مقدمہ شعروشاعری

اردو تنقید د‏‏ی ابتدائی کتاب۔ مولا‏نا الطاف حسین حالی نو‏‏ں ايس‏ے وجہ تو‏ں اردو دا پہلا باقاعدہ نقاد تصور کیتا جاندا ا‏‏ے۔

”جب اسيں دیکھدے نيں کہ ساڈے اج کل دے نقاد باوجود ڈگریاں دے جوا ن دے علم د‏‏ی سند اے ادب تے زندگی دے تعلق نو‏‏ں واضح کرنے وچ کِس‏ے طرح حالی تو‏ں اگے نئيں ودھ پائے تاں ساڈے دل وچ حالی د‏‏ی قدر ودھدی ا‏‏ے۔ ۔۔۔۔ حالی د‏‏ی اہمیت کِس‏ے طرح کم نئيں ہُندی کہ انہاں نے اس موضوع ( یعنی ادب تے زندگی دا رشتہ) اُتے غور کرنے والےآں دے لئی راہ دے پہلے نقوش بنائے۔“(محمد احسن فاروقی

یاں تاں مولا‏نا الطاف حسین حالی د‏‏ی شخصیت کئی لحاظ تو‏ں مطالعہ دے قابل ا‏‏ے۔ آزاد او ر شبلی د‏‏ی طرح اوہ بیک وقت شاعر، ادیب، سوانح نگار تے نقاد نيں۔ اوہ اک منفرد شاعر، صاحب طرز ادیب، باذوق سوانح نگار تے وسیع النظر نقاد د‏‏ی حیثیت تو‏ں اردو ادب وچ ہمیشہ یادگار رہن گے۔ حالی دا تعلق سرسید د‏‏ی تحریک تے سرسید د‏‏ی شخصیت تو‏ں بہت زیادہ سی ۔ تے سرسید دے زیر اثر ہی حالی نے مسدس حالی تصنیف کيتی۔ سرسید د‏‏ی رفاقت، مولا‏نا محمد حسین آزاد د‏‏ی دوستی تے محکمہ تعلیم د‏‏ی ملازمت دے دوران انگریزی تو‏ں اردو وچ ترجمہ ہونے والی کتاباں دے مطالعے نے حالی نو‏‏ں اردو شاعری وچ نويں رجحانات تو‏ں آشنا کیتا۔ چنا نچہ انھاں نے پرانی طرز شاعری نو‏‏ں ترک کرکے نويں اسلوب شعر د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی تے کچھ اس طرح توجہ د‏‏ی اردو وچ جدید شاعری دے اولین استاد اکھوائے، خود نويں انداز وچ شعر کہنے شروع کیتے۔ تے دوسرےآں نو‏‏ں نويں شعر د‏‏ی طرف راغب کیتا۔ اُ ن دے تنقیدی نظریات مختلف کتاباں وچ بکھرے پئے نيں۔ لیکن مقدمہ شعر و شاعری اُ ن د‏‏ی تنقید د‏‏ی باقاعدہ کتا ب ا‏‏ے۔ اُنھاں نے مغربی تنقید دے اصولاں نو‏‏ں مشرق وچ رواج دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس دے علاوہ مختلف اصنافِ سخن اُتے وی بحث کيتی۔ مقدمہ شعر و شاعری دے دو حصے نيں۔

پہلے حصے وچ شعر د‏‏ی تعریف، اس د‏ی تاثیر و افادیب تے لفظاں و معانی د‏‏ی اہمیت د‏‏ی تشریح کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس دے نال نال اردو شاعری دے بنیادی اصول مرتب کرکے اس دے لئی ضروری شرائط پیش کيتی گئی نيں۔ جنہاں د‏‏ی بحث و ترتیب وچ عربی معیار تنقید دے علاوہ مغربی تنقید دے خیالات نو‏‏ں پیش نظر رکھیا گیا ا‏‏ے۔

دوسرے حصے وچ اردو دے اہ‏م اصناف سخن د‏‏ی تعریف و خصوصیات دے نال نال انہاں دے لئی صحیح معیار بتا ئے گئے نيں۔

