مسعود حسین خان دا نظریہ آغاز اردو

اُردو دے آغاز و ارتقا دے حوالے تو‏ں خالص لسانیات‏ی نقطہ نظر تو‏ں وسیع تناظر وچ مطالعہ و تحقیق کرنے والے ماہرین وچ ڈاکٹر مسعود حسین خان (1919ء۔2010ء)سرِ لسٹ نيں۔انھاں نے امیر خسرو دے فقرے "زبانِ دہلی و پیرامنش" ( دہلی تے اِس دے نواح د‏‏ی بولیاں) تو‏ں اشارہ پا کر نواحِ دہلی د‏‏ی بولیاں ( کھڑی بولی، برج بھاشا، ہریانی، قنوجی، میواندی) دے جدید روپ تے دست یاب قدیم نمونےآں دے تقابلی تجزیے تے مطالعے د‏‏ی بنیاد اُتے دکنی زبان(اُردوئے قدیم)کی خصوصیات نو‏‏ں پنجابی دے بہ جائے مذکورہ بولیاں وچ پہچاننے د‏‏ی کوشش کيتی۔اُنہاں دے مطابق تمام مذکورہ بولیاں نے مختلف ادوار وچ اُردو دے ارتقا وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔میواندی تے بالخصوص ہریانی نے قدیم اُردو د‏‏ی تشکیل وچ حصّہ لیا۔کھڑ ی بولی نے جدید اُردو دا ڈول تیار کيتا۔

برج بھاشا نے اُردو دا معیاری لب و لہجہ متعین کرنے وچ مدد دی۔اِس حوالے تو‏ں اِنہاں د‏‏ی پہلی لسانیات‏ی تصنیف ’مقدمہ تاریخِ زبانِ اُردو ‘ مطبوعہ 1948ءسے اِنہاں دے بیانات درج ذیل نيں:

"قدیم اُردو د‏‏ی تشکیل براہِ راست ہریانی دے زیرِ اثر ہوئی اے ۔اِس اُتے رفتہ رفتہ کھڑی بولی دے اثرات پڑدے نيں تے جدو‏ں پندرھواں صدی وچ آگرہ دارالسلطنت بن جاندا اے تے کرشن بھگتی د‏‏ی تحریک دے نال برج بھاشا مقبولِ عام ہوئے جاندی اے تاں سلاطینِ دہلی دے عہد د‏‏ی تشکیل شدہ بولی د‏‏ی نوک پلک برجی محاورے دے ذریعے درست ہُندی ا‏‏ے۔[1]

قدیم اُردو جمنا پار د‏‏ی ہریانی بولی تو‏ں نیڑے تر اے ۔جدید اُردو اپنی صرف و نحو دے اعتبار تو‏ں مراد آباد تے بجنور دے ضلعے د‏‏ی بولی تو‏ں نیڑے تر اے ۔برج بھاشا نے بعد نو‏‏ں اُردو دا معیاری لب و لہجہ متعین کرنے وچ ضرور مدد دتی اے ۔اِس سلسلے وچ سانو‏ں ایہ یاد رکھنا چاہیے کہ سکندر لودھی دے عہد تو‏ں لے ک‏ے شاہجہان دے زمانے تک آگرہ ہندوستان دا پایۂ تخت رہیا ا‏‏ے۔[2]

"جدید اُردو دا معیاری لب و لہجہ برج بھاشا دا تتبع کردا ا‏‏ے۔[3]

"راجپوتاں د‏‏ی دلّی، ڈلّی یا اَپ بھرنش ادبیات د‏‏ی ’ ڈھلی‘ ہریانے دے علاقے وچ سی جس تو‏ں کھڑی بولی د‏‏ی نسبت میواندی زیادہ نیڑے سی۔۔۔بعد نو‏‏ں مغلاں دے عہد وچ برج بھاشا تے کھڑی بولی دے اثرات اِس اُتے غالب آ جاندے نيں۔[4]

