محمد صادقی تہرانی

محمد صادقی اصفہانی عرف تہرانی
جم	21 مارچ 1926   تہران
وفات	21 مارچ 2011 (85 سال)  قم
رہائش	قم
قومیت	ایران
ہور نام	ڈاکٹر حاج شیخ محمد صادقی، خادم القرآن، علامہ،علامہ مجاہد
مذہب	اسلام
عملی زندگی
پیشہ	آخوند ،  الٰہیات دان
ملازمت	تہران یونیورسٹی
ویب سائٹ
ویب سائٹ	http://www.olumquran.com/ur http://www.forghan.org

محمد صادق اصفہانی معروف بہ تہرانی 1 فروردین 1305 نو‏‏ں تہران وچ پیدا ہوئے تے 10 فروردین 1390 نو‏‏ں قم وچ انتقال کر گئے ( آپ شیعہ فقہا تے مراجع تقلید مفسر قرآن تے صاحب تفسیر "الفرقان فی تفسیر القرآن با القرآن و السنۃ" تے قرآن کریم دے مترجم ترجمان وحی " نيں انھاں سید ابوالقاسم خوئی تو‏ں حکم اجتہاد حاصل سی کہ اس وچ آپ نو‏‏ں علامہ مجاہد تو‏ں خطاب کیتا گیا اے تے قرآن کریم دے موضوعی حافظاں وچو‏ں نيں تے تفسیر تو‏ں متعلق متعدد تالیفات کيتیاں نيں کہ انہی وچو‏ں قرآن دی سلسلہ وار تفسیر " الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنۃ" 30 جلداں اُتے مشتمل عربی بولی وچ تے اسی طرح قرآن دی 30 جلداں اُتے مشتمل عربی بولی وچ موضوعی تفسیر اے (تفسیر الفرقان موضوعی ) اسی طرح قرآن کریم دی عربی بولی وچ تفسیر البلاغ دے عنوان تو‏ں 1 جلد وچ مختصر تفسیر اے تے ترجمان فرقان دے عنوان تو‏ں پنج جلداں وچ فارسی وچ تفسیر اے تے ترجمان وحی دے عنوان تو‏ں فارسی بولی وچ قرآن دی تفسیر اے جومعارف الہی دے اس موضوع تو‏ں متعلق ممتاز دانشوراں تے ماہرین دے نوادرات وچ شمار ہوندی اے کہ اس تعداد تے مفہوم دی وسعت دے نال قرآن دی تفسیر وچ وارد ہويا اے ،معدودے چند شیعہ مراجع تقلید وچو‏ں سن جنہاں نے حوزوی رسمی علمی مدارج نو‏‏ں طے کرنے دے علاوہ یونیورسٹی دے کلاسیکل اعلیٰ تعلیمات ہور الہیات تے معارف الہی وچ ڈاکٹیریٹ دی سند حاصل کيتی تے انہاں نے چار سبجیکٹ حقوق،علوم تربیتی ،فلسفہ تے فقہ وچ معقول تے منقول کالج تو‏ں (الہیات تے معارف اسلامی ) تہران یونیورسیٹی تو‏ں 1338ھ ش وچ سند حاصل کيتی ۔

کلی تعارف

محمد صادق تہرانی عالم اسلام دی تاریخ معاصر وچ قرآنی بیداری دے رہبر شمار ہوندے سن تے قم، نجف، مکہ، مدینہ، بیروت، سوریہ دے حوزہ ھای علمیہ وچ کلام وحی الہی دے ادراک اس دے حقائق ،ظرائف دی نشر و اشاعت دے لئی نصف صدی تو‏ں زیادہ مجاہدت تے قرآن دے اندر بے نظیر غور و خوض تے کاوش تے فقہی ،اصولی، مقارنات ادیان، فلسفی، عرفانی، اعتقادی تے سیاسی وغیرہ موضوعات اُتے قرآن دی روشنی وچ بہت ساری کتاباں تالیف کيتیاں نيں تے عالم اسلام دی تاریخ معاصر وچ بیداری قرآنی تو‏ں متعلق جدید بنیاد پائی ۔

آپ عصر حاضر دے انہاں فقہا تے مفسرین وچو‏ں نيں کہ آپ دی تفسیر الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنۃ اک ممتاز تے مایہ ناز تے عالم اسلام وچ آخر صدی دی قابل توجہ تفسیر وچ شمار ہوندی اے۔ انہاں دے 100 تو‏ں زیادہ قابل توجہ آ ثار نيں کہ آپ دی قرآن شناسی دے سلسلہ وچ خاص تخصص تے مہارت دی وجہ تو‏ں قابل توجہ رہے نيں۔ انہاں آثار وچو‏ں بہت سارے مختلف موضوعات اُتے قرآنی نيں۔ جداں کہ آپ دے ہور آثار فقہ، کلام تے فلسفہ وغیرہ موضوعات اُتے نيں کہ اوہ وی قرآنی رنگ دے حامل نيں، چنانچہ آپ دی کتاب "تبصرۃ الفقہاء" نو‏‏ں قرآن دے محور اُتے فقہی ابواب دا اک مکمل تقابلی دورہ شمار کیتا جاسکدا اے۔

آیۃ اللہ صادقی تہرانی قرآن دی قرآن تو‏ں تفسیر دی روش دا واقعی عقیدہ رکھدے سن تے قرآن اُتے اصلی اعتماد تے اسی دی روشنی وچ ناقدانہ نظریہ دے نال ہور دینی مآخذ اُتے وی نظر پائی اے تے اسی وجہ تو‏ں بعض موارد وچ آپ دی طرف تو‏ں خاص نظریات پیش کیتے گئے نيں۔ آپ نے تفسیر دے نال نال دسیاں سال پہلے ادیان دے تقابلی مطالعہ دے سلسلہ وچ وی اپنی وسیع علمی کوشش کيتی اے تے اس سلسلہ وچ متعدد تالیفات تے کثیر مطالعات دے علاوہ چند سالہ عربی ممالک وچ قیام تے سکونت دی وجہ تو‏ں ہور ادیان دے علما تے دانشوراں تو‏ں گفتگو وی دی اے۔

ادیان دے تقابلی مطالعات دے سلسلہ وچ آپ دے آثار عقائدنا ،المقارنات،رسول الاسلام فی الکتب السماویہ،بشارات عھدین ،مسیح از نظر قرآن تے انجیل جیسی کتاباں اُتے مشتمل نيں اس کہ علاوہ کہ آپ دے اس سلسلہ وچ تفسیر "الفرقان" وچ قیمتی تے انمول مطالب مربوط آیات دے ذیل وچ دکھادی دیندے نيں۔ مذکورہ آثار وچو‏ں ہر اک وچ ادیان ابراہیمی دے پہلواں وچو‏ں کسی اک پہلو تے اوہدی تعلیمات نو‏‏ں بیان کیتا اے تے ایہ اس سلسلہ وچ آپ دے وسیع تے جامع مطالعات تے عمیق تے گہری معلومات اُتے دلالت کر رہے نيں ۔

