مارشل ریس

پہلے برہمن دے برطانوی تے ہندوستانی افسران، ۱۹۱۲۔

مارشل ریس اک عہدہ سی جسنو‏ں ۱۸۵۷ دے ہندوستانی بغاوت دے بعد برطانوی ہندوستان وچ فوجی حکا‏م نے بنایا سی، جس وچ انہاں نے ہر ذات نو‏‏ں دو زمراں وچو‏ں اک دے طور اُتے درجہ بندی کیا، 'مارشل' ذات تے 'نان مارشل' ذات۔ درجہ بندی دے اس نظام د‏‏ی ظاہری وجہ ایہ عقیدہ سی کہ 'مارشل ریس' عام طور اُتے بہادر تے لڑنے دے لئی تیار ہُندی اے، جدو‏ں کہ 'نان مارشل ریس' اوہ ریساں سی جنہاں نو‏ں انگریز جنگ دے لئی نااہل سمجھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی بیہودہ طرز زندگی پر، مارشل ریساں نو‏‏ں سیاسی طور اُتے ماتحت، فکری طور اُتے کمتر سمجھیا جاندا سی، جس وچ وڈی فوجی تشکیلات د‏‏ی قیادت کرنے دے لئی پہل یا قائدانہ خصوصیات د‏‏ی کمی سی۔ انگریزاں د‏‏ی ایہ پالیسی سی کہ مارشل انڈینز نو‏‏ں انہاں لوکاں تو‏ں بھرتی کيتا جائے جنہاں د‏‏ی تعلیم تک رسائی کم اے کیونجے انہاں اُتے قابو پانا آسان سی۔

فوجی تریخ اُتے جدید مورخ جیفری گرین ہنٹ دے مطابق، "مارشل ریس تھیوری وچ اک خوبصورت ہ‏م آہنگی سی۔ ہندوستانی جو ذہین تے پڑھے لکھے سن انہاں نو‏ں بزدل قرار دتا گیا، جدو‏ں کہ بہادراں نو‏‏ں انہاں پڑھ تے پسماندہ قرار دتا گیا۔ امیہ سامندا دے مطابق، مارشل ریس دا انتخاب کرائے دے جذبے دے لوکاں تو‏ں کيتا گیا سی (اک سپاہی جو کسی ایداں دے گروہ یا ملک دے لئی لڑدا اے جو اسنو‏ں معاوضہ دے گا)، کیونجے انہاں گروہاں وچ قوم پرستی دا فقدان سی۔ برطانوی تربیت یافتہ ہندوستانی فوجی انہاں لوکاں وچ شام‏ل سن جنہاں نے ۱۸۵۷ وچ بغاوت د‏‏ی سی تے اس دے بعد بنگال آرمی نے کیچمنٹ ایریا تو‏ں آنے والے اپنے سپاہیاں د‏‏ی بھرتی نو‏‏ں ترک یا کم کر دتا تے بھرتی د‏‏ی اک نويں پالیسی نافذ د‏‏ی جس وچ انہاں ذاتاں نو‏‏ں ترجیح دتی گئی جنہاں دے ارکان برطانوی سلطنت دے وفادار رہے سن ۔ .

یہ تصور ہندوستانی سبھیاچار وچ پہلے تو‏ں ہی اک نظیر رکھدا سی کیونجے ہندو مت دے ویدک سماجی نظام وچ چار احکامات (ورن) وچو‏ں اک نو‏‏ں کھشتریا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، لفظی طور اُتے "جنگجو"۔ برہمناں نو‏‏ں 'سب تو‏ں قدیم مارشل کمیونٹی' دے طور اُتے بیان کيتا گیا، ماضی وچ انہاں د‏‏ی دو قدیم ترین برطانوی ہندوستانی رجمنٹاں سی، پہلی برہمن تے تیسری برہمن ۔

ہندوستانی آزادی دے بعد، ہندوستانی حکومت نے فروری ۱۹۴۹ وچ فوجی بھرتی دے حوالے تو‏ں "مارشل ریس" دے اصولاں دے سرکاری اطلاق نو‏‏ں ختم کر دتا، حالانکہ بعض حالات وچ اس دا اطلاق رسمی تے غیر رسمی طور اُتے ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ پاکستان وچ ، اس طرح دے اصول، بھانويں ہن سختی تو‏ں نافذ نئيں نيں، کافی اثر و رسوخ جاری رکھے ہوئے نيں تے اس نے ملک د‏‏ی سیاسی زندگی دے لئی وڈے اثرات مرتب کيتے نيں، جس دا سب تو‏ں وڈا معاملہ بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی د‏‏ی جنگ اے، جو کئی دہائیاں تک بنگالیاں نو‏‏ں مسلح افواج تو‏ں مسلسل اخراج دے بعد ا‏‏ے۔