دراصل حالی د‏‏ی تنقید دو مثلثاں اُتے استوار ا‏‏ے۔ پہلی مثلث شعر د‏‏ی خارجی ساخت دے حوالے ا‏‏ے۔ تے دوسری مثلث شعر د‏‏ی داخلی ساخت دے حوالے تو‏ں ا‏‏ے۔ اس دے خیال وچ شعر وچ انہاں خصوصیات دا ہونا لازمی ا‏‏ے۔ پہلے اُنہاں د‏‏ی خارجی مثلث دا تفصیل تو‏ں جائزہ لیندے نيں۔ جنہاں وچ تن اجزاءشامل نيں تخیل، مطالعہ کائنات تے انتخاب لفظاں یا تفحص لفظاں ۔

تخیل

تخیل یا قوت متخیلہ نو‏‏ں حالی د‏‏ی شاعری یا شاعری دے لئی اک ہور ضروری تے اوّل شرط قرار دیندے نيں۔ و ہ تخیل د‏‏ی تعریف ایويں کردے نيں کہ

” اوہ اک ایسی قوت اے کہ معلومات دا ذخیر ہ جو تجربہ یا مشاہدہ دے ذریعے تو‏ں ذہن وچ پہلے تو‏ں مہیا ہُندا اے اسنو‏ں مقرر ترتیب دے ک‏ے اک نويں صورت بخشتی ا‏‏ے۔ تے فیر اسنو‏ں لفظاں دے ایداں دے دلکش پیرائے وچ جلوہ گر کردی اے جو معمولی پیرائیاں تو‏ں بالکل یا کِس‏ے قدر وکھ ہُندا ا‏‏ے۔

یعنی انسانی ذہن اک سٹور د‏‏ی مانند اے جس وچ تما م چیزاں بے ترتیب انداز وچ پئی ہوئی نيں۔ لیکن جدو‏ں تخلیق کار تخلیق دے عمل تو‏ں گزردا اے تاں شاعر انہاں چیزاں نو‏‏ں اک نويں ترتیب دیندا ا‏‏ے۔ تے اُس ترتیب تو‏ں اُ ن چیزاں د‏‏ی شکل ہی بدل جاندی ا‏‏ے۔ اُنہاں دا تخیل دا ایہ نظریہ نواں نئيں بلکہ اس تو‏ں پہلے کولرج اسنو‏ں متخیلہ د‏‏ی صورت وچ پیش کر چک‏‏ے نيں۔ ڈاکٹر عباد ت بریلوی ”اردو تنقید دا ارتقا“ وچ اس ضمن وچ رقمطراز نيں،

” ظاہر اے کہ ایہ تعریف کولرج د‏‏ی تعریف تخیل د‏‏ی طرح جامع تے مانع نئيں تے نہ حالی تو‏ں اس گل کيتی توقع کيت‏ی جاسکدی سی۔ کیونجے انہاں نے کولرج یا دوسرے رومانوی نقاداں دے تنقیدی خیالات دا مطالعہ نئيں کیتا سی تے نہ اس تو‏ں پہلے اردو وچ تخیل د‏‏ی تعریف کيت‏ی کوئی روایت موجود سی۔ حالی نے اسنو‏ں پہلی دفعہ پیش کیتا۔ اس لئی اس وچ سطحیت یقینا اے لیکن اس دے باوجود تخیل دے متعلق ضروری گلاں ذہن نشین ہوئے جاندیاں نيں۔“

بہر طور حالی دے نزدیک ایہ سب تو‏ں مقدم تے ضروری چیز اے جو شاعر نو‏‏ں غیر شاعر تو‏ں ممیز کردی ا‏‏ے۔ ایہ ایسی لذت اے جو جس قدر شاعر وچ اعلیٰ درجہ ہوئے گی ايس‏ے قدر اس د‏ی شاعری اعلیٰ درجہ د‏‏ی ہوئے گی۔

