مشرقی ترکستان دی تریخ
قتیبہ بن مسلم باہلی نے ماوراء النہر (وسط ایشیا)وچ سمر قند و بخارا دی فتح دے بعد چین دی جانب پیش قدمی کیتی تے چین نے پیش بندی دے طور اسلامی افواج نوں وسط ایشیا وچ ای روکنے دا فیصلہ کیتا تے کئی معرکیاں وچ غیر مسلم ترکاں دی مدد کیتی۔اس ضمن وچ جدوں اک موقع اُتے اہل’’ صغد ‘‘نے مغلوب ہونے دے بعد سرکشی کیتی تے چین دے بادشاہ نے اس بغاوت نوں تقویت پہنچانے دے لئی اپنے نامور جرنیلاں تے شہزادیاں دی سرکردگی وچ فوج روانہ کیتی ۔سمر قند دے قلعے اُتے دوناں افواج دی مڈبھیڑ ہوئی ۔ چینی امداد اہل’’ صغد‘‘ دا ساتھ نہ دے سکی تے اس معرکے وچ ناصرف’’ صغد‘‘ دا علاقہ مکرر اسلامی عملداری وچ شامل ہویا بلکہ نامور ترک تے چینی جرنیلاں دے نال شاہ چین دا بیٹا وی مارا گیا۔
قتیبہ بن مسلم باہلی نے سرحد چین دی جانب پیش قدمی کر دے ہوئے’’ خوقند‘‘فتح کیتا تے درۂ تیرک توں ہُندے ہوئے مشرقی ترکستان دے مرکز ’’کاشغر‘‘جا پہنچے ۔ جلدہی خُتن تے ’’یار قند‘‘وی مسلماناں دے زیر نگیں آگئے ۔ بعدازاں مسلم سپاہ نے ’’ترفان‘‘دی جانب پیش قدمی کیتی تے قتیبہ بن مسلم باہلی نے شاہ چین ’’ یون چونگ‘‘(۷۱۳ء ۔۷۵۵ء)دے کول دعوت اسلام بھیجی تے دعوت رَد کیتے جانے دی صورت وچ عہد کیتا کہ :’’جدوں تک وچ سرزمین چین نوں نہ روند لواں تے اس دے شہزادیاں نوں سزا نہ دے لواں ایتھے توں واپس نئیں جاواں گا۔‘‘
اس اثناء وچ جدونکہ مملکت چین دی شمال مغربی سرحداں پائمال ہونے نوں سن اموی خلیفہ ولید بن عبدالملک(٦٦۸ء۔۷۱۵ء) دا انتقال ہو گیا تے اس دی جگہ سریر آراء خلافت ہونے والے خلیفہ سلمان بن عبدالملک (٦۷۴ء۔۷۱۷ء)نے تمام جرنیلاں (موسیٰ بن نُصیر ،محمد بن قاسم تے قتیبہ بن مسلم باہلی ) نوں محاذ جنگ توں واپسی دا حکم دتا۔اس صورت حال وچ جدونکہ قتیبہ بن مسلم تے اس دی سپاہ مخمصے دا شکار سی، شاہ چین دی جانب توں اک وفد چند شہزادیاں تے مٹی دے ٹوکریاں دے نال حاضر ہویا تے بادشاہ دا پیغام دتا کہ:’’ تسیں شہزاداں نوں سزا دے کے تے چین دی مٹی نوں اپنے قدماں تلے روند کے اپنی قسم پوری کرلو ۔‘‘چنانچہ قتیبہ ؒ نے ایسا ای کیتا تے اوتھے توں پلٹ آئے ۔