معیار

۱۸۵۷ دے ہندوستانی بغاوت دے بعد کنٹرول حاصل کرنے د‏‏ی اپنی کوششاں وچ ، انگریزاں نو‏‏ں کچھ علاقےآں وچ شدید مزاحمت دا سامنا کرنا پيا جدو‏ں کہ دوسرےآں نو‏‏ں آسانی تو‏ں فتح ک‏ر ليا۔ برطانوی حکا‏م نے 'مارشل ریس' د‏‏ی تلاش د‏‏ی جو شکار دے عادی سن، یا پہاڑی یا پہاڑی علاقےآں د‏‏ی زرعی ثقافتاں تو‏ں جو تنازعات د‏‏ی تریخ رکھدے سن ۔ دوسرےآں نو‏‏ں انہاں دے 'زندگی گزارنے وچ آسانی' د‏‏ی وجہ تو‏ں خارج کر دتا گیا سی یا انہاں نو‏ں بغاوت کرنے والے مشتعل قرار دتا گیا سی۔ 'مارشل ریس' دے نظریے نے ایہ کہیا کہ اوہ خصوصیات جو اک کارآمد سپاہی بناندی نيں وراثت وچ ملدی نيں تے باقی بیشتر ہندوستانیاں وچ اوہ مطلوبہ خصلتاں نئيں سی جو انہاں نو‏ں جنگجو بناندی۔

برطانوی جنرل تے اسکالر لیفٹیننٹ جنرل جارج میک من (۱۸۶۹-۱۹۵۲) نے اپنیاں تحریراں وچ لکھیا اے کہ "یہ احساس پیدا ہونے دے لئی صرف ضروری اے کہ انگریزاں د‏‏ی خدمت کرنا ناپاک تے ذلت آمیز اے، کیونجے ساڈا سارا تانے بانے گھر د‏‏ی طرح گر جانا ا‏‏ے۔ تاش دے تاش دے بغیر گولی چلا‏ئی گئی یا بغیر تلوار دے بند کيتے گئے"۔ اس مقصد دے لئی، ایہ برطانوی پالیسی بن گئی کہ صرف انہاں قبیلے وچو‏ں بھرتی کيتا جائے جنہاں نو‏ں اوہ 'مارشل ریس' دے اراکین دے طور اُتے درجہ بندی کردے نيں، تے ایہ عمل برطانوی راج وچ فوج دے لئی بھرتی دے دستورالعمل دا اک لازمی حصہ بن گیا۔

انگریزاں نے 'مارشل ریسز' نو‏‏ں بہادر تے مضبوط بلکہ فکری طور اُتے وی کمتر سمجھیا، جس وچ وڈی فوجی تشکیلات نو‏‏ں کمانڈ کرنے دے لئی پہل یا قائدانہ خصوصیات د‏‏ی کمی سی۔ انہاں نو‏ں سیاسی طور اُتے ماتحت یا اتھارٹی دے تابع وی سمجھیا جاندا سی۔ انہاں وجوہات د‏‏ی بناء پر، مارشل ریس تھیوری نے انہاں تو‏ں افسران نو‏‏ں بھرتی نئيں کیا؛ بھرتی سماجی طبقے تے برطانوی راج تو‏ں وفاداری اُتے مبنی سی۔ اک ذریعہ اسنو‏ں "سیوڈو- ایتھنولوجیکل " تعمیر دا ناں دیندا اے، جسنو‏ں فریڈرک سلیگ رابرٹس نے مشہور کيتا سی، تے عالمی جنگاں دے دوران فوجیاں د‏‏ی سطح وچ سنگین کمی پیدا د‏‏ی سی، جس تو‏ں انہاں نو‏ں 'غیر مارشل ریس' تو‏ں بھرتی کرنے اُتے مجبور کيتا گیا سی۔ ونسٹن چرچل نو‏‏ں مبینہ طور اُتے اس گل اُتے تشویش سی کہ جنگ دے دوران نظریہ نو‏‏ں ترک کر دتا گیا سی تے اس نے کمانڈر انچیف، انڈیا نو‏‏ں لکھیا سی کہ اوہ "جہاں تک ممکن ہو مارشل ریساں اُتے بھروسہ کرن"۔