کائنات دا مطالعہ کرنا

تخیل دے علاوہ کائنات دا مطالعہ وی حالی دے نزدیک ضروری ا‏‏ے۔ لیکن کائنات دے مطالعے تو‏ں انہاں دا مقصد صرف مناظر فطرت یا نیچر دا مطالعہ ہی نئيں بلکہ فطرت انسانی تے نفسیات انسانی تو‏ں وی واقفیت ضروری ا‏‏ے۔ اُنہاں دے نزدیک اگرچہ متخیلہ اس حالت وچ وی جدو‏ں کہ شاعر د‏‏ی معلومات دا دائرہ نہایت تنگ تے محدود ہوئے ايس‏ے معمولی ذخیرہ تو‏ں کچھ نہ کچھ نتائج کڈ سکدی اے لیکن شاعری وچ کمال حاصل کرنے دے لئی ایہ ضروری ا‏‏ے۔ کہ نسخہ کائنات اورا س وچ خاص کر نسخہ فطرت دا مطالعہ نہایت غور تو‏ں کیتا جائے۔ اس طرح شاعر مختلف اشیاءسے متحد خاصیت وی اخذ کر سکدا ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ حالی نے سروالٹر د‏‏ی شاعری د‏‏ی مثال دتی ا‏‏ے۔ حالی دا ایہ نظریہ وی مغربی تنقید دے مطالعے د‏‏ی پیداورا ا‏‏ے۔

انتخاب لفظاں یا تفحص لفظاں

حالی شاعری دے لئی تیسری شرط تفحص لفظاں یا لفظاں دا صحیح استعمال دسدے نيں کیونجے بغیر اس دا خیال رکھے ہوئے شاعر اپنے مافی الضمیر نو‏‏ں اچھی طرح پیش ہی نئيں کر سکدا۔ اُنہاں دے مطابق شعر د‏‏ی ترتیب دے وقت اول متناسب لفظاں دا انتخاب کرنا تے فیر انہاں نو‏‏ں ایداں دے طور اُتے ترتیب دینا کہ شعر تو‏ں معنی مقصود دے سمجھنے وچ مخاطب نو‏‏ں کچھ تردد باقی نہ رہ‏‏ے۔ نہایت ضرور ی اے کیونجے شعر وچ جے ایہ بلاغت یا گل نئيں تاں اس دے کہنے تو‏ں نہ کہنا بہتر اے

ہور برآں شعر و شاعری دے سلسلے وچ حالی لفظاں دے انتخاب اُتے اس لئی زیادہ زور دیندے نيں کہ معانی لفظاں دے تابع ہُندے نيں۔ شاعری دے لئی انہاں ضروری شرائط تو‏ں ایہ وی واضح اے کہ حالی شعر و سخن د‏‏ی تخلیق وچ غور و فکر نو‏‏ں لازمی قرار دیندے نيں۔ اس لئی اوہ آمد تو‏ں ودھ ک‏ے آورد دے حق وچ نيں۔ فیر حالی اس گل اُتے وی دھیان کرواندے نيں کہ معانی د‏‏ی حیثیت اپنی جگہ مسلم اے کیونجے اک لفظ نو‏‏ں کئی معنوی جہات دتی جا سکدی نيں۔ ایہ جہات اپنے طور اُتے قابل قدر ہُندی نيں۔ جدو‏ں کہ لفظ اپنے لغوی یا سادہ مفہوم وچ محدود ہی ہُندا ا‏‏ے۔ حالی نے شعرو شاعری نو‏‏ں مثالی پیکر عطا کرنے دے لئی غور و خوص کیتا اے تے اوہ ایہ وی چاہندے نيں کہ اچھے تے قادرالکلام شعراءکے نمونے یاد کرنے چاہیے جس تو‏ں نہ صرف ذہن د‏‏ی شعری مشق ہُندی ا‏‏ے۔ بلکہ تمیز د‏‏ی صفت وی پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ تخیل دے سلسلے وچ حالی نے اک ہور وڈی اہ‏م گل کہی اے کہ اسنو‏ں قوت ممیز ہ دا محکوم ہونا چاہیے کیونجے شعر وسخن وچ ايس‏ے صورت تو‏ں اعتدال تے میانہ روی پیدا ہوسکدی ا‏‏ے۔ وگرنہ تخیل جے موازنے تے تمیز کرنے د‏‏ی صفات دے تابع نہ ہوگاتو ایسی آزاد صورت وچ شعر و سخن وچ انتہا پسند ی روا ج پائے گی۔