آیۃ اللہ العظمیٰ ڈاکٹر محمد صادقی تہرانی تفسیر الفرقان وچ قرآن دی قرآن تو‏ں تفسیر دی روش تو‏ں استفادہ کیتا اے تے اپنے استاد محمد حسین طباطبائی دے بعد انہاں لوگاں دے گٹھ وچ شمار ہوئے نيں جنہاں نے سنجیدگی دے نال واقعاً اس روش تو‏ں استفادہ کیتا اے۔ آپ نے فقہی، فلسفی، عرفانی وغیرہ سارے ابعاد تے جوانب دے لحاظ تو‏ں ایتھ‏ے تک عربی ادب دے اعتبار تو‏ں وی خود قرآن تو‏ں تمسک کیتا تے خاص کر آیات احکم دی اپنی تفسیر وچ خاص تحقیق دی اے۔

انہاں نے فقہ پویا تے فقہ قدیم کہ جس دی بنیاد اُتے تمام شیعہ فقہا فتویٰ دیندے نيں یعنی فقہ پویا دی بنیاد اُتے صدور احکم دے لئی فتویٰ دیندے نيں دے مقابلے وچ فقہ گویا پیش دی اے کہ اس وچ استنباط دا محور صرف تے صرف قرآن اے تے سنت قطعیہ قرآن تو‏ں مطابق ہونے دی صورت وچ استنباط دا مرجع اے۔

آقا صادقی تہرانی دی فقہی روش وچ کہ جس دا انہاں نے فقہ گویا نام رکھیا اے، علم رجال حجت آور نئيں اے بلکہ صرف حدیث دا قرآن دے مفہوم و معنی دے مطابق ہونا معیار اے۔ انہاں نے اس روش تو‏ں انہاں دو حدیثاں دے درمیان کہ اک معتبر ہو لیکن قرآن دے مخالف تے دوسری ضعیف ہو لیکن قرآن دے موافق اے تو انہاں نے دوسری حدیث نو‏‏ں قبول کیتا اے۔ آیۃ اللہ ڈاکٹر صادقی تہرانی پہلوی نظام دی مخالفت تے انقلاب تو‏ں پہلے سیاسی بہت ساری سرگرمیاں تے مقابلاں تے سید روح اللہ خمینی تو‏ں قریبی ترین رابطہ دے باوجود ولایت مطلقہ فقیہ تے غیر شورائی فردی ولایت دے مخالف سن ۔

ابتدائی زندگی

آپ 1305 ھ ش نو‏‏ں تہران وچ حاج شیخ رضا لسان المحققین دے اک علمی گھرانے وچ پیدا ہوئے تے تقریباً 13 سال دی عمر وچ میرزا محمد علی شاہ آبادی روح اللہ الموسوی امام خمینی دے استاد تفسیر دے عرفانی دروس وچ شرکت کيتی تے اک سال مقدماندی دروس وچ شرکت کرنے دے بعد قم آ گئے ،تے 3 سال دے عرصہ وچ سطح دے دروس تمام کر دتے۔ تے جدو‏ں 1323ھ ش وچ سید حسین طباطبائی بروجردی قم آئے تو آقا بروجردی دے دروس وچ 7 سال تک بہت سارے سفر وچ دروس پڑھنے وچ سرگرم ہو گئے تے فقہی مسائل وچ نظریہ دینے لگے ،پھر انہاں دونے دے دروس وچ شرکت کردے تے میرزا احمد آشتیانی تے میرزا مھدی آشتیانی دے فلسفی دروس تو‏ں فیض حاصل کردے سن ۔

پھر قم وچ 10 سال رہنے دے بعد تہران واپس آ گئے تے علمی تے سیاسی مسائل وچ سرگرم عمل ہو گئے تے محمد رضا شاہ دے خلاف نفت دے قومیانے دی تحریک وچ آیت اللہ کاشانی تے محمد تقی آملی تو‏ں علمی تے فقہی مراحل دے استمرار دے لئی ارتباط رکھیا۔ تہران وچ 10 سالہ قیام دے دوران معقول تے منقول (الہیات تے معارف اسلامی ) کالج تو‏ں چار سبجیکٹ حقوق، علوم تربیندی، فلسفہ تے فقہ وچ بی اے دی ڈگری حاصل کيتی اس دے بعد معارف اسلامی عالی دے موضوع اُتے ڈاکٹریٹ کیتا ۔

تے اس یونیورسیٹی وچ "آفریدگار تے آفریدہ" (خالق و مخلوق) کتاب تو‏ں قرآن تے سنت دی روشنی وچ حکمت (اسلامی فلسفہ) دی تدریس دی تے تہران وچ ست مقامات اُتے شاہی حکومت دے خلاف علمی تے سیاسی دو محور اُتے جلسہ منعقد کردے سن جو طالب علماں دی توجہ دا مرکز ہوندا سی، اوہ انہاں منبراں دی وجہ تو‏ں جو آپ نے تشکیل دتا سی شاہی حکومت دی دھمکی تے اوہدی کڑی نظر دا شکار ہوئے۔

1341ھ ش نو‏‏ں شاہ مخالف مقابلاں وچ بالخصوص آیت اللہ بروجردی دی سالانہ برسی دی مناسبت تو‏ں مسجد اعظم قم وچ شاہ دے خلاف تقریر کرنے دی وجہ تو‏ں ساواک دی طرف تو‏ں پھانسی دا حکم صادر ہويا تو آپ نے حج دے ارادہ تو‏ں خفیہ طور اُتے ایران نو‏‏ں ترک کر دتا تے مکہ و مدینہ وچ عربی تے فارسی بولی وچ شاہ دے خلاف تقریر کرنے تے پوسٹر لگانے دی وجہ تو‏ں حج اورعمرہ دے درمیان گرفتار کر لئی گئے تے آپ نے حکومتی مامورین دے حصار وچ فریضہ حج انجام دتا لیکن سعودی حکومت دے سامنے آپ نے جو استدلال پیش کیتا تے مسجد الحرام وچ عراقین دے علما دے دھرنا دینے تے اجتماؑ ع کرنے دی وجہ تو‏ں آزاد ہو گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں عراق چلے گئے نجف اشرف وچ 10 سال تک تفسیر، فقہ،اخلاق دی تدریس دے نال نال علمی قرآنی ،سیاسی سرگرمیاں دے باوجود خطابت تے تالیف دے سلسلہ نو‏‏ں جاری رکھیا تے ایرانی حکومت دی درخواست اُتے عراقی حکومت نے ایران دی ساواک دے حوالے کرنے دا فیصلہ کر لیا ،لیکن آپ دے آیۃ اللہ سید ابو القاسم خوئی دے گھر وچ مخفی ہو جانے تے آپ دی حمایت دی وجہ تو‏ں انہاں دی گرفتاری نا ممکن ہو گئی ۔