ترکستان دے مذکورہ مفتوح علاقیاں وچ آباد (تاتاریاں دی اک شاخ) ’’ اویغور‘‘ تے چینی نسلی گروہ ’’ہوئی‘‘(جنہاں ڈُنگن وی کہیا جاندا اے)توں تعلق رکھنے والیاں دی وڈی تعدادجلد ای حلقہ بگوش اسلام ہو گئی تے ایویں عرباں دے بعد چین دے سیاسی تعلقات انہاں اویغور مسلماناں نال قائم ہوئے ۔ منگ خاندان (۱۳٦۸ء۔۱٦۴۴ء) دے عہد وچ اویغور مسلماناں دا اثرو نفوذ کافی ودھ گیا اورانہاں کلیدی عہدے حاصل ہوئے ۔ ایہ لوک منگ خاندان دے وفادار سمجھے جاندے سن ۔اس عہد وچ چین نے اسلام دا گہرا اثر قبول کیتا ۔
مانچو حکومت دی مسلم کش پالیسی
سودھومنگ خاندان دا زوال تے چنگ/مانچو خاندان(۱٦۵۵ء۔۱۹۱۱ء) دا عروج ’’ہوئی‘‘تے’’ اویغور‘‘ مسلماناں دے لئی تباہ کن ثابت ہویا۔انہاں سرکاری عہدیاں توں الگ کردیاگیا اوران دے شہری حقوق سلب کرلیے گئے۔مانچو عہد وچ منچوریا ،،منگولیا تے تبت سمیت مشرقی ترکستان اُتے بزور قوت قبضہ کر لیا گیا۔ ۱۶۶۰۰۰۱ مربع کلومیٹر(٦۴۰۹۳۰ مربع میل) اُتے پھیلے ہوئے مشرقی ترکستان دے اس مقبوضہ علاقے کوپہلے چینی ترکستان تے بعدازاں سنگیانگ (نیا صوبہ/نواں سرزمین)دا ناں دتا گیا۔
۱۷۳۱ء وچ بادشاہ ینگ چنگ (۱۷۲۳ء۔۱۷۳۵ء)نے گانسو دے علاقے وچ مسلماناں دی تحریک آزادی نوں بدترین مظالم دے ذریعے دبادیا تے اس دے نال ای مسلماناں دے سفر حج ،مسلم علاقاں وچ مساجد دی تعمیراور گاں دے ذبیحہ اُتے وی روک لگیا دتی گئی ہور ایہ کہ چین وچ علما دا داخلہ ممنوع قرار پایا ۔معاملہ ایتھے ای ختم نئیں ہویا بلکہ چینی حکومت نے صوبہ شنسی /شان سی ،صوبہ گانسو دے شہر ہوچاؤ تے صوبہ یوننان وچ تمام مسلم آبادی نوں تہ تیغ کر دتا۔
۱۸۱۸ء وچ مسجد دے بے حرمتی نے مسلماناں نوں اک بار فیر مشتعل کر دتا پر اس احتجاج نوں وی بزور قوت ختم کر دتا گیا۔بعدازاں ۱۸۳۴ء وچ ’’من مائن تنگ‘‘ دے علاقے وچ ۱۶۰۰ مسلمان شہید کردیے گئے۔اس صورت حال وچ مسلماناں نے مانچو حکومت دے خلاف مختلف علاقاں وچ جدا گانہ مزاحمت دے بجائے منظم مزاحمت دا فیصلہ کیتا اور۱۸٦۳ء وچ مانچو افواج نوں مقبوضہ علاقاں توں پرے دھکیل دتا۔مگر ۱۸۷۰ء وچ چینی افواج نے اک وڈے حملے دے بعد اس علاقے اُتے دوبارہ قبضہ کر لیا تے آبادی دے دو تہائی حصے نوں فنا دے گھاٹ اتار دتا۔
برطانوی ایڈووکیٹ برائے فارن مشن، بینجمن بروم ہال(۱۸۲۹ء۔۱۹۱۱ء)دے مطابق۱۸٦۲ء توں ۱۸۷۸ء دے دوران چین دے شمال مغرب تے مغرب وچ دس ملین مسلمان مارے گئے ۔سڑک دے کنارے درختاں اُتے انہاں مارے جانے والیاں دی سربریدہ نعشاں نوں لٹکایا گیا ۔