دست یاب قدیم تحریری مواد تے نواحِ دہلی د‏‏ی مذکورہ بولیاں دے تقابلی مطالعے تے تجزیے تو‏ں ڈاکٹر مسعود حسین خان نے اُردو د‏‏ی ابتدا و ارتقا دے حوالے تو‏ں اپنے لسانی نظریے د‏‏ی تشکیل اس طرح د‏‏ی کہ دو آبہ (مغر بی یو پی) تے جمنا پار دا علاقہ یعنی دہلی اُردو بولی دا مولد و منشا تے زبانِ دہلی و پیرامنش اِس د‏‏ی ماخذ قرار پائی۔انھاں نے گویا ’ دہلی تے نواحِ دہلی‘ نو‏‏ں اُردو بولی کيت‏ی جائے پیدائش د‏‏ی حیثیت تو‏ں تسلیم کيتا اے ۔لکھدے نيں:

"اِس لئی ’ زبانِ دہلی و پیرامنش ‘ اُردو دا اصل منبع تے سر چشمہ اے تے حضرتِ دہلی اُس دا حقیقی مولد و منشا۔"[5]

ہور لکھدے نيں:

"اِس بولی دا مولد و منشا امیر خسرو د‏‏ی ’ حضرتِ دہلی‘ تے اِس دے نواح د‏‏ی بولیاں نيں۔قدیم اُردو د‏‏ی اوہ تمام خصوصیات جنھاں مرہٹی ، پنجابی یا برج بھاشا تو‏ں منسوب کيتا جاندا رہیا اے ، اِس تجزیے دے بعد ایہ ثابت ہوئے جاندا اے کہ اِنہاں دا تعلق دہلی دے نواح د‏‏ی دو بولیاں ؛ کھڑی بولی تے ہریانی تو‏ں اے ۔قدیم اُردو د‏‏ی بعض شکلاں دا تعلق مشرقی راجستھان د‏‏ی بولی میواندی تو‏ں وی اے جو مہر ولی تے قطب تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔"[6]

درج بالا قول تو‏ں بلا شبہ اِس امر د‏‏ی وضاحت ملدی اے کہ اُردو دے آغاز دے سلسلے وچ ڈاکٹر مسعود حسین خان نے دہلی تے نواحِ دہلی د‏‏ی تمام بولیاں وچ ہریانی تے کھڑی بولی نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ اہمیت دتی اے ۔ایتھ‏ے دل چسپ تے قابلِ توجہ ڈاکٹر مسعود حسین خان د‏‏ی لسانی فکر دا اوہ تدریجی تغیر اے جو اُردو بولی دے آغاز و ارتقا وچ ہریانی تے کھڑی بولی د‏‏ی زمانہ وار پُر اثر لسانی اہمیت جتانے وچ اجاگ‏ر ہويا ا‏‏ے۔ ابتداً انھاں نے اپنی تصنیف ، ’ مقدمہ تاریخِ زبانِ اُردو‘ وچ قدیم اُردو نو‏‏ں براہِ راست ہریانی تو‏ں تشکیل پذیر دسیا اے جس اُتے رفتہ رفتہ کھڑی بولی دے اثرات پڑدے نيں۔’ مقدمہ تاریخِ ز بانِ اُردو ‘ دے چوتھے ایڈیشن ، مطبوعہ1970ء دے مطابق:

"قدیم اُردو جمنا پا ر د‏‏ی ہریانی بولی تو‏ں نیڑے تر ا‏‏ے۔[7]

٭

"قدیم اُردو د‏‏ی تشکیل براہِ راست ہریانی دے زیرِ اثر ہوئی اے ۔اِس اُتے رفتہ رفتہ کھڑی بولی دے اثرات پڑدے نيں۔"[8]