آیۃ اللہ صادقی تہرانی ایرانیاں دے نجف تے عراق دے سارے شہراں تو‏ں نکالے جانے دے نال بیروت چلے گئے تے 5 سال تک لبنان وچ سرگرم عمل رہے تے لبنان دی داخلی جنگ دے شدید ہوجانے دی وجہ تو‏ں لبنان نو‏‏ں حجاز دے قصد تو‏ں ترک کر دتا تے حجاز آ گئے، مکہ اورمدینہ وچ پوری دنیا دی علمی تے سیاسی شخصیتاں دے نال مل کر مسلماناں دے درمیان قرآنی تفکر دی ترقی تے اوہدی توسیع دے لئی سرگرمیاں دکھائاں تے اوتھ‏ے اُتے وھابی علما تو‏ں قرآنی مناظرہ کرنے دے تے اس وچ کامیاب ہونے دے علاوہ آل سعود دے مرکز حکومت وچ اہلسنت دے اک سو 100 تو‏ں زیادہ خاندان نو‏‏ں قرآنی دلیلاں تے کدی کدی قرآن دی اک آیت (سورہ فاطر دی 33واں آیت) تو‏ں مذہب اہلبیت دی جانب دعوت دتی تے انھاں شیعہ کر دتا ،پھر دوسری بار 17 سال دے فاصلہ تو‏ں گرفتار کر لئی گئے تے آزاد ہونے دے بعد دوبارہ لبنان آ گئے ،گرفتاری دے دونے ہی مرحلاں وچ مکہ دی جیل وچ قید رہے پھر دوسرے قید خانہ وچ دو ھفتہ گذارنے دے بعد بیروت واپس آ گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں سید روح اللہ خمینی تو‏ں ملاقات کرنے پیریس چلے گئے ،پیریس وچ قیام تے سید روح اللہ خمینی دے جلساں وچ شرکت کرنے دے دورا ن متعدد یونیورسیٹیاں وچ قرآنی تے سیاسی تقریراں کيتیاں ۔

وہ سید روح اللہ خمینی دے ایران واپس آنے دے چند دناں بعد 17 سال وطن تو‏ں دور رہنے دے بعد کہ اس دے دوران 4 بار ساواک دے حکم تو‏ں پھانسی دی سزا سنائی گئی سی ،دوبارہ ایران واپس آئے تے قم وچ مقیم ہو گئے تے اپنے دروس ہور تالیفات تے تقریراں دا سلسلہ جاری رکھیا۔ لیکن اجرائی کاماں وچ شرکت نئيں دی ،جز انقلاب دے آغاز وچ چند دناں کہ آپ نے سید روح اللہ خمینی دی خواہش اُتے لوگاں دے سوالےآں دے جوابات دتے نيں تے اس تو‏ں پہلے پورے ایران وچ تقریراں دے علاوہ رسمی تے قانونی طور اُتے نماز جمعہ دے قائم کرنے تو‏ں پہلے پورے ایران دے بعض صوبےآں دے مراکز تے شہراں وچ نماز جمعہ قائم دی انہاں وچو‏ں سب تو‏ں پہلی نماز جمعہ مشہد تے دائمی طور تو‏ں قم دی مسجد جمکران، صنعتی شریف یونیورسیٹی تے تہران یونیورسیٹی دی مسجد وچ چند جمعہ قائم دی اس دے بعد سید روح اللہ خمینی نے سید محمد طالقانی نو‏‏ں تہران دا امام جمعہ معین کر دتا۔ پھر قم وچ نماز جمعہ ترک کرنے دے بعد اپنا سارا وقت تدریس تے تالیف وچ صرف کر دتا تے قم وچ 10 سال قیام دے دوران عربی تے فارسی بولی وچ تدریس دے فرائض دے علاوہ 30 جلدی الفرقان دی تفسیر دی 25 جلد تالیف کردی ۔

آپ کہندے سن :مینو‏ں یاد اے کہ علامہ طباطبائی نے فرمایا سی کہ جدو‏ں تک ایہ تفسیر تمام نہ ہو جائے کوئی دوسری کتاب نہ لکھنا تو ایسا ہی ہويا۔ انہاں نے 3 11جلد کتاب کہ انہاں وچو‏ں نصف جلداں عربی بولی وچ نيں، تالیف کيتیاں نيں کہ انہاں سب وچ زیادہ مشہور تفسیر الفرقان فی تفسیرالقرآن بالقرآن و السنۃ اے جسنو‏ں 10 سال دی مدت وچ اپنے استاد سید محمد حسین طباطبائی دی تشویق اُتے شہرقم وچ تمام کیتا۔

وفات

صادقی تہرانی نے 1390 نو‏‏ں وفات پائی تے حضرت فاطمہ دے حرم وچ آیۃ اللہ اشکوری نے آپ دی نماز جنازہ پڑھائی تے اس دے بعد 3 فروردین 1390ھ ش نو‏‏ں قم دے باغ بہشت قبرستان وچ سپرد لحد کرد یئے گئے ۔

تفسیری روش

علامہ محمد صادقی تہرانی نے قرآن دی تفسیر وچ ہور مفسرین تو‏ں جداگانہ تے منحصر بہ فرد طرز تے اسلوب دا استعمال کیتا اے اک قرآن دی قرآن تو‏ں تے دوسری قرآن دی سنت تو‏ں تفسیر دی اے، لیکن تفسیر دے مقدمہ وچ اظہار کردے نيں :کہ تفسیر دی مناسب ترین تے بہترین روش اوہی قرآن دی قرآن تو‏ں تفسیر اے۔ آپ لکھدے نيں : تفسیر دے تمام طریقے تے اسلوب غلط نيں سوائے قرآن دی قرآن تو‏ں تفسیر دے تے ایہی پیغمبر اکرم ﷺ تے ائمہ معصومین دا طرز تفسیر اے لہذٰا مفسرین نو‏‏ں تفسیر دی ایہ روش معصوم معلمین تو‏ں اخذ کرنی چاہیے تے تفسیر آیات وچ اس دا استعمال کرنا چاہیے ۔

