مجلس شوریٰ دار العلوم دیوبند
مجلس شوری دار العلوم دیوبند دی اہم تے مرکزی اہمیت دی حامل انجمن اے جو دار العلوم دے تمام کماں دی نگرانی تے رہنمائی دی ذمہ دار تے اک باختیار مجلس اعلیٰ اے۔ اس دی تشکیل قیام دار العلوم دے نال ہی عمل وچ آگئی سی۔ اس مجلس دا نظم و نسق شروع ہی توں امرھم شوری بینھم دے شورائی اصول اُتے قائم اے۔ اس مجلس شوریٰ دے قیام دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ انتظامات وچ وڈی وسعت دے نال جمہوری انداز قائم ہويا۔ ارباب مشورہ دے لئی جنہاں صفات توں متصف ہونا ضروری اے انہاں دی نسبت محمد قاسم نانوتوی نے اپنے تحریر کردہ دستور العمل دی تیسری دفعہ وچ ایہ ہدایت دی اے:
” | مشیران مدرسہ نوں ہمیشہ ایہ گل ملحوظ رہے کہ مدرسہ دی خوبی تے خوش اسلوبی ہو، اپنی گل کيتی پچ نہ دی جائے، خدا نخواستہ جدوں اس طرح دی نوبت آئے گی تاں اہل مشورہ نوں اپنی مخالفت رائے تے اوراں دی رائے دے موافق ہونا ناگوار ہو تاں فیر اس مدرسہ دی بنیاد وچ تزلزل آجائے گا۔ القصہ تہ دل توں بر وقت مشورہ تے ہور اس دے پس و پیش وچ خوش اسلوبی مدرسہ ملحوظ رہے، سخن پروری نہ ہو تے اس لئی ضروری اے کہ اہل مشورہ اظہار رائے وچ کسی وجہ توں متامل نہ ہاں تے سامعین بہ نیک نیت اسنوں سناں یعنی ایہ خیال رہے کہ جے دوسرے دی گل سمجھ وچ آجائے گی تاں اگرچہ ساڈے مخالف ہی کیوں نہ ہو بدل و جان قبول کرن گے تے ہور اسی وجہ توں ایہ ضرور اے کہ مہتمم امور مشورہ طلب وچ اہل مشورہ توں ضرور مشورہ کیتا کرے، خواہ اوہ لوک ہاں جو ہمیشہ مشیر مدرسہ رہندے نيں یا کوئی وارد و صادر جو علم و عقل رکھدا ہو تے مدرسےآں دا خیر اندیش ہو تے ہور اس وجہ توں ضرور اے کہ جے اتفاقاً کسی وجہ توں اہل مشورہ توں مشورہ دی نوبت نہ آئے تے بقدر ضرورت اہل مشورہ دی مقدار معتد بہ توں مشورہ کیتا گیا ہو تاں فیر اس وجہ توں ناخوش نہ ہو کے میرے توں کیوں نہ پُچھیا۔ ہاں جے مہتمم نے کسی توں نہ پُچھیا تاں فیر اہل مشورہ معترض ہوسکدا اے ۔ | “ |
دار العلوم دی مجلس شوری اک طرف تاں چندہ دینے والےآں دی نمائندگی کردی اے، اسنوں چندہ دہندگان دے وکیل دی حیثیت حاصل اے تے دوسری جانب دار العلوم دے آمد و صرف تے اہم انتظامی امور دے متعلق کثرت رائے توں اپنے فیصلے صادر کردی اے۔ دار العلوم دیوبند دا اک دستور اساسی اے تے دار العلوم دی تمام کارروائیاں تے ضروری فیصلے اسی دستور دی روشنی وچ طے پاندے نيں۔ مجلس شوری انتظامی آئین و ضوابط وضع کردی اے۔ دار العلوم دیوبند دے جملہ اوقاف تے جائداداں اس دی تولیت و نگرانی وچ نيں تے ایہی مجلس دار العلوم دے مسلک دی حفاظت تے ملازمین دے عزل ونصب کيتی ذمہ دار اے۔ مجلس شوری دا اجلاس سال بھر وچ کم ازکم دو مرتبہ لازمی اے۔ ہنگامی مسائل وچ اس توں ودھ نشستاں ہُندیاں نيں۔[۱]
ضابطہ رکنیت
