استشراق
استشراق (Orientalism) تے مستشرق (Orientalist) دونے اصطلاحاں نيں، ایہ اصطلاحاں لفظی لحاظ توں بہت پرانی نئيں نيں، انگریزی بولی وادب وچ انہاں دا استعمال اپنے مخصوص اصطلاحی معنون وچ اٹھارويںصدی دے آواخر وچ شروع ہويا۔ تحریک استشراق صدیاں مصروف عمل رہی لیکن اس دا کوئی باضابطہ ناں نہ سی۔ اربری کہندا اے کہ مستشرق دا لفظ پہلی بار1630 وچ مشرقی یا یونانی کلیسا دے اک پادری دے لئی استعمال ہويا۔ انگلستان وچ 1779 دے لگ بھگ تے فرانس وچ 1799 دے نیڑے مستشرق دی اصطلاح رائج ہوئی تے فیر جلد ہی اس نے رواج پایا۔ سب توں پہلے 1838 وچ فرانس توں شائع ہونے والی لغت وچ استشراق دی اصطلاح درج اے۔
تعریف
سودھواس دی مختلف ادوار وچ مختلف لوکاں نے وکھ وکھ تعریف بیان کيتی اے، اس وچوں کچھ اہم ایہ نيں۔
- غیر مشرقی لوکاں دا مشرقی زباناں، رہتل، فلسفے، ادب تے مذہب دے مطالعہ وچ مشغول ہونے دا ناں استشراق اے .
- علمی اصطلاح وچ استشراق اک علمی تحریک اے جس دا مرکز توجہ اسلام اے [۱]
- ڈاکٹر ایڈورڈ نے استشراق اُتے لکھی جانے والی کتاب وچ استشراق دی تعریف کچھ انہاں لفظاں وچ دی اے کہ : استشراق مشرقی ملکاں و بلدان اُتے کنٹرول حاصل کرنے تے انہاں علاقےآں وچ حکمرانی کرنے تے ایتھے دے ذخائر ومعدنیات تے قدرتی وسائل ذرائع اُتے قبضہ کرنے دا اک مغربي حربہ تے سامراجی طریقہ اے۔ اسنوں انجام دینے والے لوک ہی مستشرقین کہلاندے نيں۔
اک جامع تعریف ایہ کيتی گئی اے:
- مغربی اہل کتاب، مسیحی مغرب دی اسلام مشرق اُتے نسلی تے ثقافتی برتری دے زعم دی بنیاد اُتے مسلماناں اُتے اہل مغرب دا تسلط قائم کرنے دے لئی مسلماناں نوں اسلام دے بارے وچ گمراہی تے شک وچ مبتلا کرنے تے اسلام نوں مسخ شدہ صورت وچ پیش کرنے دی غرض توں مسلماناں دے عقیدہ، شریعت۔ سبھیاچار، تریخ، نظام تے وساہل وامکانات دا جو مطالعہ غیر جانبدارنہ تحقیق دے دعوے دے نال کردے نيں اسنوں استشراق کہیا جاندا اے۔[۲]
لیکن اس تعریف وچ ایہ خامی اے کہ اس وچ سارا زور مستشرقاں نوں اسلام و مسلماناں اُتے کم کرنے والےآں نوں کہیا گیا اے جو ٹھیک نئيں کیونجے ہر اوہ غیر مشرقی شخص جو مشرقی علوم، ادیان تے تہذیباں اُتے کم کردا اے اوہ وی معروف معنےآں وچ مستشرق اے۔ جدوں کہ اک ہور عرب ڈاکٹر محمد ابراہیم الفیومی رودی، "بارت" دے حوالے توں لکھدے نيں کہ مستشرقین دی اصطلاح وچ لفظ مشرق دا جغرافیائی مفہوم مراد نئيں بلکہ انہاں دے ہاں اس اصطلاح استشراق و مستشرق وچ زمین دے اوہ خطے نيں جس اُتے اسلام نوں فروغ حاصل ہويا۔ گویا لفظ مشرق توں مراد اسلامی ملکاں نيں تے دنیائے اسلام نوں اوہ مشرق دے لفظ توں تعبیر کردے نيں۔ مشرق دے اس مفہوم دے تحت مستشرقین دی عملی جدوجہد جنہاں خفیہ مقاصد دی غمازی کردی اے تے جنہاں دا اظہار کدی کدی بعض مستشرقین دی طرف توں ہُندا رہندا اے، انہاں نوں تے مستشرقین دے بے شمار علمی کارنامےآں تے انہاں دے مختلف طبقات نوں پیش نظر رکھدے ہوئے مستشرقین (مستشرق) ایويں تعریف کيتی جا سکدی اے۔