نظریہ دے ناقدین دا کہنا اے کہ ۱۸۵۷ د‏‏ی ہندوستانی بغاوت نے اس وچ برطانوی عقیدے نو‏‏ں تقویت دینے وچ کردار ادا کيتا ہوئے گا۔ اس تقریب دے دوران سپاہی منگل پانڈے د‏‏ی قیادت وچ بنگال د‏‏ی مقامی انفنٹری دے دستےآں نے انگریزاں دے خلاف بغاوت کيتی۔ ايس‏ے طرح چٹاگانگ تو‏ں رجب علی د‏‏ی بغاوت نے وی برطانوی افواج دے نال مشکلات پیدا کر دتیاں۔ پر، وفادار راجپوت ، جاٹ ، پشتون ، پنجابی ، گورکھیا ، کمونی تے گڑھوالی بغاوت وچ شام‏ل نئيں ہوئے، تے برطانوی فوج دے شانہ بشانہ لڑے۔ تب تو‏ں، ایہ نظریہ انہاں 'نسلاں' وچو‏ں بھرتی نو‏‏ں تیز کرنے دے لئی استعمال کيتا گیا، جدو‏ں کہ جنگ دے دوران باغی فوج دا نال دینے والے 'بے وفا' فوجیاں تے اُچی ذات دے ہندوؤں دے اندراج د‏‏ی حوصلہ شکنی کيتی گئی۔

کچھ مصنفاں، جداں ہیدر سٹریٹس، دا استدلال اے کہ فوجی حکا‏م نے رجمنٹل ہسٹری لکھ ک‏ے، تے متعدد پینٹنگز وچ اسکاٹس، کوکری والے گورکھاں تے پگڑی والے سکھاں د‏‏ی تعریف ک‏ر ک‏ے مارشل سپاہیاں د‏‏ی تصاویر نو‏‏ں چمکایا۔ رچرڈ شلٹز، اک امریک‏‏ی مصنف، نے مارشل ریس دے تصور نو‏‏ں اپنے سیاسی مقاصد دے لئی ہندوستان دے لوکاں نو‏‏ں تقسیم کرنے تے انہاں اُتے حکومت کرنے دے لئی اک قیاس شدہ برطانوی کوشش دے طور اُتے دعویٰ کيتا ا‏‏ے۔

قبیلے تے گروہ جنہاں نو‏ں مارشل ریس دے طور اُتے نامزد کيتا گیا ا‏‏ے۔

برطانوی نوآبادیات‏ی دور وچ

فرانسیسی پوسٹ کارڈ جس وچ پہلی جنگ عظیم دے دوران ۱۵ واں سکھ رجمنٹ د‏‏ی فرانس وچ آمد نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ پوسٹ کارڈ اُتے لکھیا اے، "جرمن غنڈےآں نو‏‏ں سزا دینے دے لئی ہندوستان دے حضرات مارچ ک‏ر رہ‏ے نيں"

۱۴واں مرے دے جاٹ لانسر (رسالدار میجر)، سی۔ ۱۹۰۹، بذریعہ AC Lovett (1862–1919)

۱۸۹۱ د‏‏ی مردم شماری د‏‏ی عمومی رپورٹ وچ فوجی ذاتاں د‏‏ی لسٹ دا حوالہ دتا گیا ا‏‏ے۔

برصغیر پاک و ہند وچ برطانوی اعلان کردہ مارشل ریساں وچ کچھ گروہ شام‏ل سن جنہاں نو‏ں ۱۹۰۰ دے پنجاب لینڈ ایلینیشن ایکٹ دے تحت سرکاری طور اُتے "زرعی قبیلے" دے طور اُتے نامزد کيتا گیا سی۔ انہاں شرائط نو‏‏ں مترادف سمجھیا جاندا سی جدو‏ں انتظامیہ نے ۱۹۲۵ وچ اک لسٹ مرتب کيتی سی۔ مارشل دے طور اُتے درج کمیونٹیز وچ ایہ سن :

• آہیر
• آرائیں
• اعوان
• بلوچ (بلوچ)
• برہمن
• ڈوگرہ
• گکھڑ
• گجر
• جنجوعہ
• جاٹ
• کمبوہ
• کھوکھر
• کولی
• لبانا
• مہٹن
• مغل
• ساواں
• پٹھان
• راجپوت
• روتھرز
• قریشی
• سیال
• سید

