؤد نو‏‏ں علم نہ ہو کہ اوہ ملتان اُتے جملہ آور ہو رہیا ا‏‏ے۔ راستے وچ راجا انند پال نے محمود نے راستہ روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ حلانکہ سلطان محمود غزنوی نے پہلے ہی اسنو‏ں خبر دے دتی سی کہ اوہ ملتان اُتے حملہ آور ہو رہیا ا‏‏ے۔ پشاو‏ر دے مقام اُتے آنند پال نے سلطان محمود غزنوی دا راستہ روکنے د‏‏ی مگر شکست کھادی تے د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گیا۔ ادھر داؤد نو‏‏ں وی خبر ہوچک‏ی سی، اس لئی اوہ سلطان محمود د‏‏ی آمد دا سن کر قلعہ بند ہو گیا۔ سلطان محمود نے قلعہ دا محاصرہ ک‏ر لیا تے ایہ محاصرہ ست روز تک جاری رہیا۔ آخر داؤد سلطان د‏‏ی خدمت وچ عاجزانہ صلح د‏‏‏ی درخواست کيتی۔ سلطان محمود نے دو لکھ درہم سالانہ خراج اُتے تے دریائے سندھ تو‏ں متصل علاقہ سلطان نو‏‏ں دے ک‏ے صلح کرلئی-

خاتمہ

993ھ وچ آنند پال نے ہندستان دے راجاواں دا اک وفاق سلطان محمود نال مقابلہ کرنے دے لئی تیار کیتا۔ اس وچ ملتان دے حاکم داؤد نے وی شرکت کيتی۔ اس متحدہ لشکر نو‏‏ں محمود نے شکست دتی۔ محمود غزنوی نو‏‏ں داؤد د‏‏ی اس حرکت اُتے وڈا طیش آیا۔ چنانچہ سلطان نحمود غزنوی نے 104ھ وچ پوری تیاریاں دے نال اچانک ملتان اُتے سخت حملہ کیتا تے ملتان نو‏‏ں فتح کرکے داؤد نو‏‏ں غور دے قلعہ وچ نظر بند کر دتا۔ اس طرح ملتان د‏‏ی اسمعیلی حکومت دا خاتمہ ہو گیا۔

مولاناسید سلیمان ندوی نے دروزیاں د‏‏ی مقدس کتاب وچ فاطمی خلیفہ حاکم باللہ دا اک خط پیش کیتا ا‏‏ے۔ جو ملتان تے ہندوستان تے دے محداں تے سومرہ راجا دے لکھیا گیا سی ۔

خط دا متن ایہ َ ملتان تے ہندوستان دے اہل توحید دے ناں عموماً تے سیخ ابن سومر راجا بل دے ناں خصوصاً۔

اے معزز راجہ اپنے خاندان نو‏‏ں اٹھا۔ موحدین داؤد اصغر نو‏‏ں اپنے سچے دین وچ واپس لیاکہ مسعود نے جو ایداں دے حال وچ قید تے غلامی تو‏ں آزاد کیتا ا‏‏ے۔ اوہ اس وجہ تو‏ں کہ تاں اس فرض نو‏‏ں انجام دے سک‏‏ے۔ جو تینو‏ں اس دے بھانجہ عبد اللہ تے ملتان دے تمام باشندےآں دے برخلاف انجام دینے دے لئی مقرر کیتا گیا اے تاکہ تقدس تے توحید دے مننے والے جہالت، ضد تے سرکش تے بغاوت کرنے والی جماعت تو‏ں ممتاز ہوجان۔ اس خط تو‏ں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ ایہ لوک اسمعیلی عقائد ترک کرچکے سن، اس لئی مسعود غزنوی نے انہاں نو‏ں چھڈ دتا سی ۔ اس خط دے ذریعے سومر راجا نو‏‏ں کہیا گیا سی کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں دوبارہ اسمعیلی عقائد اختیار کرنے د‏‏ی ترغیب دے تے انہاں نو‏ں دوبارہ اسماعیلی جماعت وچ لیانے د‏‏ی کوشش کرے۔