- اہل مغرب بالعموم تے یہود و نصاری بالخصوص، جو مشرق اقوام خصوصا" ملت اسلامیہ دے مذاہب، زباناں، تہذیباں، تریخ، ادب، انسانی قدراں، ملی خصوصیات، وساہل حیات تے امکانات دا مطالعہ معروضی تحقیق دے لبادے وچ اس غرض توں کردے نيں کہ انہاں اقوام نوں اپنا ذہنی غلام بنا کے انہاں اُتے اپنا مذہب تے رہتل مسلط کر سکن تے انہاں اُتے سیاسی غلبہ حاصل کر کے انہاں دے وساہل حات دا استحال کر سکن۔ انہاں نوں مستشرقین کہیا جاندا اے تے جس تحریک توں اوہ منسلک نيں اوہ تحریک استشراق کہلاندی اے۔
تریخ استشراق
سودھواستشراق جے صرف اسلام دے خلاف سرگرمیاں دی علامت منیا جائے تاں اس قسم دی سرگرمیاں پہلی صدی ہجری وچ ہی شروع ہوئے گئی سن۔ تحریک استشراق دی اصطلاح رائج ہونے توں کتنا عرصہ پہلے موجود تھی؟ کچھ اہل علم کہندے نيں کہ
- تحریک استشراق دا آغاز 1312 وچ ہويا، جدوں فینا وچ کلیسا دی کانفرنس منعقد ہوئی تے اس وچ ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ یورپ دی مختلف یونیورسٹیاں وچ عربی زبان دی تدریس دے لئی باقاعدہ شعبے (Chairs)قائم کیتے جاہاں۔
بعض محقق کہندے نيں
- اس دی ابتدا تیرہويں صدی عیسوی وچ جدوں قشتالہ دے بادشاہ الفونس دہم نے 1269 وچ مریسیلیاں وچ اعلیٰ تعلیقات دا ادارہ قائم کيتا، اس ادارے نے ابوبکرالرقوطی دی سربراہی وچ اعلیٰ تعلیم یافتہ مسلمان، مسیحی تے یہودی عالم مقرر کیتے جنہاں نے قرآن، تلمود ،اور انجیل دے ہسپانوی بولی وچ ترجمے کیتے۔
کچھ علما دا اس دے آغاز نوں بارہويں صدی عیسوی توں جوڑدے نيں۔
- جدوں 1143 وچ اک شخص پطرس دے ایماء اُتے پہلی مرتبہ قرآن دا لاطینی بولی وچ ترجمہ کيتا گیا۔ ايسے صدی وچ اک پادری فیز ایل نے پہلی عربی لاطینی لغت تیار کيتی۔
بعض دے نزدیک اس دا آغاز
- دسويں صدی عیسوی وچ ہويا جدوں فرانس دا اک راہب جریردی اورلیاک حصول علم دی خاطر اندلس گیا۔ اشبیلیہ تے قرطبہ
کی یونیورسٹیاں وچ علم جاصل کيتا تے یورپ بھر وچ عربی بولی و ادب دا سب توں وڈا عالم شمار ہويا بعد وچ 999 توں لے کے 1003 تک سلفستر ثانی دے لقب توں پاپاۓ روم دے منصب اُتے فائز رہیا۔ جب کہ ايسے طرح نويں تے اٹھويں صدی دی وی مثالاں موجود نيں۔
- حاصل کلام
تحریک استشراق دا ءغاز عملا" اٹھويں صدی عیسوی توں ہوئے چکيا سی۔ اگرچہ اس تحریک نوں ایہ ناں کئی صدیاں بعد ملا۔
مستشرقین دیاں قسماں
سودھومستشرقین دا رویہ ہر زمانے وچ یکساں نئيں رہیا۔ اس لئی انہاں دے ہان علم،تجربہ، انداز استدلال،مذہبی حیثیت تے وابستگی وانسلاک دے مختلف نمونے نظو آندے نيں تے ايسے لحاظ توں انہاں دے فکر و فن تے تحقیق و تالیف دا معیار وی جداجدااے۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ مستشرقین نے کئی مفید کم وی کیتے نيں، جس اُتے انہاں دی تعریف کيتی جانے چاہیے۔ دوسری طرف مستشرقین وچ اوہ لوک وی شامل نيں جو بنی نوع انسان دے لئی فکری بے اعتدالی، نظریاتی بے راہروی تے تہذیباں دی تباہی دا باعث بنے نيں۔ ایہ لوک قابل مذمت نيں۔ مستشرقین دے کم دی نوعیت و حیثیت جاننے دے لئی انہاں کوکئی قسماں تے طبقات وچ تقسیم کيتا جاندا اے۔