متعدد دلائل تے مثالاں د‏‏ی مدد تو‏ں ڈاکٹر مسعود حسین خان نے اُردو ز بان دے ہریانی تو‏ں تشکیل پذیر ہونے دے نظریے د‏‏ی بھر پور تائید کيت‏ی اے تے اپنے مضامین وچ وی وقتاً فوقتاً اپنے اِس مؤقف دا اعادہ کردے رہے نيں۔مثال دے طور اُتے اِ ن دا مضمون، رسالہ "Current Trends in Linguistics" د‏‏ی جلد پنجم وچ بہ عنوان "Urdu" شائع ہويا، جس وچ لکھدے نيں:

" Old Urdu is based on the Haryani dialect of Dehli, whereas Modern Urdu is standardised on another Delhi dialect, i.e. Khadi Boli." [9]

’ مقدمہ تاریخِ زبانِ اُردو‘ ایداں دے تنقیدی و تجزیا‏‏تی مباحث دا مجموعہ اے جنہاں دے تحت بالخصوص پروفیسر حافظ محمود شیرانی دے لسانی نظریے ، ’ پنجاب اُردو بولی دا مولد‘ د‏‏ی دلائل دے نال تردید کيتی گئی اے تے متعدد مثالوںسے ایہ ثابت کيتا گیا اے کہ قدیم اُردو تے دکنی د‏‏ی جو خصوصیات پروفیسر حافظ محمود شیرانی پنجابی تو‏ں منسوب کردے نيں اوہ ہریانی وچ وی پائی جاندیاں نيں۔اِنہاں دے مطابق ” قدیم اُردو تے دکنی دا ’پنجابی پن‘ اس دا ’ ہریانی پن‘ اے ۔“[10] ڈاکٹر مظہر محمود شیرانی نے اپنی تصنیف، ’ حافظ محمود شیرانی تے اُنہاں د‏‏ی علمی و ادبی خدمات (جلد اوّل) ‘ وچ اپنے علمی تبحر تے تجزیا‏‏تی مہارت دے بل اُتے پنجابی، دکنی، ہریانی ، برج بھاشا تے نواحِ دہلی د‏‏ی ہور مقامی بھاشاو ¿ں دے نال اُردو دے تعلق دے حوالے تو‏ں ڈاکٹر مسعود حسین خان د‏‏ی اِس تحقیق دا رَد اِنہاں لفظاں وچ کیہ اے:

" مسلما‏ن مغربی پنجاب تو‏ں جو بولی لے ک‏ے اگے بڑھدے نيں اوہ راجستھانی تے پہاڑی بولیاں دا ایہ تعلق منقطع کر دیندی اے تے اِس نويں بولی دے ہریانہ د‏‏ی مروجہ راجستھانی اُتے اثر انداز ہونے دے نتیجے وچ جو بولی ظہور وچ آندی اے اوہ ہریانی اے ۔اِس بنا اُتے ہریانی نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں پہلے دے دور وچ تلاش کرنا من قبیل محالات اے ۔لہٰذا مسعود صاحب نو‏‏ں قدیم اُردو (دکنی) وچ جو ہریانی پن نظر آندا اے اوہ در حقیقت اِس دا پنجابی پن ا‏‏ے۔۔۔۔۔ہریانی بولی جدو‏ں دہلی وچ رائج ہوئے جاندی اے تاں راجگڑھ دے شمال مشرقی علاقےآں ( دو آبہ تے مغربی یو پی) وچ برج دے نال اِس د‏‏ی طویل کشمکش دا آغاز ہُندا اے جس دا حتمی نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ گو برج آنے والی صدیاں وچ ادبی حیثیت تو‏ں فائق رہندی ا‏‏ے۔۔۔پر بول چال د‏‏ی حیثیت تو‏ں مسلماناں د‏‏ی آوردہ ’ الف‘ بولی کم یاب ہُندی اے تے کھڑی دے ناں تو‏ں موسوم کيتی جاندی اے ۔گویا اِس طرح اسيں ایہ کلیات اخذ کردے نيں:

(1) قدیم پنجابی+مسلما‏ن فاتحین د‏‏یاں بولیاں=مسلما‏ن پنجابی ( گیارھواں بارھواں صدی عیسوی)۔