سودھودستور دی رو توں مجلس شوری وچ کم ازکم گیارہ اراکین دا عالم ہونا ضروری اے۔ بقیہ دس رکن ایداں غیر عالم حضرات ہو سکدے نيں جو انتظامی تے تعلیمی امور وچ بصیرت و مہارت رکھدے ہون۔ مہتمم تے صدر مدرس اپنے منصب دے لحاظ توں شوری دے رکن رہندے نيں۔ انعقاد اجلاس دے لئی اراکین دی کم ازکم اک تہائی تعداد دا شریک اجلاس ہونا ضروری اے۔[۲]
مجلس شوری دے اولین اراکین
سودھومجلس شوریٰ اپنی ابتدا وچ یعنی قیام دے وقت حسب ذیل ست اراکین اُتے مشتمل تھی:
- محمد قاسم نانوتوی (1283ھ /1866ء تا 1297ھ /1880)
- سید محمد عابد دیوبندی (1283ھ / 1866 تا 1310ھ /1892)
- مہتاب علی دیوبندی (1283ھ /1866ء تا 1304ھ / 1887 )
- مولانا ذوالفقار علی دیوبندی (1283ھ /1866ء تا 1321ھ / 1903ء)
- فضل الرحمن عثمانی دیوبندی (1283ھ / 1866ء تا 1323ھ / 1905)
- سید فضل حق دیوبندی (1283ھ / 1866ء تا 1311ھ / 1893ء)
- شیخ نہال احمد دیوبندی (1283ھ / 1866ء تا 1304ھ / 1887)[۳]
سابقہ اراکین شوری
سودھوقیام دار العلوم دے بعد توں ہندوستان دی جو شخصیتاں مجلس شوریٰ دی رکن رہیاں، انہاں دے ناں حسب ذیل نيں:
- حکیم مشتاق احمد
- رشید احمد گنگاوہی
- حکیم ضیاء الدین رامپوری
- شیخ ظہور الدین دیوبندی
- احمد حسن امروہوی
- قاضی محمد محی الدین مرادآبادی
- محمد عبد الحق پور قاضی
- مظہر حسین گنگاوہی
- حکیم محمد اسمعیل گنگاوہی
- سعید احمد انبیٹھوی
- اشرف علی تھانوی
- عبد الرحیم رائیپوری
- حکیم احمد رامپوری
- خلیفہ احمد حسن رامپوری
- داد الہی دیوبندی
- مظہر حسین دیوبندی
- فراغت علی دیوبندی
- شیخ محمد حسین دیوبندی
- حکیم مسعود احمد گنگاوہی
- ظہور علی پور قاضی
- شیخ حبیب الرحمن دیوبندی
- قاضی محمد حسن مراد آبادی
- فصیح الدین میرٹھی
- حکیم جمیل الدین نگینوی
- محمد اسحاق کٹھوری
- حکیم مشیت اللہ بجنوری
- عبد الرحمن سیوہاروی
- محمد اشفاق رائیپوری
- حکیم رضی الحسن کاندھلوی
- رشید احمد میرٹھی
- مناظر حسن گیلانی
- مقصود علی مقصود جنگ
- محمد صادق کراچی
- حکیم سعید احمد گنگاوہی (حکیم اجمیری، ممبئی)
- محمد سہول بھاگلپوری
- خواجہ فیروز الدین
- محمد فضل اللہ مدراسی
- عبد الرحمن خان بلند شہری
- سعید احمد ہاٹ ہزاری
- رحمت اللہ جالندھری
- نواب محمود رامپوری (مدار المہام ریاست اندر گڑھ، راجپوتانہ)
- محمد شفیع دیوبندی
- محمد الیاس کاندھلوی
- حبیب الرحمن شروانی
- محمد یوسف گنگاوہی
- حسین احمد مدنی
- شیخ ضیاء الحق سہارنپوری
- شبیر احمد عثمانی
- محمد کفایت اللہ دہلوی
- محمد ابراہیم راندیری
- حکیم محمد یسین نگینوی
- عبد القادر رائیپوری
- ظہیر الحسن کاندھلوی
- عبد الرشید محمود گنگاوہی
- حفظ الرحمن سیوہاروی
- محمد منظور نعمانی
- خیر محمد جالندھری
- شبیر علی تھانوی
- بشیر احمد کٹھوری
- احمد سعید دہلوی
- سید فخر الدین احمد
- محمد نبیہ خانجہانپوری
- عتیق الرحمن عثمانی