مانچو حکومت دے خلاف مزاحمتی تحریک دی قیادت کرنے والیاں وچ محمد امین (۱۷۸۲ء)، سوشی شان (۱۷۸۵ء) ، جہانگیر خان (۱۸۲۱ء۔۱۸۸۹ء) تے تووین شوی(۱۸۵۵ء۔۱۸۸۰ء)دے ناں نمایاں اے۔پر انیسواں صدی دے نصف دوم وچ یعقوب بیگ (۱۸۵۵ء۔۱۸۸۹ء) دی شخصیت ابھرکر سامنے آئی، ’’اتالیق غازی‘‘ دے ناں توں شہرت پانے والے اس مرد مجاہد نے دیکھدے ای دیکھدے مشرقی ترکستان دے وڈے علاقے نوں مانچو افواج توں واگزار کروالیا۔
اتالیق غازی ۔۔۔ ابتدائی حالات
سودھویعقوب بیگ ۱۸۲۰ء وچ ریاست ’’خانات خوقند‘‘ دے قصبے (موجودہ ازبکستان دے صوبے تاشقند دے علاقے) پسقند وچ پیدا ہوئے۔انہاں نے ریاست وچ فوجی ملازمت توں اپنی عملی زندگی دا آغاز کیتا تے تیزی توں ترقی دے منازل طے کیتے ۱۸۴۷ء وچ قلعہ آق مسجد دے کمانڈر بنا دتے گئے۔ ۱۸۵۳ء وچ روسی جنرل ’’واسیلی الیکسی ویچ پرووسکی‘‘ دی قیادت وچ حملہ آور روسی افواج دی جانب توں قلعے دی تسخیر دے بعد یعقوب بیگ بخارا مہاجرت کرگئے۔جتھے ۱۸٦۵ء وچ انہاں خوقند دا میر سپاہ بنادیا گیا۔
سلطنت کاشغریہ دا قیام
سودھویعقوب بیگ نے مشرقی ترکستان (موجودہ سنکیانگ)وچ ’’ہوئی بغاوت‘‘ دا فائدہ اٹھاندے ہوئے کاشغر تے یار قند دے علاقے چینیاں توں واگزار کروالیے تے ۱۸۶۷ء وچ’’ جہانگیر خوجہ‘‘ دے واحد بچ رہنے والے بیٹے تے کوہ سفید دے سابق حکمران نقشبندی شیخ’’ بزرگ خان‘‘ نوں معزول کر دتا تے ابتدائی چند سال ’’خان آف خوقند‘‘ دے باجگزار دے طور تے گزارنے دے بعد آزادی اعلان کردیااوراپنی فتوحات دا دائرہ بتدریج بڑھاندے ہوئے ۱۸۶۷ء تک ’’آق سو‘‘ (آب سفید) تے کوچہ (ایغوری:کوچار) سمیت متعدد شہراں اُتے قبضہ کر لیا۔اس دے نال ای انہاں نے نوآزاد علاقاں اُتے مشتمل’’ سلطنت کاشغریہ‘‘ دا اعلان کیتا جس دا دارالحکومت دا شغر قرار پایا۔ایہ اوہ وقت جدوں یعقوب بیگ دے قائدانہ جوہر کھل کر سامنے آئے۔یعقوب بیگ دی انہاں شاندار فتوحات اُتے انہاں ’’اتالیق غازی‘‘ دا لقب دتا گیا،بعد دے دور وچ اوہ اسی ناں توں جانے گئے۔
۱۹۲۷ء وچ روسی تے برطانوی حکومتاں نے ’’سلطنت کاشغریہ‘‘نوں تسلیم کرلیاجبکہ خلافت عثمانیہ دی جانب توں انہاں ’’امیر المومنین‘‘ دا خطاب دتا گیا۔ایویں انہاں عالمی سیاست وچ وڈی اہمیت حاصل ہو گئی ،تے ایہ آثار نظر آنے لگے کہ شمال مغربی چین وچ اک ایسی اسلامی ریاست کاقیام عمل وچ آجائے گاجس وچ یوننان،مشرقی ترکستان ،گانسو تے شنسی دے علاقے شامل ہون گے۔
اتالیق غازی نے گریٹ گیم دے دور انہاں وچ اک ایسے وقت وچ حکمرانی دی جدوں کہ برطانیہ، روس تے چین دی حکومتاں وسط ایشیا دے حصے بخرے کرنے دی منصوبہ بندی کررہیاں سن ۔