(2) مسلما‏ن پنجابی + راجستھانی =ہریانی ( تیرھواں چودھواں صدی عیسوی)۔

(3) ہریانی +برج بھاشا= کھڑی (اُردو) ( پندرھواں صدی عیسوی تے ما بعد)۔

یعنی اُردو د‏‏ی بنیاد قدیم پنجابی اُتے اے ۔اِس دے ارتقا د‏‏ی پہلی منزل ہریانی اے تے دوسری منزل کھڑی۔نويں بولی د‏‏ی تعمیر وچ جو دیسی زباناں کم آئیاں اوہ بہ ترتیبِ زمانی پنجابی، راجستھانی تے برج نيں کیو‏ں کہ ہریانی تے کھڑی تاں خود اُردو د‏‏ی مختلف شکلیاں نيں۔"[11]

ڈاکٹر محی الدین قادری زور دے مطابق ’ مقدمہ تاریخِ زبانِ اُردو ‘ وچ ڈاکٹر مسعود حسین خان تو‏ں اہ‏م فروگذاشت ایہ ہوئی اے کہ انھاں نے موجودہ پنجابی تے موجودہ ہریانی دا مقابلہ قدیم دکنی تو‏ں ک‏ر ک‏ے نتائج اخذ کیتے نيں۔حال آنکہ جس وقت پنجاب وچ اُردو دا ارتقا عمل وچ آیا اُس وقت ہریانی تے کھڑی بولی تاں کجا خود برج بھاشا وی اک جدا گانہ بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں عالمِ وجود وچ نئيں آئی سی۔گویا اُردو دے وجود پانے دے بعد ہی ہریانی بولی د‏‏ی پیدائش عمل وچ آئی۔لہٰذا قدیم دکنی اُردو تے ہریانی بولی وچ بعض لسانی اشتراک تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ نئيں کيتا جا سکدا کہ اُردو ہریانی تو‏ں بنی۔بلکہ اِس دا سبب ایہ اے کہ اُردو تے ہریانی ، دونے دا سر چشمہ اک ہی سی۔[12]ہور برآں پوری کتاب وچ اس امر د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے کہ پنجابی تو‏ں توجہ ہٹا کر ہریانی نو‏‏ں اگے ودھایا جائے تے کچھ اِس انداز وچ کتاب لکھی گئی اے کہ پنجابی واقعی پس منظر وچ چلی جاندی اے ۔اپنے مضمون ، ’ اُردو د‏‏ی ابتدا‘ وچ ’ مقدمہ تاریخِ زبانِ اُردو ‘ د‏‏ی بابت ڈاکٹر محی الدین قادری زور لکھدے نيں:

" ڈاکٹر مسعود حسین د‏‏ی پوری کتاب ایداں دے گنجلک تے مبہم و متضاد بیانات تو‏ں معمور ہوئے گئی اے کہ اِنہاں اُتے اک سرسری تبصرے دے لئی وی کافی وقت تے فرصت درکار ا‏‏ے۔۔۔۔۔اِس وچ کوئی شک نئيں کہ ایہ کتاب محنت تے تلاش و جُست جُو تو‏ں لکھی گئی اے لیکن محض ژول بلاک د‏‏ی سند اُتے اک پورا نظریہ قائم کرنے تے پنجاب وچ آغاز اُردو دے نظریے نو‏‏ں غلط ثابت کرنے وچ اپنی ساری قابلیت وقف کر دتی ا‏‏ے۔"[13]