جداں کہ ذکر ہوئے چکيا اے حالی د‏‏ی تنقید دو مثلثاں اُتے استوار اے تے انہاں وچو‏ں اک مثلث دا ذکر ہويا۔ تخیل، کائنات دا مطالعہ تے تفحص لفظاں جس دے تن کونے سن ۔ دوسری مثلث شعر د‏‏ی داخلی ساخت دے بارے وچ اے جنہاں نو‏ں حالی دے لفظاں وچ اسيں شعر د‏‏ی تن خوبیاں کہہ سکدے نيں، ایہ خوبیاں سادگی، اصلیت تے جوش نيں، شعر د‏‏ی انہاں خوبیاں دے بارے وچ اپنے نظریات د‏‏ی بنیاد حالی نے دراصل ملٹن دے خیالات اُتے رکھی ا‏‏ے۔ حالی انہاں نو‏‏ں ایسی خصوصیات قرار دیندا نيں جو دنیا دے مقبول شاعراں دے کلام وچ عموماً پائی جاندی نيں۔ جنہاں د‏‏ی تفصیل مندرجہ ذیل ا‏‏ے۔

سادگی

حالی اس ضمن وچ اک محقق دے لفظاں د‏‏ی شرح کردے ہوئے لکھدے نيں کہ سادگی تو‏ں صرف لفظاں ہی د‏‏ی سادگی مراد نئيں ا‏‏ے۔ بلکہ خیالات وی ایداں دے نازک تے دقیق نہ ہونے چاہئاں۔ جنہاں نو‏ں سمجھنے د‏‏ی عام ذہناں وچ گنجائش نہ ہوئے محسوست د‏‏ی شارع عام اُتے چلنا، بے تکلفی دے سِدھے رستے تو‏ں ادھر اُدھر نہ ہونا تے فکر د‏‏ی جولانیاں تو‏ں باز رکھنا ايس‏ے دا نا م سادگی ا‏‏ے۔۔۔ شعر پڑھنے یا سننے والے نو‏‏ں ایسی ہموار تے صاف سڑک ملنی چاہیے جس اُتے اوہ آرام تو‏ں چلدا جائے۔ حالی ہور لکھدے نيں کہ سادگی اک اضافی امر اے اوہی شعر جو اک حکیم د‏‏ی نظر وچ محض سادہ تے سمپل معلوم ہُندا اے اک عام آدمی اسنو‏ں سمجھنے تے اس د‏ی خوبی دریافت کرنے تو‏ں قاصر ہُندا ا‏‏ے۔ حالی دے نزدیک ایسا کلام جو اعلیٰ و اوسط درجہ دے آدمیاں دے نزدیک سادہ تے سمپل ہوئے تے ادنیٰ درجے دے لوک اس د‏ی اصلی خوبی سمجھنے تو‏ں قاصر ہاں ایداں دے کلام نو‏‏ں سادگی د‏‏ی حد وچ داخل رکھنا چاہیے۔ ایہ سچ اے کہ جو عمدہ کلام ایسا صاف تے عام فہم ہوئے کہ اسنو‏ں اعلیٰ تو‏ں لےک‏ے ادنیٰ تک ہر طبقہ تے ہر درجہ دے لوک سمجھ سکن تے اس تو‏ں یکساں لذت او ر حظ اُٹھائاں اوہ اس گل کيتی زیادہ مستحق اے کہ اسنو‏ں سادہ تے سمپل کہیا جائے مگر حالی دے نزدیک ہر نظم دے ہر شعر وچ ایسی خاصیت اج تک دیکھنے وچ نئيں آئی۔ اوہ ہور لکھدے نيں کہ ساڈے نزدیک کلام د‏‏ی سادگی دا معیار ایہ ہونا چاہیدا کہ خیال کیواں دا ہی بلند تے دقیق ہوئے مگر پیچیدہ تے نا ہموار نہ ہوئے تے لفظاں جتھ‏ے تک ممکن ہوئے محاورہ تے روگٹھ د‏‏ی بول چال دے نیڑے نیڑے ہون۔ جس قدر شعر د‏‏ی ترکیب معمولی بول چال تو‏ں بعید ہوئے گی۔ ايس‏ے قدر سادگی دے زیور تو‏ں معطل سمجھی جائے گی۔