اتالیق غازی نے حکومت چین دے وفادار چینی مسلماناں توں لڑائی دے لئی Hsu Hsuehkung دی ماتحتی وچ غیر مسلم ہان چینیاں تے مشتمل ملیشیا ترتیب دتی۔انہاں نے چینی حکومت دے وفادارسپاہ سالارتاؤمنگ (داؤد خلیفہ) دی سپاہ نوں شکست دینے دے بعد جُنگاریہ دی فتح دا منصوبہ بنایا ،اوہ درحقیقت ڈُنگن (مسلم چینیاں)دا تمام علاقہ آزاد کرانا چاہندے سن۔اس سلسلے وچ اتالیق غازی دی افواج دے حوصلے ودھانے دے لئی چینی تے ڈُنگن(مسلم چینی) افواج دے خلاف رزمیہ نظماں تخلیق کیتیاں گئیاں۔
اتالیق غازی نے ڈُنگن( چینی مسلم)فورسز توں’’ آق سو ‘‘ چھین لیا تے انہاں ’’سلسلہ کوہ تیان شان‘‘ دے شمالی جانب پسپا ہونے اُتے مجبور کر دتا۔ اتالیق غازی دے ہتھوں چینی افواج دی مسلسل شکست دے باعث چینی انہاں’’چینیاں نوں کچلنے والا ‘‘ پکارنے لگے۔
اتالیق غازی نے اپنا اقتدار مستحکم ہُندے ای روسی تے برطانوی حکومتاں توں کئی اک معاہدات کیتے پر جدوں انہاں نے انہاں حکومتاں توں چین دے خلاف تعاون چاہا تو انہاں ناکامی دا سامنا کرنا پیتا۔
اتالیق غازی دی پیش قدمی چینی حکومت دے لئی چیلنج بن چکی سی، چنانچہ مانچو فورسز نے جنرل Cui تے جنرلHua دی قیادت وچ اتالیق غازی دی فورسز اُتے بھرپور حملہ کر دے اسنوں تباہ کر دتا۔
اتالیق غازی دی شہادت تے اس دیاں وجہاں
سودھواتالیق غازی دی شہادت دے وجہاں کیتا رہے،اس بارے وچ حتمی طور اُتے کچھ نئیں کہیا جاسکدا۔ پر ’’ٹائمز آف لندن‘‘تے ’’دی رشین ترکستان گزٹ‘‘ دے مطابق انہاں نے مختصر علالت دے بعد انتقال کیتا۔ جدوں کہ اک اسیں عصر مؤرخ موسیٰ سیرامی (۱۸۳۶ء۔۱۹۱۷ء)دے مطابق اتالیق غازی نوں یار قند دے سابق حکمران نیاز حاکم بیگ نے ۳۰ مئی ۱۸۷۷ء نوں’’ کورلا‘‘۶وچ زہر دے کر ہلاک کر دتا سی۔ ’’اتالیق غازی‘‘ دی شہادت درحقیقت مانچو فورسز تے نیازحاکم بیگ دے درمیان جنگاریہ وچ ہونے والے اک سازشی معاہدے دا نتیجہ سی۔پر نیاز بیگ نے مانچو حکام نوں لکھے جانے والے اک خط وچ اس الزام دی تردید دی اے کہ یعقوب بیگ (اتالیق غازی)دے قتل وچ اس دا ہاتھ اے بلکہ اس نے دعویٰ کیتا اے کہ کاشغریہ دے حکمران نے خود کشی اے۔جدونکہ کچھ لوگاں دا خیال اے کہ(جس دی کوئی ٹھوس بنیاد نئیں) یعقوب بیگ چینی افواج توں مقابلہ دے دوران شہیدہوئے۔
پر متعدد اسیں عصر مسلم مؤرخین تے مغربی ذرائع ’’موسیٰ سیرامی‘‘ دے اس بیان دی تائیدکرتے نیں کہ اتالیق غازی نوں زہردیا گیایا کسے دوسرے ہتھکنڈے توں قتل کیتا گیا۔اتالیق غازی دی خود کشی دا نظریہ اس وقت دے مانچو جنرلز دی جانب توں پیش کیتا گیا سی جسنوں سراہا گیا۔
