مسدس حالی
اردو شاعری وچ مولانا حالی دا اعلیٰ ترین کارنامہ انہاں دی طویل نظم ”مدوجزر اسلام“ اے جو عام طور اُتے ”مسدس حالی“ دے ناں توں مشہور ہوئی۔ ایہ نظم اس قدر مقبول ہوئی کہ اس نے مقبولیت تے شہرت دے اگلے پچھلے تمام ریکارڈ توڑ ڈالے۔ کہیا جاندا اے کہ کئی سال تک برصغیر دے طول و عرض وچ جو کتاب قرآن کریم دے بعد سب توں زیادہ شائع ہوئی اوہ ”مسدس حالی“ سی۔ بقول سر سید احمد خان،
| ” | بے شک وچ اس دا محرک ہويا ہاں تے اس نوں ميں اپنے اعمال حسنہ وچوں سمجھدا ہاں کہ جدوں خدا پُچھے گا کہ دنیا توں کیتا لیایا۔ وچ کہواں گا کہ حالی توں مسدس حالی لکھوا کر لا یا ہاں تے کچھ ننيں | “ |
مولانا نے جس میدان وچ وی قدم رکھیا اس وچ شمشیر قلم دا لوہا منوایا۔ خواہ اوہ نظم دی اختراع ہوئے یا سادہ نثر دی تخلیق غزل دی رنگینی ہوئے یا مرثیے دا سوز، قصیدے دی شان و شوکت ہوئے یا نظم دی آن ہوئے۔ ناصح دے روپ وچ ہاں یا مصلح قوم۔ غرض ایہ کہ جس میدان وچ وی قدم رکھیا، اپنی حیثیت نوں تسلیم کروایا ۔ مولانا نے ”مسدس“ وچ اپنی قوم نوں اس دے عروج و زوال دے افسانے ایداں دے دلکش انداز تے دلنشین پیرائے وچ سنائے کہ قوم تڑپ اٹھی تے اپنی ناکامی و نامرادی دے اسباب تے وجوہات دی کھوج وچ لگ گئی۔ مسدس حالی مسلماناں دی بالخصوص تے ہندوستان دی بالعموم اس وقت دے فکری تے تاریخی غداری دی داستان اے۔ جس وچ مسلماناں نے اپنے مقاصد دے نال غداری کرکے اپنے لئی اپنے مسخ شدہ ضمیر دا دوزخ خریدتا۔ آؤ نظم دا فکری جائزہ لیندے نيں،
حالی دا تاریخی مطالعہ
سودھو”مسدس حالی“ اک ایسی نظم اے جس وچ مسلماناں دے ماضی دے تاریخی واقعات دی جھلکیوں دا عکس ملدا اے۔ اس نظم وچ مولانا حالی نے نہ صرف قوم دی سابقہ عظمت تے شان و شوکت پربحث کردے ہوئے موجودہ دور وچ انہاں دی غیرت نوں للکار اے۔ بلکہ اسنوں تاریخی واقعات دے نال بیان کرکے انہاں دی عہد بہ عہد ترقی تنزل دے اسباب تے وجوہات نوں وی بیان کیتا اے۔ جس توں مولانا حالی دے اسلام دی تریخ دے گہرے مطالعے تے آگاہی دا پتہ چلدا اے۔ انہاں نے عہد بہ عہد تاریخی واقعات نوں نمونے دے طور اُتے نظم دا روپ دے کے مسلمان قوم نوں بیدار کرنے دی کوشش کيتی اے کہ جس دی مثال نئيں ملدی۔ مثال دے طور اُتے شروع دے اشعار وچ عرب دی حالت دا نقشہ کھِچیا گیا اے۔ اوہ ایسا سچا اے کہ جدوں توں قلم نے اس منظر نوں قلمبند کیتا اس وقت توں اج تک اوہ اس عہد دے ہر نقشہ کھینچنے والے دے لئی نمونے دا کم دیندا اے۔
نمونہ کلام
سودھو| ” | عرب جس کا چرچا ہے یہ کچھ وہ کیا تھا جہاں سے الگ ایک جزیرہ نما تھا |
“ |
اس طرح اک ہور شعر ملاحظہ ہوئے جس توں اس وقت دی مذہبی رسومات تے لوکاں دی ایماں و یقین اُتے بخوبی روشنی پڑدی اے۔