دوسری جگہ اُتے لکھدے نيں :" تفسیر ی روشاں دو حال تو‏ں خارج نئيں نيں : یا قرآن دی قرآن تو‏ں تفسیر اے یا قرآن دی تفسیر بالرا ئے دے ذریعہ کہ مفسر اس پیش کردہ طریقہ تے اسلوب دی تحلیل تے تائید دے ذریعہ آیات تو‏ں استدلال کردا اے کہ قرآن نو‏‏ں نور، برھان، بیان تے ہدایت بتاندا اے تے کہندا اے:"جو چیز خود بیان تے ہدایت اے تے اپنے غیر دے لئی مرجع تے تکیہ گاہ شمار ہوندی اے اوہ غیر نو‏‏ں روشن کرنے تو‏ں پہلے خود اپنے آپ دے لئی مبین تے روشن کرنے والی ہوئے۔

مفسر دا ایہ عقیدہ اے کہ قرآن دی قرآن تو‏ں تفسیر سب تو‏ں پہلے قرآنی مفاہیم تے معارف تک رسائی دا ذریعہ اے، معنی دا اوہ مرتبہ جو دلالت مطابقی دے حدود وچ واقع ہوندا اے اس خصوصیت دے نال کہ گہرے تے عمیق مفاھیم دی جڑ معانی تے منطوق وچ موجود اے تے اوہدی روشنی وچ شکل اختیار کردے نيں ،اس طرح تو‏ں کہ اوہدی صحت تے سقم آیات دے منطوق دی برابری تے عدم برابری وچ اے کیونکہ روایات دی ارزش تے اہمیت دا اندازہ لگانے تے اوہدی صحت تے سقم دی جانچ کرنے وچ قرآن دی محو ر یت دے افتضاء تو‏ں آیات دا منطوق روایات دے قرآن دے موافق تے نا موافق ہونے وچ معیار قرآن اے۔ نتیجتاً تفسیر ماثور تے منقول آیت تو‏ں الگ کوئی چیز نئيں اے بلکہ معنی دے لحاظ تو‏ں اس دے بعض مراتب نيں دے کہ ظاہر آیت دے پرتو وچ ہور آیات دی مدد تو‏ں حاصل ہويا ہے،قرآن دی سنت تو‏ں تفسیر قرآن دی قرآن تو‏ں تفسیر دے مانند اے۔

ڈاکٹر صادقی تہرانی اپنی تفسیر دے مقدمہ وچ لکھدے نيں:"کم تو‏ں کم جس چیز دا اقدام کرنا چاہیے عبارت دا سمجھنا اے کہ اوہی آیت دے مطابقی تے ظاہری معنی نيں۔ پس اس مطابقی معنی ،ہور معنی دے زاویاں نو‏‏ں کشف کرنے دی اساس تے بنیاد قرار پائے گا ،لطائف تے حقائق دی تفسیر دے چار مرتبے تے مرحلے نيں:عبارت دی تفسیر،اشارہ ،لطائف تے حقائق دی تفسیر پس ایہی ظاہری معنی حدیث دے قرآن اُتے پیش کرنے دا معیار اے تفسیر دے عملی نمونے وی اسی واقعیت تے حقیقت دی ترجمنی کردے نيں کہ مفسر تفسیر ماثور دے قبول کرنے وچ ہر چیز تو‏ں زیادہ آیت دے معنی دے مختلف مرتباں تو‏ں سازگار ہونے دے بارے وچ غور و فکر کردا اے ۔

تے ہر جدید معنی دا حصول آیت دے ظاہری مفہوم دے پرتو وچ اوہدی اس تو‏ں مطابقت دی جستجو تے تلاش کردا اے۔ اس طرح تو‏ں کہ مفسر دا طریقہ در حقیقت اوہی قرآن دی قرآن تو‏ں تفسیر دی تجویز دا طریقہ اے جے چہ اس نے سنت تو‏ں وی استفادہ کیتا اے ،اک جہت تو‏ں ایہ وی کہیا جاسکدا اے کہ انہاں دی تفسیر تحلیلی،اجتہادی،تربیندی تے اجتماعی تفسیراں دی ردیف وچ شمار ہو تی اے۔

فقہی روش

آپ نے کتاب اصول الاستنباط دے بعض حصےآں وچ تے اصول استنباط فقہی دے حصہ وچ تے فقہی روش وچ جسنو‏ں آپ نے اپنی رسمی سائٹ وچ شائع کیتا اے قرآن و سنت (کتاب دے محور اُتے) نو‏‏ں فقہی استنباط تے قطعی تے معصوم دلیلاں دی روشنی وچ بنیاد جاندے نيں انہاں دی نظر وچ کتاب و سنت اک دوسرے دے مطابق وی نيں تے اخلاقی،اعتقادی،انفرادی،اجتماعی،عبادی تے سیاسی احکم وغیرہ دا محور صرف تے صرف قرآن اے تے دوسرے مرتبہ وچ وحی قرآنی اُتے منطبق سنت اے تے نصوص دے لحاظ تو‏ں صرف کتاب اللہ دلیل اے جو جواز آور وی اے تے شرعی دلیل وی ۔

آپ اس طرز تے اسلوب تو‏ں شیعہ تے سنی دے مشہور فقہی استنباط تے استدلال دے اصول و قواعد منجملہ عقل،اجماع تے شہرت نو‏‏ں استقلالی طور اُتے تے علما دی سیرت ،خبر واحد ظنی،قیاس ،استحسان تے استصلاح وغیرہ نو‏‏ں بطور مطلق قرآن تو‏ں استدلال کردے ہوئے مردود جاندے نيں تے تصریح وی کردے نيں کہ"اطباق" ضرورت،اجماع،شہرت تے ویژہ روایت جو قرآن دے مخالف ہو مردود تے قابل قبول نئيں اے ،لیکن جو اجماع،شہرت تے ہر اوہ روایت جو قرآن دے مخالف نہ ہو تے کوئی معارض نہ رکھدی ہو تے علمائے امامیہ دے طریق تو‏ں اسيں تک پہونچی ہو آیہ کریمہ " قُلْ فَلِلَّہِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاِءَ لَهَدَاکُمْ َاجْمَعِينَ'" دے مطابق مقبول اے ،کیونکہ جے شارع مقدس اس دے مخالف ہو تے تو حتما اس تو‏ں رسا ترین حجت اسيں مکلفین دے لئی ارسال کردے تے دو روایت دے درمیان تعارض دی صورت وچ عمر بن حنظلہ دی مقبولہ وچ منقول مر جحات مقبول نيں۔