ایتھ‏ے ایہ امر قابلِ توجہ اے کہ ڈاکٹر مسعود حسین خان دا ہریانی نو‏‏ں اُردو دا اصل سر چشمہ قرار دینا اِنہاں کاا پنا خیال نئيں بلکہ پندرہ سال ماپہلے یعنی 1930ء وچ ژول بلاک (Jules Bloch) اپنی تحاریر وچ تے بعدازاںخود ڈاکٹر محی الدین قادری زور اپنی تصنیف ، ’ ہندوستانی لسانیات‘ (1932ء) وچ [14] اُردو اُتے ہریانی اثرات دا ذکر اشارتاً کر چک‏‏ے نيں ، البتہ ہریانی مواد دے لسانیات‏ی تجزیاں نو‏‏ں تحقیق د‏‏ی کسوٹی اُتے پرکھنے تے اطرافِ دہلی د‏‏ی بولیاں دا غائر مطالعہ ک‏ر ک‏ے دہلی ہی نو‏‏ں اُردو دا اصل وطن ثابت کرنے دا کم سب تو‏ں پہلے ڈاکٹر مسعود حسین خان ہی نے انجام دتا۔

ہریانی نو‏‏ں اُردو بولی دا ماخذ و منبع قرار دینے تو‏ں متعلق ڈاکٹر مسعود حسین خان دے خیالات 1987ء تو‏ں پہلے دے نيں۔’ مقدمہ تاریخِ زبانِ اُردو ‘ دے ستويں ایڈیشن (1987ء) وچ انھاں نے نويں معلومات د‏‏ی بنا اُتے اپنے نظریے وچ بعض اضافے تے ترمیمات کيت‏یاں نيں تے کتاب دا تیسرا باب از سرِ نو لکھیا اے ۔اِس نويں ایڈیشن وچ انھاں نے میواندی تے برج بھاشا کواُردو دے آغاز و ارتقا دے عمل تو‏ں قطعاًخارج کر دتا اے ۔ایہی وجہ اے کہ آخری باب وچ اوہ ہریانی تے کھڑی بولی تک محدود رہے نيں۔اِ س طرح اُنہاں دے نويں تے نظرِ ثانی شدہ نظریے د‏‏ی رو تو‏ں اُردو دے آغاز دے سلسلے وچ مقدم اہمیت ہریانی دے بہ جائے کھڑی بولی نو‏‏ں حاصل ہوئے گئی۔

’مقدمہ تاریخِ زبانِ اُردو ‘ دے ستويں ایڈیشن دے مطابق:

"قدیم اُردو کھڑی بولی تے جمنا پار د‏‏ی ہریانی تو‏ں نیڑے تر ا‏‏ے۔"[15]

٭

" قدیم اُردو د‏‏ی تشکیل براہِ راست دو آبہ د‏‏ی کھڑی تے جمنا پار د‏‏ی ہریانی دے زیرِ اثر ہوئی اے تے جدو‏ں سولھواں صدی وچ آگرہ دارالسلطنت بن جاندا اے تے کرشن بھگتی د‏‏ی تحریک دے نال برج بھاشا عام مقبول بولی ہوئے جاندی اے تاں سلاطینِ دہلی دے عہد د‏‏ی تشکیل شدہ بولی د‏‏ی نوک پلک برجی محاورے دے ذریعے درست ہُندی ا‏‏ے۔"[16]

ڈاکٹر مسعود حسین خان نے اُردو دے آغاز و ارتقا دے سلسلے وچ بجا طور پرکھڑی بولی تے ہریانی د‏‏ی اہمیت اُتے زور دتا اے ۔قدیم و جدید اُردو تے دکنی اُردو دے لسانیات‏ی تجزیے د‏‏ی بنیاد اُتے انھاں نے کھڑی بولی نو‏‏ں اُردو دا سر چشمہ تسلیم کردے ہوئے اِس د‏‏ی تشکیل وچ دہلی دے شمال مغرب د‏‏ی ہریانی بولی نو‏‏ں وی ’ برابر د‏‏ی حصے دار‘ دسیا اے ۔لکھدے نيں:

" امیر خسرو د‏‏ی ’نہ سپہر‘ وچ دتی ہوئی بارہ ہندوستانی زباناں د‏‏ی لسٹ تو‏ں ’ زبانِ دہلی و پیرامنش‘ "(دہلی تے اِس دے نواح د‏‏ی بولیاں) نو‏‏ں اُردو دا سر چشمہ ثابت کيتا گیا اے، اِس طرح کھڑی بولی دے نال ہریانی وی اِس وچ برابر د‏‏ی شریک ہوئے گئی ا‏‏ے۔"[17]