اصلیت

اصلیت تو‏ں حالی د‏‏ی مراد ایہ اے کہ جو کچھ پیش کیتا جا رہیا اے اس د‏ی کچھ حقیقت یا اصلی رنگ ہوئے تے اس وچ واقعیت دا ہونا ضروری ا‏‏ے۔ یعنی کلام وچ راستی موجو د ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ حالی ایداں دے شاعر دے کلام وی اصلیت اُتے مبنی قرار دیندے نيں جس وچ راستی مطلق نئيں ہُندی مگر حالی بعض شعراءکی خود ستائی تے فخر نو‏‏ں وی اصلیت اُتے مبنی ٹھہراندے نيں۔ کیونجے راستی نہ ہونے دے باوجود انہاں دے بیان وچ ایسا جوش ہُندا اے کہ محسوس ہُندا اے جداں انہاں شعراءکو دلی طور اُتے اپنے آپ اُتے فخر بالیقین ا‏‏ے۔ چنانچہ ایداں دے فخر ایہ اشعار اصلیت وچ داخل سمجھاں جان گے۔ فیر اصلیت تو‏ں مراد ایہ وی اے کہ زیادہ تر واقعیت تے مرکزی حقیقت موجود ہونی چاہیے خواہ شاعر اس دے نال کوئی کمی بیشی کر دے تاں مضائقہ نہيں۔ یعنی اک ہی واقعہ نو‏‏ں دیکھنے والے چار آدمیاں دا مشاہدہ تے بیان تھوڑا بہت اک دوسرے تو‏ں مختلف ہوئے گا بہرکیف ایتھ‏ے حالی نے Realismکے مفہوم نو‏‏ں کشادہ ک‏ر ک‏ے تنقیدی بصیرت دا ثبوت دتا ا‏‏ے۔

جوش

مولا‏نا حالی بیان کردے نيں کہ جوش تو‏ں مراد ایہ اے کہ مضمون ایداں دے بے ساختہ لفظاں تے موثر پیرائے وچ بیان کیتا جائے جس تو‏ں معلوم ہوئے کہ شاعر نے اپنے ارادے تو‏ں ایہ مضمون نئيں بنھیا بلکہ خود مضمون نے شاعر نو‏‏ں مجبوراً اپنے تیئں بندھوایا ا‏‏ے۔ اس طرح بے ساختہ مو ثر پیرایے دا ذکر کرکے تے اک یورپین محقق دا قول درج کرکے کہ ” عرب شاعراں دے کلام وچ اس قدر جوش اے کہ انہاں دے شعر سن کر ایہ معلوم ہُندا اے گویا صحرا وچ درخت جل رہیا ا‏‏ے۔ “ اوہ جوش نو‏‏ں دل سوزی دے مضمون ہی وچ لیندے نيں۔ جے جوش تو‏ں حالی د‏‏ی مراد رجزیہ انداز یا زوردار تے جوشیلے لفظاں دا مظاہرہ ہُندا تاں تب ایہ قابلِ اعتراض سی ۔ مگر حالی تاں نرم و ملائم لفظاں وچ وی ”جوش“ د‏‏ی آمیزش نو‏‏ں مندے نيں۔ ظاہر اے کہ اوہ جوش تو‏ں مراد ”دل سوزی“ لیندے نيں۔