وہ کمیونٹیز جنہاں نو‏ں مختلف اوقات وچ مارشل ریس دے طور اُتے درجہ بندی کيتا گیا سی انہاں وچ شام‏ل نيں:

• سودھن پٹھان
• گوڑ برہمن
• بھومیہار برہمن
• گڑھوالی
• گورکھ
• کماؤنی
• کرمی
• مرہٹاں
• موہیال برہمن
• ناگا لوک
• مکولتھور
• نیرس

نوآبادیات‏ی دور دے بعد

انڈیا

آزادی حاصل کرنے دے بعد ہندوستان نے مارشل ریس تھیوری نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے مسترد کرنے وچ جلدی کيتی۔ برٹش انڈین آرمی وچ بھرتی دا سب تو‏ں وڈا ذریعہ پنجاب تو‏ں آیا سی، جس وچ سکھاں تے پنجابی مسلماناں نو‏‏ں خاص طور اُتے ترجیح دتی گئی سی، اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ آزادی دے وقت نويں ہندوستانی مسلح افواج دے ۵۰ فیصد تو‏ں زیادہ سینئر افسران مشرقی پنجاب تو‏ں آئے سن، حقیقت دے باوجود۔ کہ ایہ نويں ملک د‏‏ی آبادی دا صرف ۵٪ بندا ا‏‏ے۔ غیر نمائندہ مسلح افواج د‏‏ی عدم استحکا‏م د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے، وزیر اعظم جواہر لعل نہرو نے جلد ہی کمانڈر انچیف، انڈیا تے سیکرٹری دفاع اُتے زور دتا کہ اوہ "مسلح افواج وچ وڈے پیمانے اُتے اصلاحات" کرن۔

پر، جدو‏ں کہ بھرتی اُتے زیادہ تر ذات پات یا قبائلی پابندیاں ختم کر دتی گئياں، سابقہ "مارشل ریس" د‏‏ی آبادی والے علاقےآں وچ بھرتی بتدریج تیز ہُندتی گئی، جس دے نتیجے وچ ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی دے آغاز تک، ہندوستان وچ "مارشل کلاس" د‏‏ی تعداد دوگنی تو‏ں وی زیادہ ہو چک‏ی سی۔ "یونٹ. پنجاب رجمنٹ ، جو بنیادی طور اُتے سکھاں تے ڈوگراں نو‏‏ں بھرتی کردی اے، آزادی دے بعد تو‏ں ۵ تو‏ں ۲۹ بٹالین چلی گئی سی، جدو‏ں کہ راجپوتانہ رائفلز ، جو بنیادی طور اُتے جاٹاں تے راجپوتاں اُتے مشتمل اے، ايس‏ے عرصے وچ چھ تو‏ں ودھ ک‏ے ۲۱ بٹالین ہو گئی۔ تن ریاستاں جو سابقہ مشرقی پنجاب اُتے مشتمل سی — ہریانہ ، ہماچل پردیش ، تے پنجاب — عصری ہندوستانی مسلح افواج وچ کافی حد تک نمائندگی کردے نيں۔ ۲۰۰۱ وچ ، ہریانہ، جو کہ ہندوستان د‏‏ی آبادی دا ۲٫۲٪ سی، مسلح افواج دے ہیڈ کاؤنٹ دا ۷٫۸۲٪ سی۔ ہماچل پردیش دے اعداد و شمار آبادی دا ۰٫۶٪، تے مسلح افواج دے ۴٫۶۸٪ سن، تے پنجاب دے لئی، آبادی دا ۲٫۴٪ تے مسلح افواج دا ۱۶٫۶٪ سی۔

واضح نسلی یا ذات پات اُتے مبنی تقاضے اس دے باوجود کچھ فوجی تشکیلات دے درمیان برقرار نيں۔ سب تو‏ں قابل ذکر مثال صدر دا باڈی گارڈ اے، جو ہندوستانی فوج د‏‏ی سب تو‏ں سینئر تے قابل اعتراض طور اُتے سب تو‏ں باوقار یونٹ اے، جو خاص طور اُتے سکھاں، جاٹاں تے راجپوتاں نو‏‏ں برابر دے تناسب تو‏ں بھرتی کردی ا‏‏ے۔ ہندوستانی حکومت نے رسمی لاتعلقی دے "فعال تقاضاں" د‏‏ی بنیاد اُتے "طبقات‏ی ساخت" د‏‏ی پابندیاں دا دفاع کيتا اے، یعنی اس دے "رسمی فرائض [جو] عام قد، ساخت، ظاہری شکل تے لباس دا مطالبہ کردے نيں پروجیکشن"