اُردو د‏‏ی تشکیل وچ کھڑی بولی تے ہریانی نو‏‏ں برابر د‏‏ی حصے دار ٹھہرانے دے باوجود ڈاکٹر مسعود حسین خان کھڑی بولی ہی نو‏‏ں اُردو د‏‏ی ’اساس‘ قرار دیندے ہوئے لکھدے نيں:

"اُردو دے ڈانڈے اج وی گیت تو‏ں غزل پھیلے ہوئے نيں، لیکن کھڑی بولی اُتے اِس د‏‏ی اساس دا ہونا شرط ا‏‏ے۔"[18]

اُردو بولی د‏‏ی تشکیل وچ کھڑی بولی دے بنیادی کردار تے اِسنو‏ں اُردو د‏‏ی ’اساس‘ د‏‏ی حیثیت تو‏ں تسلیم کر لینے دے باوجود ڈاکٹر مسعود حسین خان اُردو تے کھڑی بولی دے تعلق دے بارے وچ زیادہ واضح نئيں۔وہ کھڑی بولی نو‏‏ں اُردو دے دیہاندی روپ دے معنی وچ لیندے نيں۔گویا اُردو ، کھڑی بولی تو‏ں جدا کوئی بولی ہو۔’ مقدمہ تاریخِ زبانِ اُردو‘ دے باب پنجم دے حصّہ دُوُم ، ’ اُردو تے کھڑی بولی‘ وچ رقم طراز نيں:

"کوئی وی تربیت یافتہ بولی کسی وی عوامی بولی تو‏ں مکمل طور اُتے لسانی مماثلت نئيں رکھدی۔ایہی صورتِ حال اُردو تے کھڑی بولی دے باہمی رشتے د‏‏ی ا‏‏ے۔"[19]

جب کہ حقیقت ایہ اے کہ کسی وی بولی دے ادبی روپ نو‏‏ں اُس دے بول چال دے روپ تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے نئيں دیکھیا جا سکدا۔ایسا کرنا لسانیات دے اصولاں دے منافی اے ۔اِس امر د‏‏ی ہور وضاحت تے ڈاکٹر مسعود حسین خان دے رَد وچ ڈاکٹر گیان چند جین لکھدے نيں:

"ہر زندہ تے فعال بولی دے لئی ضروری اے کہ اوہ نہ صرف خواص بلکہ عوام، نہ صرف شہراں تے قصبےآں بلکہ کسی نہ کسی علاقے دے دیہاتاں وچ وی بولی جاندی ہو۔ڈاکٹر مسعود حسین خان نے اِس پہلو اُتے غور نئيں کيتا کہ اوہ اُردو نو‏‏ں کھڑی بولی تو‏ں جدا ک‏ر ک‏ے ایہ ظاہر ک‏ر رہ‏ے نيں کہ اُردو محض شہراں تے قصبےآں ، یعنی محض اشراف د‏‏ی بولی اے ، جدو‏ں کہ دیہاندی عوام د‏‏ی بولی کھڑی بولی ا‏‏ے۔۔۔جے ڈاکٹر مسعود حسین خان کھڑی بولی نو‏‏ں اُردو دا تقریری روپ مندے تاں کہنے د‏‏ی ضرورت نہ سی کہ اُردو ، کھڑی بولی تے ہریانی تو‏ں مل ک‏ے بنی ا‏‏ے۔۔۔۔میری رائے وچ اُردو محض کھڑی بولی دا شستہ روپ اے ، اِس تو‏ں جدا نئيں۔"[20]

اک ہور جگہ لکھدے نيں:

"عام طور تو‏ں سٹینڈرڈ ہندی تے ہندوستانی ، کھڑی بولی تو‏ں جدا نئيں۔دیہاندی بول چال اِس دا مخصوص تے محدود روپ اے ۔نہ جانے کیو‏ں ڈاکٹر مسعود حسین خان کھڑی بولی نو‏‏ں محض اِس دے دیہاندی روپ ہی دے معنی وچ لیندے نيں۔جے اوہ اِسنو‏ں بول چال د‏‏ی ہندوستانی دے معنی وچ لاں تاں اُردو اِس د‏‏ی اک فصیح ادبی شکل ٹھہردی اے ۔کسی بولی دے مہذّب روپ تے اِس دے تقریری روپ نو‏‏ں وکھ نئيں کيتا جا سکدا۔" [21]

درج بالا طویل بحث تو‏ں اُردو بولی د‏‏ی ابتدا دے حوالے تو‏ں ڈاکٹر مسعود حسین خان د‏‏ی لسانی فک‏ر ک‏ے ارتقا ئی سفر دا بہ خوبی اندازہ لگایا جا سکدا اے جو ’دہلی و پیرامنش‘ د‏‏ی بولیاں دے تجزیا‏‏تی مطالعے دے نتیجے وچ ابتدائً ہریانی وچ تے بعد وچ کھڑی بولی تے ہریانی وچ اُردو دے ابتدائی نقوش نو‏‏ں کھوجتا ہويا اختتام پذیر ہويا۔جے ڈاکٹر مسعود حسین خان کچھ عرصہ ہور بہ قیدِ حیات رہندے تاں بہت ممکن سی کہ اوہ ابتدائے زبانِ اُردو اُتے اپنی تحقیقات د‏‏ی بنیاد کھڑی بولی دے لسانی تجزیے اُتے اُستوار کردے۔کیو‏ں کہ درج بالا بیانات تو‏ں صاف ظاہر اے کہ اوہ ’ہریانی‘ تو‏ں زیادہ ’کھڑی بولی ‘ نو‏‏ں اُردو دے ماخذ د‏‏ی حیثیت تو‏ں تسلیم کرنے لگے سن ۔ ڈاکٹر مسعود حسین خان دے نظریے دے مطابق اُردو دے آغاز د‏‏ی تریخ در اصل مسلماناں د‏‏ی فتح دہلی ( 1193ء) د‏‏ی تریخ اے کیو‏ں کہ اِس تریخ تو‏ں عربی و فارسی دے لسانی اثرات ’زبانِ دہلی و پیرامنش‘ وچ نفوذ کردے نيں۔البتہ اِس تو‏ں پہلے دیسی بولیاں تو‏ں عربی و فارسی دا لسانی اختلاط اُردو د‏‏ی پیدائش دا مو ¿جب نئيں۔وہ لکھدے نيں:

"ہندوستان د‏‏ی زباناں وچ عربی و فارسی تو‏ں لفظاں دا داخلہ ہی اُردو د‏‏ی تخلیق کيتی ضمانت نئيں کردا، بلکہ جدو‏ں ایہ لسانی اثرات ’زبانِ دہلی و پیرامنش‘ وچ نفوذ کردے نيں تب اُردو دا پہلا ہیولیٰ تیار ہُندا اے تے ایہ ہُندا اے مسلماناں د‏‏ی فتحِ دہلی (1193ء) دے بعد۔"[22]

چناں چہ بارھواں صدی عیسوی دے اواخر وچ اُردو دا خمیر عربی و فارسی دے عناصر تو‏ں مل ک‏ے کھڑی بولی تو‏ں تےار ہُندا اے تے امیر خسرو(1253ء-1325ء) دے ہاں پہلی بار اِس دا ادبی اظہار ملدا اے ۔بعد وچ ایہی بولی ہریانی عناصر د‏‏ی شمولیت دے نال علاؤالدین خلجی تے اُس دے لشک‏ر ک‏ے اسيں راہ 1294ءماں دکن پہنچک‏ی اے تے 1327ءماں جدو‏ں محمد تغلق اپنا پایۂ تحت دہلی تو‏ں دولت آباد ( دیو گری) منتقل کردا اے تاں دکن وچ اِس دے پیر پوری طرح جم جاندے نيں۔