آپ دی نظر وچ اصلی محور تمام دینی میداناں وچ "قرآن ہے،کیونکہ خداوند ارشاد فرماندا اے:" وَ اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْکَ مِنْ کِتابِ رَبِّکَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً" تلاوت کرو انہاں چیزاں دی جو تواڈے رب دی طرف تو‏ں تواڈی طرف وحی ہوئی اے اس دے لئی کوئی تبدیل کرنے والا نئيں اے تے قرآن دے سوا کوئی(رسالتی تے وحیانی) پناہ گاہ نئيں پاؤ گے" (کہف آیت 27) بنابر ااں آیہ مبارکہ مسلین وی پیغمبر اُتے نازل ہونے والی وحی دی پیروی کردے ہوئے قرآن دے سوا کوئی مرجع تے پناہ گاہ نئيں پا یئں گے۔

پس کوئی وی حدیث خواہ متواتر ہو یا غیر متواتر نص دی مخالفت یا قرآن وچ ثابت ظاہر دی مخالفت کيتی صورت وچ مردود ہے لیکن جس حدیث نو‏‏ں امامیہ دی اکثریت نے نقل کیتا ہو تے کوئی معارض وی نہ ہو تے اس دے بارے وچ قرآن نے وی کوئی نفی یا اثبات نہ کیتا ہو تو اوہ "اطيعواالله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم" دے باب تو‏ں مقبول اے۔

تے اس طرح دی احادیث حروف مقطعہ تے آیات قرآن دے رمز تو‏ں ماخوذ اے کہ سورہ کہف دی 27واں آیت تمام احکم دا سرچشمہ قرآن نو‏‏ں جاندی اے تے بس ،نتیجتاً سنت قرآن دے رموز تے اسی قرآنی وحی تو‏ں ماخوذ مرحلہ حقائق وچ یا تا ویل اے لہذٰا سنت کسی صورت قرآن دے مقابلہ وچ نئيں اے کہ اوہدی ناسخ ہو سکے۔ قرآن وچ موجود نص یا ظاہر جے نسخ ہوئے گا تو اس وچ موجود ظاہر تے نص تو‏ں ہی ہوئے گا۔

ضمناً ایہ وی یاد رہے کہ ظنی دلیل وی قرآن دی نظر وچ مردود اے کہ آیہ کریمہ" لا تقف ما لیس لک بہ علم" جس دی نسبت تمنيں علم نئيں اے اوہدی پیروی نہ کرو " کدی اصول دین تو‏ں مخصوص نئيں اے ،کیونکہ ایہ غیر علم دی ممنوعیت فرعی احکم دے بعد آئی اے لہذٰا احکم الہی وچ ظن تے گمان کدی کوئی نقش نئيں رکھدے کیونکہ:" إن الظن لا يغني من الحق شيئا " جے اسلامی کتاباں حوادث زمانہ تو‏ں نابود ہو گئی نيں تو اپنی حجت بالغہ دے بیان وچ اللہ دا علم تے اوہدی رحمت و قدرت نابود نئيں ہوئی اے۔

علامہ صادقی تہرانی علم رجال دے کردار نو‏‏ں زیادہ تر موضوعات وچ جاندے نيں تے معتقد نيں کہ پوری تاریخ وچ اسلام دے آغاز تو‏ں اج تک خود غرض اورجدال کرنے والےآں نے بہت ساری احادیث دی عبارت نو‏‏ں جعلی اسناد دے ضمیمہ دے نال جعل تے گڑھ لیا اے تے نتیجتاً صحیح السند احادیث دے عنوان تو‏ں قرآن دے ثابت و پائیدار نص یا ظاہر دے خلاف ساڈے حوالہ کر دتا اے، آپ اپنی کتاب "غوص فی البحار" وچ تقریباً شیعہ تے سنی دی حدیث دی 180 جلد کتاباں دی کتاب تے سنت دی بنیاد اُتے نقد دی اے۔

ان دی نظر وچ خبر واحد دی ظنی حجیت مردود اے یعنی اوہدی حجیت دی دلیلاں پورے طور تو‏ں قرآن دی آیت دے مقابلہ وچ نيں کہ اس نے ظن اُتے عمل کرنے نو‏‏ں رد کیتا ہے" لا تقف ما لیس لک بہ علم" جس دا تمنيں علم نئيں اے اوہدی پیروی نہ کرو۔ اس بنا اُتے قرآن تو‏ں استدلال دی وجہ تو‏ں خبر واحد دی حجیت دی معالم ،رسائل تے کفایۃ وچ جو دلیلاں ذکر ہوئی نيں نو‏‏ں ساری دی ساری دلیلاں نو‏‏ں مختلف مرحلاں وچ نقض کردے نيں تے کہندے نيں کہ آپ ملاحظہ کریئے کہ خداوند عالم نے کتاب تے سنت دونے دے لحا ظ تو‏ں باب علم نو‏‏ں مفتوح رکھیا اے لیکن سندی فقہائے عظام نے باب علم نو‏‏ں مسدود کر دتا اے، اسلام ظنی نئيں اے تے اس وقت خداوند عالم ارشاد فرماندا اے : قُلْ فَلِلَّہِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاِءَ لَهَدَاکُمْ َاجْمَعِينَ (انعام 6/149) آیات حجت بالغہ،حجت رسا تے علمی نيں یا ظنی؟ حجت ظنی رسانہاں نو‏ں اے کیونکہ جو علم نئيں اے اوہ نہ رسا اے تے نہ حجت اے۔ بنابر ااں افسوس اے کہ باب علم دے مسدود ہونے دے قائل حضرات نے در حقیقت اسنو‏ں بند کر دتا اے یعنی باب قرآن تے سنت قطعیہ دے علم نو‏‏ں بند کر دتا اے۔

نظرات

ولایت مطلقہ فقیہ

اگرچہ آپ ایران وچ پہلوی نظام حکومت دے مخالف سن تے اس دور وچ کافی سیاسی سرگرمیاں وی دکھایاں نيں تے روح اللہ خمینی ؒ تو‏ں کافی گہرا تے قریبی رابطہ وی سی لیکن انقلاب دے بعد ولایت مطلقہ فقیہ دے موافقین وچ نئيں سن ۔

آپ عصر غیبت وچ فقہا دی کمیٹی دی ولایت دے قائل سن کہ اوہ شوریٰ تے کمیٹی وی لوگاں دی آرا تو‏ں منتخب نئيں ہوئے گی انہاں دا نظریہ سی کہ ہر انتخاب وچ رائی تے ووٹ دینے والے اس موضوع وچ مہارت رکھدے ہاں تے غیر تخصصی رای نو‏‏ں حرام جاندے سن ۔ لہذٰا آپ معمول تے رائج طریقہ تو‏ں ریفرنڈم تے انتخابات منعقد کرنے دے موافق نئيں سن تے لوگاں دے نظریات نو‏‏ں بروئے کار لانے دے لئی ہور طریقاں تے راہاں دے قائل سن ۔