| ” | قبیلے قبیلے کا بت اک جدا تھا کسی کا ہبل تھا کسی کا صفا تھا |
“ |
مغربی اقوام دی اصلیت
سودھواس طرح مغربی اقوام دی رہتل و تمدن تے انسانی ہمدردی دے چہر ے نوں بے نقاب کردے نيں تاں انہاں اقوام دا اصلی روپ سامنے آ جاندا اے۔ جس دا مظاہرہ انہاں نے دور حالی وچ وی مسلمان قوم دے نال بالخصوص تے ہور اقوام دے نال بالعموم کیتا تے اج وی ایہی بظاہر ترقی یافتہ، رہتل یافتہ تے انسانی حقوق دی علمبرداری دا ڈھنڈورا پیٹنے والے جس طرح انسانی خون توں اپنی پیاس بجھاندے نيں تے انسانی گوشت تے ہڈیاں نوں نوچکی نيں اُنہاں دے چہرے نوں وڈے واضح طور اُتے بے نقاب کیتا اے۔
وہ قومیں جو ہیں آج غم خوار انساں درندوں کی اور ان کی طینت تھی یکساں جہاں عد ل کے آج جاری ہیں فرماں بہت دور پہنچا تھا وہاں ظلم و طغیاں بنے آج جو گلہ باں ہیں ہمارے وہ تھے بھیڑیے آدمی خوار سارے
ساڈے اسلاف نے حالی دی طرح تاریخی واقعات دی روشنی وچ انہاں اقوام دی حقیقی چہرے دا پردہ فاش کر دتا سی ۔ لیکن مسلمان اج وی انہاں دے چبائے ہوئے نوالےآں دی امید وچ دست نگر بنی بیٹھی اے۔ انہاں دی رہتل و تمدن مسلماناں دے لئی وبال اے۔ اگرچہ انہاں نے مسلماناں ہی دے ورثے نوں بروئے کار لاندے ہوئے اج ترقی دے تمام زینے طے کر لئی نيں۔
اسلام دا شاندار ماضی
سودھواس طویل نظم وچ مولانا حالی نے مسلماناں نوں شاندار ماضی دی تریخ کوتے ماضی دے دا رہائے نمایاں نوں بیان کرکے مسلمان قوم نوں غیرت دلانے دی سعی دی اے۔ خلافت اندلس دے حوالے توں مسلمان قوم نوں جگانے دی کوشش کردے نيں تے خلافت اندلس دی جھلک انہاں لفظاں وچ پیش کردے نيں۔ ہوا اندلس ان سے گلزار یکسر جہاں ان کے آثار باقی ہیں اکثر جو چاہے کوئی دیکھ لے آج جا کر ہے یہ بیت ِ حمر اکی گویا زباں پر کہ تھے آل عدنان سے میر ے بانی عرب کی ہوں میں اس زمیں پر نشانی
مولانا حالی نے اسلام دی تعلیمات دا ذکر وی تفصیل دے نال کیااے۔ نبی کریم دی ذات و برکات دے طفیل ایسا عظیم انقلاب برپا ہويا جس دے اثر عرب دے رہنے والے جو جانوراں توں بد تر زندگی گزار رہے سن ۔ صحیح معنےآں وچ انسان بن گئے۔ سرورِ کونین نے صرف عبادات اُتے ہی زور نئيں دتا بلکہ زندگی دے تمام پہلوئاں وچ انسانیت دی مکمل رہنمائی فرمائی۔ تے اسنوں دینی، تہذیبی، اخلاقی، معاشی، معاشرتی، ادبی تے تقافتی اصولاں دا یک مکمل ترین منشور عطا فرمایا۔ نتیجہ ایہ ہوئے ا دی مسلمان ابر رحمت دی مانند تما م دنیا اُتے چھا گئے۔ تے جہالت و گمراہی دی اتھاہ تاریکیوں وچ ڈُبی ہوئی اقوام نوں جہانداری تے جہانبانی دے اصولاں توں واقف و آشناکیا۔
گھٹا اک پہاڑوں سے بطخا کے اُٹھی پڑی چار سو یک بیک دھوم جس کی کڑک اور دمک دور دور اس کے پہنچی جو ٹےگس پہ گرجی تو گنگا پہ برسی رہے اُس سے محروم آبی نہ خاکی ہر ی ہو گئی ساری کھیتی خدا کی