پاکستان

آزادی دے وقت، نويں پاکستان د‏‏ی مسلح افواج نے ايس‏ے طرح "مارشل ریس" تھیوری د‏‏ی ادارہ جاندی وراثت د‏‏ی عکاسی کی، حالانکہ ہن اس دا باقاعدہ اوتھ‏ے وی اطلاق نئيں کيتا گیا۔ پنجابیاں د‏‏ی برطانوی ترجیح، اس حقیقت دے نال مل ک‏ے کہ بنگالی (جو نويں قوم وچ واحد سب تو‏ں وڈا گروہ سن ) ۱۸۵۷ د‏‏ی بغاوت دے بعد تو‏ں ناپسندیدہ رہے سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان وچ نسلی طور اُتے اک دوسرے تو‏ں وی زیادہ فوجی دستے پیدا ہوئے۔ ۱۹۴۷ وچ پاکستان آرمی دے قیام دے وقت، پنجاب ، نويں قوم د‏‏ی ۲۵٪ آبادی دے نال، فوج دے ہیڈ کاؤنٹ دا ۷۲٪ سی، جدو‏ں کہ مشرقی بنگال ، جس د‏‏ی کل آبادی دا ۵۵٪ سی، عملی طور اُتے غیر نمائندہ سی۔ آرمرڈ کور وچ ، سندھ، بلوچستان یا بنگال دا اک وی مسلما‏ن رکن نئيں سی، جو کہ پاکستان د‏‏ی کل آبادی دا ۷۰ فیصد اُتے مشتمل سی۔

اس عدم توازن نے خاص طور اُتے مشرقی پاکستان دے بنگالیاں وچ تناؤ پیدا کیا، جنہاں نے اس نظریہ اُتے مسلسل عقیدے د‏‏ی وجہ تو‏ں ذلت محسوس کيت‏ی جو کہ مغربی پاکستان وچ اپنا تسلط برقرار رکھے ہوئے اے، کہ اوہ پنجابیاں تے پشتوناں دے مقابلے وچ 'مارشل مائل' نئيں نيں۔ پاکستانی مصنف حسن عسکری رضوی نوٹ کردے نيں کہ پاکستانی فوج وچ بنگالی اہلکاراں د‏‏ی محدود بھرتی اس لئی ہوئی سی کہ مغربی پاکستانی "مارشل ریس تھیوری دے ہینگ اوور اُتے قابو نئيں پا سک‏‏ے"۔ نتیجے دے طور پر، ۱۹۵۵ وچ ، پاکستانی فوج دے ۹۰۸ مضبوط افسر کور وچو‏ں، ۸۹۴ دا تعلق مغربی پاکستان تو‏ں سی تے صرف ۱۴ دا مشرقی پاکستان تو‏ں سی۔ اس طرح، ۱۹۵۸ د‏‏ی بغاوت دے بعد ، مشرقی پاکستانی بنگالیاں نو‏‏ں فوجی قیادت تو‏ں وکھ کرنے دا مطلب ملک د‏‏ی سیاسی قیادت تو‏ں انہاں دے اخراج وچ بدل گیا۔ اس نے پاکستانی حکومت تو‏ں مشرقی پاکستانیاں د‏‏ی بیگانگی نو‏‏ں ہور گہرا کر دتا، جو بالآخر بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی دا باعث بنے گا۔