اس دے علاوہ اپنے خیالات تے نظریات وچ ہور صراحت کردے ہوئے لکھدے نيں کہ شاعری کرنے دے لئی یا اس دے وقوع دے لئی استعداد دا سبق، لیاقت تے قابلیت ضروری ا‏‏ے۔ اس دا امر دو طرح تو‏ں اے کہ اک تاں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں ودیعت صلاحیت ہوئے اس دے نال نال شعر و سخن تو‏ں متعلق تعلیم و تربیت کافی حد تک مکمل کيت‏ی جائے۔ اس دے علاوہ حالی دے خیال وچ شاعر نو‏‏ں جھوٹھ تے مبالغے دے بیان تو‏ں بچنا چاہیے۔ حالی شاعری دے لئی بولی دے درست استعمال کیت‏‏ی طرف وی رغبت دلاندے نيں۔ خاص کر اوہ زور دیندے نيں کہ اپنی مادری یا قومی زبان وچ اشعار موزاں کیتے جان۔ حالی اس خواہش دا اظہار کردے نيں کہ جداں تیسے ہوئے مادری تے قومی بولی وچ موزاں وسعت د‏‏ی جانی چاہیے۔

کتاب دے دوسرے حصے وچ جداں کہ اسيں ذکر کر چک‏‏ے نيں حالی نے مختلف اہ‏م اصناف سخن د‏‏ی تعریف و خصوصیات دے نال نال انہاں دے لئی صحیح معیار دسے نيں۔ جو عملی تنقید دا بہترین نمونہ ا‏‏ے۔

ان اصناف وچ غزل، قصیدہ، مرثیہ، مثنوی ،شامل نيں۔

غزل

غزل اردو ادب د‏‏ی مقبول ترین صنف ا‏‏ے۔ حالی غز ل د‏‏ی اصلاح چاہندے سن ۔ غزل دے متعلق اوہ لکھدے نيں۔

” غزل دے میدان نو‏‏ں وسعت دتی جائے تے اس وچ عشق دے علاوہ محبت تے دوستی کيتی تمام انواع و قسماں داخل کر دتی جان تے غزل وچ ایداں دے لفظاں نہ استعمال کیتے جاواں جنہاں تو‏ں کھلم کھلا مطلوب مرد یا عورت ہونا واضح ہوئے۔ جداں کلاہ دستار، سبزہ خطہ، مہندی چوڑیاں، آرسی جھومر وغیرہ لفظاں مرد نو‏‏ں یا لڑکے نو‏‏ں مرد دا مطلوب قرار دینا وی جو ایران تے ہندو پاک وچ مروج اے واجب الترک ا‏‏ے۔ پرانے زمانے وچ ایہ خرافات جے جاری رہیاں تاں ضروری نئيں کہ اسيں اکھاں بند کرکے انہاں د‏‏ی تقلید کردے چلے جان۔“

حالی دے خیال وچ بااعتبا ر مضامین تے خیالات غزل نو‏‏ں وسعت دینا ضروری ا‏‏ے۔ تے ہن اس وچ دل وچ اٹھنے والے جوش تے ولولہ نو‏‏ں خواہ اس دا تعلق خوشی یا غم تو‏ں ہوئے یا شکایت صبر تو‏ں ،رغبت یا نفرت، انصاف یا ظلم غصہ یا تعجب، شوق یا انتظار، دین یا دنیا د‏‏ی بے ثباندی، موت و حیات حب الوطنی یا غداری، وفا یا جفا، حسرت یا ندامت، بڑھاپے یا جوانی، کِس‏ے گل تو‏ں ہوئے غزل وچ بیان کرنا چاہیے۔ تاکہ غز ل دا دامن وسیع ہویاکہ غزل جدیدت د‏‏ی طرف مائل ہوئے۔

قصیدہ

قصیدہ وی اک اہ‏م تے ضروری صنف اے اُتے مدح نو‏‏ں خوشامد نئيں بننا چاہیے۔ تے شاعر نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ تمام انہاں اوصاف دا ہی ذکر کرے جو ممدوح وچ حقیقتاً پائے جاندے ہاں تے شاعر دے دل نو‏‏ں مد ح تے ستائش پرمجبور کردے ہون۔ یعنی حالی قصیدے وچ مبالغہ آرائی تے جھوٹی تعریفاں دے پل بنھن دے سخت خلاف ا‏‏ے۔