مسلماناں نے دنیا نوں اصولِ تجارت توں آشنا کیتا۔ سیر و سیاحت نوں فروغ دتا۔ نويں نويں ملکاں دریافت کیتے۔ انھاں نے دنیا والےآں نوں ریاضی، فلسفہ، طب، کیمیا، ہندسہ، ہیئت، سیاحت، تجارت، معماری، نقاشی تے جراحی جداں علوم علوم و فنون توں آگا ہ گیا۔ تے واقعتا مسلماناں نوں خواب غفلت توں بیدا ر کرنے انہاں دا جمود توڑنے تے انہاں نوں سعی و کوشش کيتی جانب مائل کرنے وچ اس نظم دا بہت وڈا حصہ اے۔
قوم دی غفلت
سودھومسد س وچ حالی نے قوم دی ترقی و عروج نوں نہایت موثر انداز وچ بیان کرنے دے بعد اس گل نوں وڈے دکھ دے نال بیان کیتا اے۔ کہ مسلماناں نے تنزل اُتے قناعت کر لئی اے تے غفلت و ست کوشی دے ترک کرنے اُتے آمادہ نہيں۔ اس طرح اوہ خود تاں ذلیل ہوئے ہی نيں لیکن انہاں نے اپنی بے حسی دی وجہ توں ہادی برحق دے دین نوں وی بدناں کیتا اے۔ فرماندے نيں،
پر اس قوم غافل کی غفلت وہی ہے تنزل پہ اپنے قناعت وہی ہے ملے خاک میں پر رعونت وہی ہے ہوئی صبح اور خواب ِ راحت وہی ہے نہ افسوس انہیں اپنی ذلت پہ ہے کچھ نہ رشک اور قوموں کی عزت پہ ہے کچھ
عشق رسول
سودھوحالی نے زمانہ جاہلیت وچ عرباں دی بے مروّتی، ذرا ذرا سی گل اُتے سالہا سال تک اک دوسرے دا خون بہانا، غلاماں تے عورتاں اُتے غیر انسانی ظلم و ستم تے بداخلاقی و بت پرستی دی حالت نوں نہایت مو ثر انداز وچ بیان کیتا اے۔ اس دے بعد اس دور دا ذکر اے جدوں آفتاب ِ اسلام فاران دی چوٹیاں توں طلوع ہويا تے اس دی نورانی کرناں نے جہالت تے گمراہی دے اندھیراں توں روئے اسلام نوں پاک کیتا۔ اس دور دا ذکر حالی نے وڈے والہانہ انداز وچ کیہ اے۔ جناب رسالت مآب دی شان وچ جو چند بند حالی نے کہے نيں انہاں وچ عشق نبی دا سمندر ٹھاٹھاں ماردا ہويا دکھادی دیندا اے۔ انہاں نے جتھے کدرے اس موضوع اُتے لکھیا اے قلم توڑ دیااے۔
وہ نبیوں میں رحمت لقب پانے والا
مرادیں غریبوں کی بر لانے والا
مصیبت میں غیروں کے کام آنے والا
وہ اپنے پرائے کا غم کھانے والا
فقیروں کا ملجا ضعیفوں کا ماویٰ
یتیموں کا والی غلاموں کا مولیٰ
خطا کا ر سے درگزر کرنے والا
بد اندیش کے دل میں گھر کرنے والا
مفاسد کا زیر و زبر کرنے والا
قبائل کو شیر و شکر کرنے والا
اتر کر حِرا سے سوئے قوم آیا
اور اک نسخہ کیمیا ساتھ لایا
مسلماناں دی مذہب توں روگردانی
سودھومسلمان دا جاہ و جلال تے عزت و حرمت اسلامی تعلیمات اُتے عمل پیراءہونے دی وجہ توں سی لیکن مسلماناں نے مذہب توں روگردانی اختیار کيتی تے عیش و عشرت وچ پڑ کر اپنے فرائض توں چشم پوشی کرنے لگے تاں انہاں دی تمام شان و شوکت تے عظمت و برتری خاک وچ مل گئی تے نوبت بہ ااں جا رسید کہ اوہ محض ناں دے مسلمان رہ گئے