فرد کدی مشروعیت تے جواز دی بنیاد نئيں ہو سکدا ،ولایت مطلقہ خدا دا حق اے تے شرعی ولایت پیغمبر ﷺ دا حق اے ،علما کلی ولایت دے مالک نئيں نيں کیونکہ ایہ وی خطا کردے نيں تے کر سکدے نيں۔

ولایت مطلقہ فقیہ تو‏ں متعلق آپ دا نظریہ ایرانی عوام دے درمیان قابل توجہ مقبولیت دا حامل اے۔ ایرانیاں دی تعلیم یافتہ اکثریت انہاں دے نظریہ نو‏‏ں اقتدار پسند لوگاں کہ گروہ دے تفکرات تو‏ں متفاوت قلمداد کردی اے۔

بلوغ دے متعلق

آیت اللہ صادقی تہرانی دی نظر وچ بلوغ دے نشیب و فراز تے اس دے تمام مرحلاں وچ عقلی یا جسمنی یا جنسی یا مالی تے یا اجتماعی اے تے بلوغ نو‏‏ں 6 قسماں وچ تقسیم کردے نيں :

• - بلوغ نماز:لڑکا تے لڑکی دا درمیانی سن بلوغ 10 سال دے آغاز تو‏ں تے کدی 10 سال تو‏ں زیادہ تو‏ں یا اس دے بعد ایہ بلوغ حاصل ہوندا اے۔
• - روزہ رکھنے دا بلوغ:روزہ رکھنے وچ بلوغ دی عمر دا معیار جسمنی توانائی اے تے لڑکا و لڑکی دے لئی اوہدی درمیانی عمر 13 سال اے۔
• - بلوغ ازدواج:اس بلوغ دا معیار ازدواجی توانائی اے تے عام طور اُتے لڑکیاں لڑکےآں تو‏ں کچھ پہلے بالغ ہوجاندی نيں جداں کہ لڑکیو‏ں دے حجاب دا بلوغ وی لڑکےآں دے جنسی بلوغ تو‏ں پہلے اے۔
• - بلوغ اقتصادی: اس بلوغ وچ لڑکے عام طور اُتے لڑکیو‏ں اُتے ترجیح رکھدے نيں ؛کیونکہ انہاں دے اندر اپنی اقتصادی کوشش تے تلاش دی صلاحیت تے رشد زیادہ اے بالخصوص شرعی حقوق دی ادائیگی دے سلسلہ وچ جداں حج،عمرہ تے تمام اوہ عبادت جنہاں وچ مال دی ضرورت ہوندی اے۔
• - اسلام دی تبلیغ دا بلوغ :امر بالمعروف تے نہی از منکر اے کہ ضروری شرائط دے ہونے دے وقت لڑکا تے لڑکی دونے ہی اُتے واجب ہوجاندا اے تے لڑکےآں دی ذمہ داری لڑکیو‏ں تو‏ں زیادہ اے کیونکہ لڑکے وسیع ترین اجتماع تے معاشرے وچ زندگی گذارتے نيں۔
• - جہاد تے دفاع دا بلوغ : ایہ واحد شرائط لڑکےآں اُتے واجب اے لیکن کلی تے عمومی فوج دی ضرورت دی صورت وچ لڑکیو‏ں اُتے وی واجب ہوجاندا اے تے اس دے تمام مرحلاں وچ بلوغ دے نشیب و فراز دا معیار عقلی یا جسمنی یا جنسی یا مالی یا اجتماعی توانائی اے۔

ملائکہ دا سجدہ آدم

علامہ صادقی تہرانی اکثر مفسرین دے رائج نظریہ دے خلاف ملائکہ دے سجدہ نو‏‏ں آدم دی خلقت دے شکرانہ دے طور اُتے خدا دا سجدہ جاندے نيں نہ آدم دا تے سورہ اعراف دی 11واں آیت دی تفسیر وچ غور و خوض کرنے تو‏ں اس طرح تفسیر کردے نيں:تے یقیناً اسيں نے تساں نو‏‏ں ہموار زمین وچ (تواڈے امکان تے توانائی دے بقدر) رہنے دا ٹھکانا دتا تے اس وچ تواڈے لئی معیشت دے اسباب فراہ‏م کیتے (لیکن) بہت کم لوگ شکر گزار نيں ) 10 ( تے بیشک اسيں نے تساں نو‏‏ں خلق کیتا اس دے بعد اسيں نے تواڈی تصویر بنائی اس دے بعد اسيں نے فرشتاں تو‏ں کہیا : آدم دی تعلیم دے شکرانہ دے لئی (میرا) سجدہ کرو پس (سب) نے سجدہ کیتا سوائے ابلیس دے (کہ) سجدہ کرنے والےآں وچ نہ سی !

آپ دے عقیدہ تے نظریہ دے مطابق سورہ اعراف دی 11واں آیت وچ کہ ایتھ‏ے اُتے آدم دے لئی فرشتاں نو‏‏ں سجدہ کرنے دا حق تعالیٰ دا فرمان اے۔ اوہ آدمیاں دی تخلیق تے تصویر بنانے دے بعد اے جو دو بنیاد اُتے استوار اے۔

خود حضرت آدم وچ انساناں دی خلقت تے تصویر خاص طریقہ تو‏ں محقق تے ثابت اے کہ آئندہ وچ نسلاں دا سلسلہ اسی اُتے استوار اے تے ایہ خلق تے تصویر دونے ہی فعلی تے شانی رخ تو‏ں اک دوسرے تو‏ں اختلاف رکھدی نيں ،اس دا موجودہ چہرہ آدم اول وچ نمودار سی کہ اس وچ خلقت تے موجودہ تصویر دونے سی لیکن انہاں دی ذریت دی نسبت کہ انہاں دی صلب تے حضرت حوا دا رحم سی اوہدی خلق دا وجود اوہی ذریت دی حالت اے تے تصویر انہاں ذریتاں دی گوناگاں صورتاں ہاں گی۔

یہ "کم" دی خلقت وی "صورنا کم" وچ اے کلی طور اُتے فعلی حالت اُتے ناظر اے (ہر اک اپنے اپنے زمانہ وچ) اس دے بعد فرشتہ دے آدم دے معلم ہونے دے شکرانہ دے طور اُتے خدا دے لئی سجدہ کرنے اُتے مامور ہوئے نيں اس تو‏ں مراد اے، بالخصوص محمد تے محمد والے تے تمام انبیا تے معصومین ؑ کہ کلی طور اُتے آدم تو‏ں برتر نيں تے ایہ نکتہ اوہدی معنوی جہت دے علاوہ " ثم قلنا لِلملائکه" کہ اللہ دا ایہ حکم فرشتاں دے سجود دی نسبت انساناں دی خلقت تے اوہدی تصویر دے بعد اے اوہدی پہلی حالت آدم نيں تے اوہدی بعد دی حالت تمام معصومین نيں۔