- سید سلیمان ندوی
- سید محمد میاں دیوبندی
- مصطفیٰ حسن علوی لکھنوی
- محمد زکریا کاندھلوی
- محمود احمد نانوتوی
- حبیب الرحمن اعظمی
- عبد الصمد رحمانی
- محمد سعید بزرگ سملکی
- سید منت اللہ رحمانی
- حکیم محمد اسمعیل نگینوی
- محمد ابراہیم بلیاوی
- سید عبد العلی حسنی
- سید ابو الحسن علی ندوی
- عبد القادر مالیگااں
- زین العابدین سجاد میرٹھی
- سعید احمد اکبر آبادی
- حامد الانصاری غازی
- مرغوب الرحمن بجنوری
- فضل اللہ حیدرآبادی
- سید حمید الدین فیض آبادی
- سید فخر الحسن مرادآبادی
- عبد الحلیم جونپوری
- ابو سعود بنگلوری
- حکیم محمد زماں کلکتوی
- حکیم محمد افہام اللہ انونوی
- معراج الحق دیوبندی
- محمد عثمان دیوبندی (نواسہ شیخ الہند)
- محمد صدیق باندوی
- حاجی علاء الدین بمبئی
- عبید الرحمن خاں شروانی
- محمد اسعد مدنی
- حکیم عبد الجلیل صدیقی
- محمد صدیق مرادآبادی (رکن مجلس قانون ساز)
- عبد العزیز رائیپوری
- عبد العزیز حیدرآبادی
- غلام رسول خاموش
- اسمعیل موٹا سورتی[۴]
موجودہ اراکین شوریٰ
سودھو- مفتی ابوالقاسم نعمانی بنارس
- مفتی سعید احمد پالنپوری
- مولانا سید محمد رابع حسنی ندوی لکھنؤ
- مفتی منظور احمد مظاہری کانپور
- مولانا بدر الدین اجمل قاسمی آسام
- مولانا عبد العلیم فاروقی لکھنؤ
- مولانا انوار الرحمن بجنور
- مولانا رحمت اللہ قاسمی کشمیر
- مولانا محمد ازہر نعمانی رانچی
- مولانا غلام محمد وستانوی اکل کنواں مہاراشٹرا
- مولانا محمدطلحہ مظاہری سہارنپور
- مولانا سید میاں خلیل حسین دیوبند
- مولانا محمدیعقوب مدراس
- مفتی نظام الدین قاسمی پٹنہ
- مولانا محمداسمعیل قاسمی مالیپنڈ
- مفتی محمود راجھستان
- حکیم محمد کلیم اللہ علی گڑھ
- مولانا محمداشتیاق مظفرپور
- مولانا ملک محمد ابراہیم
- مولانا عبدالصمد کالیکاپور مغربی بنگال
مجلس عاملہ
سودھومجلس شوری دے ماتحت 1345ھ / 1927ء توں اک مجلس عاملہ قائم اے جس دا اجلاس ہر تیسرے مہینہ ہُندا اے۔ اس مجلس دی ذمہ داری اے کہ اوہ مجلس شوری دے کماں وچ اعانت و امداد بہم پہنچائے تے مجلس شوری دے تفویض کردہ اختیارات دے مطابق دار العلوم دیوبند دے انتظامی امور نوں عملی جامہ پہنائے۔
کثرت رائے یا اتفاق رائے
سودھودار العلوم دی مجلس شوری تے مجلس عاملہ دی اک اہم خصوصیت ایہ اے کہ اگرچہ فیصلے دے لئی کثرت رائے دا ضابطہ رکھیا گیا اے مگر انہاں دے فیصلے کثرت رائے دی بجایے بالعموم اتفاق رائے توں طے ہُندے نيں۔ کسی مسئلہ وچ اتفاق رائے نہ ہو سکنے دے واقعات تھوڑے جہے نيں۔
حوالے
سودھو- ↑ مختصر تاریخ اسلام ہند صفحہ 32 مورخ مولوی سید محمد رفیع کمہیڑہ
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ http://www.darululoom-deoband.com/urdu/
- ↑ http://www.darululoom-deoband.com/urdu/
- ↑ http://www.darululoom-deoband.com/urdu/