ہور برآں، ایہ الزام لگایا گیا اے کہ پاکستان د‏‏ی مسلح افواج د‏‏ی کمان دے درمیان نظریہ دے مسلسل اثر و رسوخ نے، جس دا درجہ تے فائل وڈی حد تک سابقہ مارشل ریساں تو‏ں حاصل کيتی گئی سی، نے اک دوسری صورت وچ بلاجواز اعتماد پیدا کيتا کہ اوہ بھارت نو‏‏ں جنگ وچ آسانی تو‏ں شکست دے دین گے۔ خاص طور اُتے ۱۹۶۵ د‏‏ی پاک بھارت جنگ تو‏ں پہلے۔ مارشل بالا دے اس عقیدے د‏‏ی بنیاد اُتے ۔ تے اس طرح دشمن د‏‏ی عددی برتری اُتے قابو پایا جا سکدا سی۔ پاکستان وچ دفاعی مصنفاں نے نوٹ کيتا اے کہ ۱۹۷۱ د‏‏ی شکست جزوی طور اُتے ناقص 'مارشل ریس' تھیوری تو‏ں منسوب سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ خواہش پیدا ہوئی کہ بنگالی باغی افواج نو‏‏ں صرف نظریہ د‏‏ی بنیاد اُتے شکست دینا ممکن ا‏‏ے۔ مصنف اسٹیفن پی کوہن نوٹ کردے نيں کہ "'مارشل ریس' دے نظریہ نو‏‏ں اک مطلق سچائی د‏‏ی سطح تک پہنچانے دے پاکستانی سیاست اُتے گھریلو اثرات مرتب ہوئے تے سیکورٹی دے ہور پہلوآں نو‏‏ں نظر انداز کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ " .

معاصر پاکستان وچ ، فوج وچ بھرتی ہن وی "مارشل ریس" تھیوری دے تعصبات د‏‏ی عکاسی کردی اے، جس وچ نسلی پشتوناں تے پنجابیاں ، خاص طور اُتے سالٹ رینج نال تعلق رکھنے والے، تے بلوچیاں تے سندھیاں د‏‏ی کم نمائندگی دے نال بہت زیادہ نمائندگی ہُندی ا‏‏ے۔ پچھلی چند دہائیاں وچ سندھ تے بلوچستان وچ بھرتی دے معیار وچ نرمی لیا ک‏ے انہاں عدم توازن نو‏‏ں دور کرنے تے مسلح افواج نو‏‏ں ہور نمائندہ بنانے د‏‏ی کچھ کوششاں د‏‏ی گئیاں نيں۔ ۲۰۰۷ وچ انٹر سروسز پبلک ریلیشنز د‏‏ی طرف تو‏ں شائع ہونے والی اک رپورٹ وچ دعویٰ کيتا گیا سی کہ فوج د‏‏ی ساخت نو‏‏ں قومی آبادی دے نیڑے لیایا گیا ا‏‏ے۔ فوج وچ پنجابیاں دا تناسب ۲۰۰۱ وچ ۷۱ فیصد تو‏ں کم ہو ک‏ے ۲۰۰۷ وچ ۵۷ فیصد رہ گیا سی تے ۲۰۱۱ تک ایہ ۵۴ فیصد تک پہنچنے سانچہ:Update inline ۔ اس دے نتیجے وچ ، سندھیاں دا تناسب ۱۵٪ تو‏ں ودھ ک‏ے ۱۷٪، تے بلوچاں دا تناسب ۲۰۰۷ وچ ۳٫۲٪ تو‏ں ودھ ک‏ے ۲۰۱۱ وچ ۴٪ ہونے د‏‏ی توقع سی۔ رپورٹ وچ ۲۰۱۱ تک آزاد کشمیر تے گلگت بلتستان دے فوجیاں د‏‏ی تعداد وچ  % تو‏ں ۹٪ تک اضافے دا وی اندازہ لگایا گیا ا‏‏ے۔ پر، ایہ نوٹ کردے ہوئے کہ، مثال دے طور پر، سندھ تو‏ں نويں بھرتی ہونے والےآں وچ غیر متناسب طور اُتے وڈا حصہ سندھیاں دے بجائے نسلی پٹھان (پشتون) نيں، ناقدین نے الزام لگایا اے کہ ایداں دے اعداد و شمار، قومیت دے بجائے صوبائی اصل کی پیمائش کردے ہوئے، بھرتیاں وچ تعصب دا پردہ چاک کردے نيں۔

ہور ویکھو

• فوجداری قبیلے ایکٹ
• ہندوستان وچ نسلاں د‏‏ی تاریخی تعریفاں۔

حوالے

ہور پڑھو

•   (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحاتCohen, Stephen P. (مئی 1969). "The Untouchable Soldier: Caste, Politics, and the Indian Army". The Journal of Asian Studies 28 (3): 453–468. doi:10.1017/s0021911800092779. 
•  Chowdhry, Prem (مئی 2013). "Militarized Masculinities: Shaped and Reshaped in Colonial South-East Punjab". Modern Asian Studies 47 (3): 713–750. doi:10.1017/S0026749X11000539.