فرشتہ جو حضرت آدم دے معلم ہونے دے شکرانہ دے طور اُتے خدا دے لئی سجدہ کرنے اُتے مامور ہوئے اس تو‏ں مراد شخص آدم نئيں سن بلکہ اس تو‏ں تمام شائستہ انسانیت تے آدمیت مراد اے بالخصوص حضرت محمد ﷺ تے آپ دے اہلبیت ؑ تے تمام محمدی معصومین ؑ نيں کہ سارے کہ سارے آدم تو‏ں برتر نيں تے تے ایہ نکتہ اوہدی معنوی جہت " ثم قلنا لِلملائکة" دے علاوہ کہ فرشتاں دے سجود دی نسبت امر الہی انسان دی خلقت تے اوہدی تصویر دے بعد اے۔ اوہدی سب تو‏ں پہلی حالت آدم نيں تے اس دے بعد دے حالات تمام معصومین نيں۔

2۔ ایہ گل کہ سجدہ شخص آدم دے لئی نئيں سی بلکہ تمام بلند و بالا انسانیت دے لئی اے کہ حضرت محمد ﷺ تے آپ دے اہلبیت ؑ اس بلند وبالا انسانیت دی بلند ترین چوٹی اُتے واقع نيں چنانچہ شخص آدم اسماء دی تعلیم دے سلسلہ وچ فرشتاں دے اتنے شائستہ معلم رہے نيں ،ہور انبیائے الہی دی نسبت محمدیان ( اہلبیت ؑ) اس دے بلند ترین درجات وچ واقع نيں۔ تے جداں کہ اسيں نے مناسب جگہاں اُتے بیان کیتا اے کہ مورد سجدہ خود حضرت آدم ؑ نئيں تھے؟ کیونکہ عقل، فطرت تے کتاب و سنت دے مطابق غیر خدا دا سجدہ حرام اے ،اس قانون دی بنا اُتے آدم دے لئی سجدہ تے حضرت یوسف دے والدین دا یوسف دے لئی سجدہ ،سجدہ شکر سی کہ سجدہ دا متعلق "اللہ" اے تے سجدہ دا سبب اللہ دی خلق دے آدم دی نسبت فرشتاں دے لئی سجدہ دا حکم تے یوسف دی نسبت انہاں دے والدین نو‏‏ں سجدہ دا حکم بہت وڈی نعمت اے۔

"اسجدوا" فعل لازم اے اس قانون دی بنیاد اُتے سجدہ دے مسجود دی نسبت شامل ہونے دے لئی حرف تعدیہ لازم ہوئے گا تے چونکہ سجدہ دا متعلق صرف خدا اے ،ایتھ‏ے اُتے "اللہ" محذوف اے کہ فطری طور اُتے اوہدی لام تعدیہ دے لئی اے لیکن لآدم وچ لام تعدیہ دی نئيں اے بلکہ آدم دی تکریم دی غرض تو‏ں اے کہ مجموعی طور اُتے اس جملہ دے معنی اس طرح ہون گے :آدم دی تعظیم دے لئی کہ تواڈے معلم نيں اس دے شکرانہ دے طور اُتے خدا دا سجدہ کرو۔ اس قانون دی بنیاد اُتے نہ عبودیت دے عنوان تو‏ں آدم انہاں دے مسجود نيں تے نہ ہی احترام دے عنوان تو‏ں بلکہ (عبودیت تے احترام دونے وچ) مسجود لہ صرف تے صرف خدا اے تے آدم اصطلاحی اعتبار تو‏ں (مسجود لا جلہ) رہے نيں ،اوہدی مثال ایہ اے کہ جے خدا آپ نو‏‏ں کوئی عظیم نعمت یعنی مال یا اولاد عطا کر دے تو اس نعمت دے شکرانہ دے طور اُتے خدا دا سجدہ کر وگے تو کیتا آپ دے سجدہ دا مورد مال تے آپ دی اولاد ہے؟ ہرگز نئيں ! بلکہ ایہ خدا اے کہ اس نعمت دے شکرانہ دے طور اُتے آپ اس کاسجدہ کرن گے؟

آپ دے بعض فتوے تے نکتہ چینی

• مردہ اعلم یا مجتہد اعلم عورت دی تقلید واجب اے ؛کیونکہ اصل احسن القول ،یعنی بہترین قول دا اتباع اے نہ کوئی تے چیز۔ مکلفین اُتے امکانی صورت تے بقدر توانائی احکم الہی وچ تحقیق کرنا واجب اے۔ تے اپنے مراجع تو‏ں دلیل طلب کر اں تے قانع ہو ں تے اندھی تقلید تے کورکورانہ تے نا آگاھانہ اتباع دا راستہ بطور کلی سب دے لئی بند اے ،کہ مسلما‏ن شخص جس حد تک وی اسلامی مسائل تو‏ں ناواقف ہو لیکن جس چیز دی پیروی دا حکم اے اسنو‏ں علم و آگہی دے نال ہونا چاہیے تے بس ۔
• کفار تے اہل کتاب دا بدن پاک اے تے آیہ کریمہ (انماالمشرکون نجس) وچ ذکر شدہ نجاست بالخصوص انہاں دی روح دے بارے وچ اے نہ جسم دے ،کیونکہ انہاں دی روح ناپاک تے نجس اے نہ جسم۔
• مسکرات (نشہ آور چیزاں) تے شراب خواہ انگور دے رس تو‏ں بنی ہو یا کھجور تو‏ں بطور کلی پاک نيں لیکن انہاں دا کھانا حرام اے۔
• مسافر دی نماز تے اس دا روزہ قصر نئيں اے۔
• دھواں تے غلیظ قسم دا گرد و غبار روزہ نو‏‏ں باطل کرنے والا نئيں اے۔
• نماز جمعہ عسر و حرج دے بغیر اس دے شرائط دے نال تمام مکلفین اُتے واجب ہے،تے جے امام تے ماموم خطباں دی صحت دے شرائط دی رعایت نہ کریئے تو اس دا انجام دینا جائز نئيں اے تے اسنو‏ں فرادیٰ وی نئيں پڑھا جاسکدا۔
• زکوۃ وی خمس دی طرح تمام حلال آمدنی وچ وچ خواہ کھیندی باڑی ہو یا تجارت تے صنعت وغیرہ واجب ہوندی اے جے چہ اس دا فیصد خمس تو‏ں بہت کم اے ۔
• اعتکاف تمام مساجد وچ جائز اے۔
• شطرنج حرام اے۔
• سیگریٹ پینا حرام اے لیکن مبطل روزہ نئيں ہے
• افسوس کہ جے حوزہ ھاہ علمیہ وچ وی رائج نظریہ دے خلاف کوئی نظر دی جائے تو لوگ استدلال نو‏‏ں نظر انداز کردیندے نيں تے صرف کہنے والے دی گل نو‏‏ں خراب کرنے دی فکر وچ لگ جاندے نيں تے افسوس دا مقام ایہ اے کہ اس طرح دی باتاں تے نظریات علمی محافل وچ ہوندی نيں۔