معتدل مزاج مستشرقین
سودھویہ مستشرقین دا اوہ گروہ اے جو مسلمان نہ سن اس لئی انہاں دا آبائی ادیان دے زیر اثر ہونا فطری گل سی اس لئی انہاں توں ایہ توقع نئيں کيتی جا سکدی کہ اوہ اسلام نوں بالکل ايسے نظو توں دیکھو جس توں مسلمان دیکھدے نيں۔ اس طبقے دیاں تحریراں وچ بس شمار غلطیاں تو ہاں لیکن نال ہی نال ایہ اسلام، محمدصل للہ علیہ والہ وسلم تے اسلامی تعلیمات نوں زبردست خراج تحسین وی پیش کردے نيں۔ ان وچ چند مستشرقین ایہ نيں
- کاسن دتی پرسیول
- رحرڈ سائمن
- گاڈ فرلے ہگنز
- یوہان جے ریسکے
- مائیکل ایچ ہارٹ
- نیان
- ول ڈیورنٹ
- کانسٹنٹ ورجل جیورجیو
- کیرن آرم سٹرانگ
متعصب مستشرقین
سودھواس طبقے وچ انہاں مستشرقین نوں رکھیا جاندا اے جنہاں دا مقصد بے لاگ تے غیر جانبدارنہ علمی تحقیق دے لبادے وچ اسلام دے متعلق غلط فہمیاں پیدا کردے رہے نيں یا کردے نيں۔ اس طبقے وچ ہور تقسیم دی جا سکدی اے کیونجے دے وقت دے نال نال انہاں دے انداز مین تبدیلی آندی رہی اے۔ انہاں وچ چند مشہور افراد ایہ نيں۔
پیشہ ور مستشرقین
سودھووہ مستشرقین جنہاں نوں یونیورسٹیاں، تحقیقی ادارےآں، مجلات، اخبارات، ٹیلی ویژن وغیرہ وچ "اس کم" دے لئی بھرتی کيتا جاندا اے۔ انہاں دا کم اکثر سیاسی و مذہبی تعصب اُتے مبنی ہُندا اے۔ اس دی مثال برطانوی ہند وچ انگریز عہدہ داراں دا کم اے ايسے طرح اکیہويں صدی مین اسلاموفوبیا پیدا کرنے وچ وی ایداں دے لوک شامل نيں۔
ملحد مستشرقین
سودھوقرون وسطی وچ جدوں یورپ وچ مذہب تے سائنس دے درمیان وچ جنگ جاری سی، تب جو لوک ملحد ہوئے۔ انھاں نے مذہب دے خلاف لکھنے دے لئی اسلام نوں بطور رمز استعمال کيتا، کیوں کہ پوپ دی طرف توں مسیحیت اُتے بولی درازی کرنے اُتے کڑی سزاہاں دتی جاندیاں سن۔ اس دی اک بہت وڈی مثال والٹیئر اے۔ جس نے محمد صل للہ علیہ والہ وسلم اُتے اک ڈراما (Le Famatisme on Mohammaticv Prophete) لکھیا، جس دا انتساب پوپ دے ناں کيتا، اس طرح اس نے پوپ نوں وی خوش رکھیا تے مذہب اُتے وی حملہ کيتا۔
عربی بولی توں نا بلد مستشرقین
سودھوکچھ ایداں دے مستشرقین وی گزرے نيں جو عربی بولی توں واقف نئيں سن لیکن فیر وی انہاں نے اسلام دے بارے وچ لکھیا۔ انہاں لوکاں نے اپنے توں پہلے مستشرقین دے کم نوں ہی استعمال کيتا تے و ہی غلطیاں دوہرااں۔ اس وچ ایڈورڈ گبن دا ناں سب توں نمایاں اے، جس نے اپنی کتاب تریخ زوال رومہ دے پچاسواں باب وچ اسلام و پیغمبر اسلام دے بارے بہت ہی نا مناسب بولی استعمال کیتی۔
انتہائی دقت نظر توں اسلام دا مطالعہ کرنے والے مستشرقین
سودھوبوہت گھٹ مستشرقین گزرے نيں جنہون نے اسلام دا گہرا مطالعہ کيتا تے اس دی بنیاد اُتے اپنی تحقیقات پیش کاں، مگر انہاں وچ ایداں دے لوک وی شامل نيں جو " پیشہ ور مستشرقین" وچ آندے نيں۔ ایداں دے مستشرقین وچ