دوسری طرف کورین مؤرخ ’’کِم ہوڈونگ‘‘ (پیدائش:۱۹۵۴ء) نے ایہ خوشنما وضاحت دی اے کہ ’’اتالیق غازی‘‘ اوہ اختلاج قلب دے عارضے دا شکار ہوئے۔
اتالیق غازی کب شہید ہوئے؟ اس بارے وچ یقین توں کچھ نئیں کہیا جاسکدا پر معاصر شواہد دی روشنی وچ جو بات کہی جاسکتی اے اوہ ایہ اے کہ اُنہاں دی شہادت مئی ۱۸۷۷ء دے آخری ہفتے وچ کسے وقت ہوئی۔
چینیاں دا انتقام
سودھواتالیق غازی تے انہاں دے بیٹے ایشانہ بیگ دی نعشاں نوں کاشغرماں برسرعام جلاکرخاک کردیاگیا ۔چینی فوج دے اس اقدام نے اہل کاشغر نوں مشتعل کر دتا،تے اک بار فیر بغاوت پھوٹ پئی پر چینی افواج نے اس تحریک مزاحمت نوں زور پکڑنے توں پہلے ای حاکم خان دی مدد توں کچل دتا۔چینیاں نے اتالیق غازی دے چار بیٹاں تے دوپوتاں کوگرفتار کر لیا ۔اک بیٹے دا سر قلم کر دتا گیا جدونکہ اک پوتا بدترین تشدد دے نتیجے وچ جاں بحق ہویا۔انہاں افراد دے علاوہ اتالیق غازی دے ہور چار بیٹاں، دوپوتاں ، دو پوتیاں تے چار بیواواں دے بارے وچ خیال اے کہ یاتو ایہ افرادشمال مغربی چین دے ’’صوبے گانسو‘‘ دے مرکز ’’لانژو‘‘ وچ دورانِ اسیری انتقال کر گئے جاں فیر انہاں وی چینی فوجیاں نے کسے وقت شہید کر دتا۔
۱۸۷۹ء وچ اتالیق غازی دے زندہ بچ جانے والے اہل خانہ وچ اُنہاں دے بیٹے یما قلی، قاتی قلی، مایندی قلی تے پوتا آئسن اہنگ شامل سن۔ ایہ تمام افراد نابالغ سن، پر انہاں مقدمے دا سامنا کرنا پیتا تے طے کیتا گیا کہ اگر ایہ لوک اپنے والد اتالیق غازی دے نال بغاوت وچ شریک پائے گئے تو انہاں درد ناک موت دا سامنا کرنا پئے گا جدوں کہ بے گناہ ثابت ہونے دی صورت وچ انہاں آختہ (نامرد) کر دے غلام بنالیا جائے گا۔ ۱۸۷۹ء دے عدالتی فیصلے وچ اتالیق غازی دے بیٹاں تے پوتے نوں بے قصورقراردیا گیا تے ایویں انہاں آختہ کرکے شاہی محل دے خدمتگاراں وچ شامل کر لیا گیا۔
اتالیق غازی دی شہادت دے نال ای سلطنتِ کاشغریہ دا وی خاتمہ ہو گیا۔تے اس اُتے مانچو سلطنت نے دوبارہ قبضہ کر لیا، بعد ازاں ایہ علاقہ جمہوریہ چین دا حصہ قرارپایا۔ اک ذریعے دا کہنا اے کہ اتالیق غازی دی سوختہ نعش کاشغر وچ دفن کیتی گئی سی پر ۱۸۷۸ء وچ چینی افواج نے انہاں دی قبرکواس خوف توں مسمار کردیاکہ کدرے ایہ قبر مرجع خلائق بن کر ہور ’’بغاوتاں‘‘ دا سبب نہ بنے۔