آثار

• آثار و تألیفات دے نشر کرنے دا مرکز Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین

اردو وچ ترجمہ

• فقه گویا Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین
• خالق و مخلوق Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین
• احکم قضاوت تے اس دے متعلق سوالات اوران دے جوابات Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین
• علم فیصله در اسلام قرآن و حدیث دی روشنی وچ Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین
• مفت خور کتاب و سنت دی روشنی وچ Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین

عربی

• الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن والسنه Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین 30 جلد
• الفرقان،التفسیر الموضوعی بین الکتاب والسنه Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین 22 جلد
• الفقه المقارن بین الکتاب والسنه 8 جلد
• علی و الحاکمون
• لماذا انتصرت اسرائیل و متی تنهزم؟
• عقائدنا
• علی شاطیءالجمعه
• دلیل الفرقان في تفسیر القرآن بالقرآن
• رسول الاسلام فی الکتب السماویه
• حوار بین الالهیین و المادیین
• تاریخ الفکر و الحضاره
• المقارنات بين الكتب السّماويّة
• الأمر بالمعروف والنهى عن المنكر بين الكتاب والسنة وسائر الكتب السماوية
• البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن
• تبصره الفقهاء بین الکتاب و السنه(الجزء الاول)
• تبصره الفقهاء بین الکتاب و السنه(الجزء الثانی)
• تبصره الوسیله بین الکتاب و السنه
• اصول الاستنباط بین الکتاب و السنه
• فتیاِنّا
• أین الکراسه
• مقارنات فقهیه
• لماذا نصلی و متی نقصر من الصلاه؟
• حوار بین اهل الجنه و النار
• المناظرات
• المسافرون
• غوص فی البحار
• الفقهاء بین الکتاب و السنه
• شذرات الوسائل و الوافی المخطوط

فارسی

• رساله توضیح المسائل نوین
• بشارات عهدین
• پرسش و پاسخهای احکم قضایی بر مبنای قرآن
• گفتمان خداپرستان با مادّی گرايان درباره اصل توحيد
• مفت خواران از دیدگاه کتاب و سنت
• نگرشی جدید بر حقوق بانوان در اسلام
• علم قضاوت در اسلام از دیدگاه کتاب و سنت
• فقه گویا
• پاسخ به اتهامات مکتوب
• رمز وحدت در شریعت
• مفسدین فی الارض
• نقدی بر دین پژوهی فلسفه معاصر
• قرآن و نظام آموزشی حوزه
• ماتریالیسم و متافیزیک
• علم اصول در ترازوی نقد
• علی (ع) و حاکمان تاریخ
• ستارگان از دیدگاه قرآن
• تاریخ اندیشه وتمدن
• أینَ؟ (شرح و تفسیر فرازهای مهمی از دعای ندبه)
• انقلاب اسلامی 1920 عراق
• آفریدگار و آفریده
• آیات رحمنی (در پاسخ به کتاب آیات شیطانی)
• تفسیر سوره حمد
• ترجمان فرقان - جلد اول (تفسیر مختصر قرآن کریم فارسی 5 جلدی)
• ترجمان فرقان - جلد دوم
• ترجمان فرقان - جلد سوم
• ترجمان فرقان - جلد چهارم
• ترجمان فرقان - جلد پنجم
• وصیت و ارث از دیدگاه کتاب و سنت
• گناهان کبیره و صغیره از دیدگاه کتاب و سنت
• طهارت و نجاست از دیدگاه کتاب و سنت
• مالیاتهای اسلامی(خمس و زکوۃ) از دیدگاه کتاب و سنت
• روزه (خودساری) از دیدگاه کتاب و سنت
• طلاق از دیدگاه کتاب و سنت
• حج،نذر،عهد،قسم و مسائل مستحدثه از دیدگاه کتاب و سنت
• خوردنیها و آشامیدنیها از دیدگاه کتاب و سنت
• اقتصاد و تجارت از دیدگاه کتاب و سنت
• امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه کتاب و سنت
• اجتهاد و تقلید از دیدگاه کتاب و سنت
• ازدواج و زناشویی از دیدگاه کتاب و سنت
• ترجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره یوسف
• ترجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره یونس
• ترجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره واقعه
• ترجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره یاسین
• ترجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره نجم
• رجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره نوح
• ترجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره لقمان
• ترجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره مریم
• ترجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره ابراهیم
• ترجمان فرقان - تفسیر مختصر سوره حجرات
• حکومت قرآن
• دعاهای قرآنی
• حکومت مهدی
• گفتگویی در مسجدالنبی
• مسیح از نظر قرآن و انجیل
• خاتم پیامبران
• سپاه نگهبانان اسلام
• حکومت صالحان یا ولایت فقیهان
• نماز جمعه
• پیروزی اسرائیل چرا و شکست آن کی؟
• برخورد دو جهان بینی
• مسافران (نگرشی جدید بر نماز و روزه مسافر)
• ترجمان وحی (ترجمه فارسی قرآن کریم)
• طهارت (وضو-غسل-تیمم) از دیدگاه کتاب و سنت

حوالے

باہرلے جوڑ

• وب سایت علوم قرآن
• آیت الله دکتر محمد صادقی تهرانی دی اردو بولی وچ سوانح حیات Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین
• فقه گویا Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین
• جامعةُ علومِ القرآن Archived 2019-12-03 at the وے بیک مشین
• توضیح المسائل نوین رسالہ علمیہ Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین
• محمد صادقی تهرانی دے آثار علوم اسلامی دے کمپیوٹری تحقیقاندی مرکز وچ Archived 2010-02-24 at the وے بیک مشین
• آدینه بوک دی روشنی وچ بعض کتاب Archived 2014-08-19 at the وے بیک مشین
• روزنامه اعتماد
• روز آن لاین
• اصول الاستنباط Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین (تفسیر موضوعی قرآن کریم)
• ترجمان وحی Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین(ترجمان قرآن کریم)
• ترجمان فرقان Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین(تفسیر مختصر قرآن کریم)
• تفسیر الفرقان فی تفسیر القرآن (تفسیر 30 جلدی قرآن کریم) Archived 2019-09-30 at the وے بیک مشین