مستشرقین دے اہداف و مقاصد
سودھودینی اہداف و مقاصد
سودھوتحریک استشراق اسلام دے راستے وچ بند بنھن دی کوششاں دا ہی حصہ اے۔ ،علوم اسلامیہ دی طرف متوجہ ہُندے وقت اپنے دین دے حوالے توں درج ذیل مقاصد تھس۔
- اسلام دی حقانیت تے اسلام دے نال اہل اسلام دی جذباتی لگاو نوں کم کرنے دے لئی مناسب دلائل تلاش کرنا۔
- اقوام عالم وچ اسلامی پھیلاو نوں روکیا جائے۔[۳]
- مشنری سرگرمیاں نوں منظم تے مربوط کيتا جائے۔
تحقیقی تے علمی اہداف و مقاصد
سودھومستشرقین دے تمام علمی تے تحقیقی کماں دے پِچھے علم دی خدمات دا جذبہ دا فرما نئيں ہُندا بلکہ علم دی خدمات دی آڑ وچ اسلام توں مقابلہ کيتا جاندا اے۔ لیکن ایہ اصول تمام مستشرقین اُتے لاگو نئيں ہُندا۔ انہاں وچ ایداں دے لوک وی موحود نيں جنہاں دیاں تحریراں توں پتہ چلدا اے کہ انہاں نے صرف علم دے حصول تے علم دی خدمت دے جذبے توں اپنی زندگیاں تحقیق دے خار زار وچ گزار دتیاں اسلامی موضوعات اُتے انہاں دے علم توں ایسی گلاں نکلی نيں جنہاں وچ اسلام تے مسلماناں دے متعلق منصفانہ رویہ اختیار کيتا گيا۔ گو انہاں دیاں تحریراں وچ بہت ساریاں غلط گلاں وی نيں لیکن اس دی وجہ ایہ اے کہ اک آدمی مسلمان نہ ہوئے تے اس دے پیش نظر کتاباں دا اوہ ذخیرہو جو اسلام دے متعلق زہریلے پروپیگنڈے توں پُر ہو، اس آدمی توں اس قسم دی غلطیاں دا صدور ہونا عجیب نئيں۔[۴]
مالی تے اقتصادی اہداف و مقاصد
سودھوعلمی تے دینی مقاصد دے نال نال تجارتی تے مالی مقاصد وی مستشرقین دے پیش نظر سن ۔ جنہاں دی وجہ توں اوہ مشرقی زباناں تے مشرق دے ہور حالات دے مطالعہ دی طرف متوجہ ہوئے۔ اہل مغرب خصوصاً اٹلی دے لوکاں دے مشرقی ملکاں دے نال قدیم تجارتی تعلقات سن ۔ اہل مشرق دے نال اپنے تجارتی معاملات نوں اچھے طریقے توں طے کرنے دے لئی انہاں نے عربی بولی دی تعلیم نوں ضروری سمجھیا۔ انہاں کوششون دا نتیجہ ایہ سی کہ 1265ء وچ تونس تے اٹلی دے شہر بیرا دے تاجراں دے درمیان وچ جو تجارتی معاہدہ ہويا اسنوں عربی بولی وچ لکھیا گیا۔[۵]
سیاسی اہداف و مقاصد
سودھومستشرقین تے اسلام
سودھومستشرقین تے قرآن
سودھومستشرقین تے سیرت نبوی
سودھومستشرقین تے حدیث
سودھوحوالے
سودھو- ↑ ajkiduniya99.in «استشراق کيتا اے تے مستشرقین کسے کہندے نيں» مقدار
|url=
را بررسی کنید (کمک). - ↑ ڈاکٹر احمد عبد الحمید غراب، رؤیۃالاسلامیہ للاستشراق
- ↑ "لورانس بروان" نے اپنے استشراقی جذبات دا اظہار اس طرح کيتا: "حقیقی خطرہ اسلامی نظام، اس دے پھیلنے تے لوکاں نوں اپنی طرف مائل کرنے دی صلاحیت تے اس دی قوت حیات وچ اے۔ مغربی استعمار دے راستے وچ ایہی واحد دیوار اے۔(محمد الدہان، قوی الشر المتخالفۃ و موقفھا من الاسلام والمسلمین، ص52
- ↑ ثناءاللہ حسین،قرآن حکیم تے مستشرقین، صفحہ 48
- ↑ الاستشراق وجۃ لاستعمارالفکر ی، ص 92