وگرنہ ہماری رگوں میں لہومیں ہمارے ارادوں میں اور جستجو میں دلوں میں زبانوں میں اور گفتگو میں طبیعت میں فطرت میں عادت میں خو میں نہیں کوئی ذرہ نجابت کا باقی اگر ہو کسی میں تو ہے اتفاقی
گمراہی توں بچنے دی تلقین
سودھومسدس حالی وچ جتھے اُتے قومی مندی حالت دے تے اسباب دی نشان دہی کيتی گئی اے۔ اوتھے اُتے اسلام دے بنیادی اصولاں توں روگردانی، بے راہ روی تے گمراہی توں بچنے دی وی تلقین نظر آندی اے۔ مولانا نے مسلمان قوم اُتے ایہ واضح کرنے دی کوشش کيتی اے کہ مسلمان اللہ تعالٰیٰ دے دسے ہوئے قانون تے ضابطہ حیات اُتے عمل کردے ہوئے سرخرو ہوئے سکدے نيں۔ اوہ مسلماناں نوں توحید دا دامن تھامے رکھنے دی ترغیب دیندے نيں۔ انہاں توں نہ صرف ایمان و یقین وچ پختگی آندی اے بلکہ جعلی پیراں، درویشاں توں آزاد ہوئے کے انسان بغیر کِسے سہارے دے ذات واحد توں اسيں کلام ہوئے جاندا اے۔ اس طرح نہ صرف اوہ بہت ساریاں معاشرتی تے سماجی برائیاں تے فضولیات توں بچ جاندا اے بلکہ اسلام دے دسے ہوئے رہنما اصولاں دی روشنی وچ اپنا حال و مستقبل درست کر سکدا اے۔ بلکہ دونے جہاناں وچ کامیابی اس دا مقدر بن سکدی اے۔ مولانا تمام خرابیاں دی جڑ مذہب دے بنیادی اصولاں توں ناو اقفیت نوں قرار دیندے نيں تے اس دا حل تاں حید اُتے عمل پیرا ہونے وچ کڈدے نيں۔
کہ ہے ذاتِ واحد عبادت کے لائق زباں اور دل کی شہادت کے لائق اسی کے ہیں فرماں اطاعت کے لائق اسی کی ہے سرکار خدمت کے لائق لگائو تو لو اس سے اپنی لگاو جھکائو تو سر اس کے آگے جھکاو
خواب غفلت توں بیداری دی تلقین
سودھومسدس حالی وچ مسلمان قوم نوں غفلت توں بیدار کرنے تے غفلت وچ پئی ہوئی اس قوم دی حالت دا وڈا ہی درد انگیز نقشہ پیش کیتا اے۔ کہ مسلمان قوم خرگوش دی نیند سو رہی اے۔ جدوں کہ اہل ِ یورپ اُنہاں دی اس غفلت دا پورا فائدہ اُٹھا رہے نيں۔ کوئی وی ایسا نئيں اے کہ جس نوں اپنی موجودہ پستی دا احسا س ہوئے۔ حالی مسلماناں نوں متنبہ کردے نيں کہ ایسی غفلت دی حالت وچ کِسے نوں وی جائے پناہ نئيں ملے گی۔
بچو گے نہ تم اور نہ ساتھی تمہارے اگر نائو ڈوبی تو ڈوبیں گے سارے
مولانا غفلت وچ گرے ہوئے مسلماناں دا ایسی باریک بینی توں نقشہ کھِچیا اے کہ ہر شخص نوں آئے نے وچ اپنا عکس واضح دکھادی دیندا اے۔ ایہ خواب غفلت صرف اس دور ہی وچ نئيں سی۔ بلکہ آجکے مسلمان قوم دی حالت کچھ اس دور دے مقابلے وچ زیادہ مختلف نئيں اے۔ اُس وقت انگریزاں نے اس ملک و قوم دی قسمت دی باگ دوڑ اپنے ہتھوں وچ لے رکھی سی تے اج اسنوں ایتھے آنے دی زحمت گوارا کرنے دی ضرورت وی باقی نئيں رہی۔ بلکہ اپنے ملکاں وچ ہی بیٹھے بٹھائے ری موٹ کنٹرول دے ذریعے اپنے گماشتاں تے پٹھوئاں دی مدد توں پوری قوم اُتے حکومت کر رہے نيں۔ بر صغیر تک ہی کیتا محدود بلکہ پوری امت مسلمہ انہاں دے جال وچ پھنس چکی اے۔ خواب غفلت دی ایہ انتہا اے کہ مسلمان، مسلمان دے نال دست گریباں نيں تے اسنوں حق و باطل دی جنگ سمجھدے نيں۔ خلیج دا بحران ہوئے کہ مسئلہ افغانستان، کشمیر ہوئے کہ فلسطین، بوسنیا ہوئے کہ لیبیا، عراق ہوئے کہ چیچنیا، مسلمان قوم دی حالت اج وی دور حالی توں مختلف نظر نئيں آندی۔ دوسری طرف تمام مسلمان قوم محو خواب اے۔ چشم دید واقعات اُتے چشم پوشی اس دا وتیرہ بن گیا اے تے حالت ایہ اے کہ احساس زیاں تک نئيں اے۔ مولانا نے قوم دی اس غفلت دی طرف صرف ایہ نئيں کہ اشارہ کیتا اے بلکہ اسنوں بیدار کرنے دی وی سعی دی اے۔
کوئی ان سے پوچھے کہ اے ہو ش والو کس امید پر تم کھڑے ہنس رہے ہو
مسدس حالی وچ قوم دی انہاں ساری خامیاں تے خرابیاں دا ہی ذکر اے۔ اگرچہ پہلا حصہ ایداں دے دل شکن اشعار اُتے ختم ہُندا اے کہ انسان دی آس ہی ختم ہوئے جاندی اے۔ لیکن شاعر نوں خود وی اس دا احساس ہُندا اے۔ امید نوں بڑھاندا اے تے ضمیمہ دی صورت وچ ٦٢١ اشعار دا اضافہ کردا اے۔ ضمیمہ دی ابتداءماں امید توں ایداں دے اُتے جوش انداز وچ خطاب اے کہ مایوسی دے سارے بادل چھٹ جاندے نيں۔
بس اے ناامیدی نہ یوں دل جلا تو جھلک اے امید اپنی آخر دکھا تو ذرا ناامیدوں کی ڈھارس بندھا تو فسردہ دلوں کے دل آکر بڑھا تو ترے دم سے مردوں میں جانیں پڑی ہیں جلی کھیتیاں تو نے سرسبز کی ہیں
مجموعی جائزہ
سودھومولانا حالی نے اس نظم وچ انسانیت دے ناں جو خود اعتمادتی، مستقل مزاجی تے اپنی مدد آپ دے تحت زندگی وچ کامیابی ملک و قوم، معاشرہ تے سوسائٹی دے لئی بہتری تے خوشحالی دے جو فکری پہلو تے راہنما اصول دسے اوہ بے مثال ہی نئيں بے نظیر وی نيں۔ دنیا دی شاید ہی کِسے شاعری یا صنف سخن نے کِسے ملک و قوم دے لئی ایسا لافانی فلسفہ حیات پیش کیتا ہوئے۔ مولانا حالی دی اس نظم نے مسلماناں وچ انقلاب دا عزم بپا کر دتا۔ مسلمان قوم نوں بیدار کر دتا۔ ايسے انقلاب تے بیداری دا نتیجہ اے کہ اج دنیا دے نقشے اُتے اک علاحدہ آزاد تے خود مختار ریاست دیکھی جا سکدی اے۔ بقول انور سدید
| ” | حالی دی مسدس اردو دی مقصدی شاعری وچ سنگ میل دی حیثیت رکھدا اے۔ اس طویل نظم وچ حالی نے قوم دی دکھدی ہوئی رگ نوں اک ماہر نباض دی طرح پھڑیا اے۔ تے موثر انداز وچ شعر دا روپ دے دتا اے ۔ | “ |
بقول ڈاکٹر عبادت بریلوی،
| ” | یہ نظم دکھے ہوئے دل دی پکار اے۔ اک سچے مسلمان دے دل دی گہرائیاں توں نکلی ہوئی آواز اے۔ اک مخلص انسان دی اکھاں توں ٹپکا ہويا آنسو اے۔ اک مصلح دا پیام اے اک رہنما دا نعرہ اے ۔ | “ |