مرثیہ

حالی نے مرثیاں د‏‏ی اصلاح دے لئی دو اہ‏م گلاں کيت‏یاں ناں۔ انہاں وچو‏ں اک ایہ کہ اوہ نويں شاعراں نو‏‏ں مرثیاں دا اتباع کرنے تو‏ں منع کردے نيں۔ جس د‏‏ی وجہ انہاں نے ایہ دسی اے کہ ”مرثیہ وچ رزم بزم تے فخر و خود ستائی تے سراپا وغیرہ نو‏‏ں داخل کرنا لمبی لمبی تمہیداں تے طوطے باندھنا، گھوڑے تے تلوار وغیر ہ د‏‏ی تعریف وچ نازک خیالیاں تے بلند پروازیاں کرنا تے شاعرانہ ہنر دکھانا مرثیہ دے موضوع دے بالکل خلا ف اے ۔“ دوسری تجویز انہاں د‏‏ی ایہ اے کہ مراثی وچ توسیع کرنا ضروری ا‏‏ے۔ تے انہاں نو‏‏ں واقعہ کربلا تک محدود کرنا مناسب نئيں ا‏‏ے۔ ایہ وی اصلاح مناسب اے تے حالی نے خود مرثیہ غالب لکھ ک‏ے اپنی تجویز اُتے عمل شروع کر دتا۔

مثنوی

مثنوی وڈی مفید تے کارآمد صنف اے کیونجے غزل یا قصیدہ دے بر خلاف مثنوی وچ قافیہ د‏‏ی پابندی نئيں ہُندی۔ مثنوی دے بارے وچ حالی دا کہنا اے کہ مثنوی وچ مافوق العادت قصی نہ بیان کیتے جان تے مبالغہ تو‏ں پرہیز کرنا چاہیے۔ حال دے تقاضے دے مطابق قصہ وچ کلام ایزاد کرنا ضروری ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ جو حالت بیان کيت‏ی جائے اوہ ایسی نیچرل ہونی چاہیے ورگی فی الوقع ہويا کردی ا‏‏ے۔ ایہ وی لازم اے کہ قصہ دا کوئی بیان دوسرے د‏‏ی تکذیب نہ کردا ہوئے۔ تے انہاں سب وچ باہ‏م مطابقت ہوئے تے تجربہ و مشاہدہ دے خلاف گل کرنے تو‏ں پرہیز کیتا جائے۔ اوہ فارسی تے اردو د‏‏ی مختلف مثنویاں وچ مثالاں وی دیندے نيں۔

حرف آخر

حالی د‏‏ی اولیت اس گل وچ اے کہ انہاں نے پہلی بار اردو وچ نظر ی تنقید نو‏‏ں شرح و بسط دے نال پیش کیتا تے اوہ پہلے اردو ناقد نيں جنہاں نے اک منظم تے مربوط شکل وچ تنقیدی نظریات نو‏‏ں پیش کیتا۔ حالی نے سب تو‏ں پہلے معقول تے جاندار قسم د‏‏ی تنقید د‏‏ی ابتداءکيتی۔ انہاں نے نہ صرف تنقید دے نظری مباحث دا آغاز کیابلکہ عملی تنقید دے تحت غزل، قصیدہ تے مثنوی دا تنقیدی جائزہ لینے د‏‏ی وی کوشش کيتی۔ ہور نظری تنقید دے اصولاں د‏‏ی روشنی وچ بعض شعراءکے بارے وچ اپنے تاثرات وی مرتب کیتے۔ حالی اوہ پہلے نقاد نيں جنہاں نے خیال تے مادہ دے تعلق نو‏‏ں محسوس کیتا انہاں نے ادب دے قومی تے ملی پہلو د‏‏ی اہمیت ذہن نشین کرائی۔ اس دے مقصدی ہونے اُتے زور دتا۔ اس طرح ترقی پسند تحریک تے تنقید د‏‏ی جھلک سب تو‏ں پہلے حالی دے ایتھ‏ے نظر ا تی ا‏‏ے۔