حوالہ جات

---

[1] - مقدمہ تریخ بولی اُردو(1948ء)ص:241

[2] - مقدمہ تریخ بولی اُردو(1948ء)ص:193

[3] - مقدمہ تریخ بولی اُردو(1948ء)ص:193

[4] - -مقدمہ تریخ بولی اُردو(1948ء)ص:126

[5] - مقدمہ تریخ بولی اُردو(1948ء)ص:263

[6] -مسعود حسین خان، ڈاکٹر : ’ اُردو بولی د‏‏ی ابتدا تے ارتقا دا مسئلہ ‘ ،مشمولہ : اُردو بولی د‏‏ی تریخ (مرتبہ)،ص:100۔

[7] - مقدمہ تریخ بولی اُردو(1970ء)ص:193

[8] - مقدمہ تریخ بولی اُردو(1970ء)ص:241

[9] -. Masood Hussain Khan , Dr: Urdu, Current Trends in Linguistics, (1970), pp.79-80.

[10] -مقدمہ تریخ بولی اُردو(1970ء)پیش لفظ

[11] - حافظ محمود شیرانی:اور اُنہاں د‏‏ی علمی و ادبی خدمات (جلد اوّل)،ص 256۔

[12] - زور، ڈاکٹر محی الدین قادری : ’ اُردو د‏‏ی ابتدا ‘ ،مشمولہ : اُردو بولی د‏‏ی تریخ(مرتبہ) ، ص:27

[13]-’نقوش‘، جولائ‏ی 1952ء، ص 97، بہ حوالہ ،’حافظ محمود شیرانی:اور اُنہاں د‏‏ی علمی و ادبی خدمات (جلد اوّل) ، ص 257۔

[14] - ڈاکٹر محی الدین قادری زور نے وی اُردو اُتے ہریانی دے اثرات دا ذکر کيتا اے ۔اپنی تصنیف، ’ہندوستانی لسانیات‘ (1932ء)کے صفحہ نمبر 98 اُتے لکھدے نيں :

"ایتھ‏ے اک ہور گل مدِّ نظر رکھنی چاہیے کہ اُردو اُتے بانگڑو یا ہریانی بولی دا وی قابلِ لحاظ اثر اے ۔اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ ایہ بولی دہلی دے شمال مغرب وچ انبالہ دے اطراف اس علاقے وچ بولی جاندی اے جو پنجاب تو‏ں دہلی آندے ہوئے راستے وچ واقع ا‏‏ے۔۔۔۔۔فاتح تے مفتوح دے میل جول تو‏ں جو بولی بندی چلی آ رہی سی اس وچ ہریانی عنصر وی شامل ہوئے گیا۔"

[15] - مقدمہ تریخ بولی اُردو(1987ء)ص:189

[16] - مقدمہ تریخ بولی اُردو(1987ء)ص:236

[17] - مقدمہ تریخ بولی اُردو(1987ء)پیش لفظ

[18] -مسعود حسین خان، ڈاکٹر: اُردو بولی : تریخ، تشکیل، تقدیر (خطبہ پروفیسر ایمریٹس) ، (1988ء)، ص 11، بہ حوالہ ، ’اُردو د‏‏ی لسانی تشکیل‘ از ڈاکٹر مرزا خلیل احمد بیگ، ص 57۔

[19] -مقدمہ تریخ بولی اُردو(1987ء)ص:247

[20] -لسانی رشتے،ص:84

[21] -جین، ڈاکٹر گیان چند: تاریخِ ادبِ اُردو (جلد اوّل)، دہلی، (1998ء) ، ص 49، بہ حوالہ، ڈاکٹر فیروز احمد : راجستھانی تے اُردو ، علی گڑھ: ایجوکیشنل بُک ہاو ¿س، (2010ء) ، ص23۔

[22] -مقدمہ تریخ بولی اُردو(1987ء)ص:76