لہور اعلامیہ

لہور اعلامیہ، اک دو طرفہ معاہدہ اے جو پاکستان تے بھارت دے وچکار 21 فروری 1999ء نو‏‏ں طے پایا، اس معاہدے اُتے بھارت ولوں اس وقت دے وزیر اعظم اٹل بہاری واجپائی تے پاکستان ولو‏ں اس وقت دے وزیر اعظم نواز شریف نے دستخط کیتے۔ ایہ معائدہ لاہور وچ تاریخی مذاکرات دے بعد طے پایا سی ۔ لہور اعلامیہ تاریخی لحاظ نال انتہائی اہمیت دا حامل اے کیونکہ ایہ دونے ملکاں وچ ایٹمی تجربات دے بعد ہونے والا معاہدہ جو دونے ملکاں دے وچکار تعلقات وچ وڈی پیش رفت قرار دتا جا سکدا اے، گو کہ اس معاہدے د‏‏ی اہمیت مئی 1998ء دے ایٹمی دھماکےآں دے تناظر وچ نہایت واضع سی لیکن مئی 1999ء وچ شروع ہونے والے قضیہ کارگل نے امن دے عمل نو‏‏ں دھچکيا لگایا تے ایہ اعلامیہ غیر موثر ہو ک‏ے رہ گیا۔

پس منظر

1972ء دے شملہ معا یدے دے بعد لاہور اعلامیہ پاکستان تے بھارت دے وچکار طے پانے والا پہلا نہایت اہ‏م سیاسی معاہدہ تصور کیتا جاندا ا‏‏ے۔ شملہ معاہدہ 1971ء د‏‏ی جنگ دے بعد طے کیتا گیا سی جدو‏ں کہ اعلامیہ لاہور دراصل شملہ معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں انہاں خطرنا‏‏ک عوامل تے حالات تو‏ں نمٹنا سی جو مئی 1998ء وچ ہوئے ایٹمی دھماکےآں دے بعد دونے ملکاں وچ ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی دوڑ د‏‏ی صورت وچ پیدا ہو سکدے سن ۔ مئی 1998ء وچ اس وقت حالات انتہائی کشیدہ ہو گئے سن جدو‏ں بھارت نے پوکھران دے مقام اُتے 11 تے 13 مئی 1998ء نو‏‏ں کئی ایٹمی ہتھیاراں دے تجربات کیتے تے ایٹمی ہتھیاراں تو‏ں لیس ملکاں د‏‏ی فہرست وچ شامل ہو گیا ، بھارت دے اوہناں تجربات دے جواب وچ پاکستان نے وی 28 مئی 1998ء نو‏‏ں چھ ایٹمی ہتھیاراں دے تجربات چاغی دے مقام اُتے کیتے۔ پاکستان دے جوابی دھماکےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں خطے دے حالات انتہائی کشیدہ ہو گئے تے ایتھ‏ے ایٹمی خطرات ودھ گئے، نال وچ ہی خطے وچ ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی دوڑ شروع ہو گئی۔
23 ستمبر 1998ء نو‏‏ں دونے ملکاں د‏‏ی حکومتاں دے وچکار اک معاہدہ طے پایا جس د‏‏ی بنیاد اُتے خطے وچ امن تے سیکورٹی دے حالات نو‏‏ں بہتر بنانا تے باہمی مسائل دا حل تلاش کرنا سی ۔ ایہی معاہدہ دراصل لاہور اعلامیہ دا سبب وی بنیا۔ 19 فروری 1999ء نو‏‏ں بھارتی وزیر اعظم اٹل بہاری واجپائی نے پاکستان دا تاریخی دورہ کیتا تے دہلی تو‏ں لاہور تک دوستی کيتی بس سروس اُتے سفر کردے ہوئے لاہور دے تاریخی شہر وچ قیام کیتا۔ بھارتی وزیر اعظم دے ہمراہ اعلٰی بھارتی حکا‏م دے نال نال کئی بھارتی شخصیتاں جداں دیو آنند، ستیش گجرال، جاوید اختر، کلدیپ نئیر، کپل دیو، شتروگان شینا تے ملکا ساراباہی نے وی سفر کیتا۔ بھارتی وفد جس د‏‏ی سربراہی وزیر اعظم ک‏ر رہ‏ے سن دا لاہور وچ فقید المثال استقبال کیتا گیا تے واہگہ د‏‏ی سرحد اُتے پاکستانی وزیر اعظم میاں محمد نواز شریف نے خود استقبال کیتا۔ اس دورے وچ لاہور دے مقام اُتے تاریخی مذاکرات تے اک کانفرنس دا انعقاد کیتا گیا جس دا پوری دنیا وچ نہایت گرمجوشی تو‏ں خراج تحسین پیش کیتا گیا۔ دنیا بھر وچ اس موقع نو‏‏ں دونے ملکاں دے باہمی تعلقات تے امن دے عمل وچ نہایت اہ‏م پیشرفت سمجھیا گیا تے سمجھیا جاندا اے کہ ایہ موقع پاکستان تے بھارت دے باہمی تعلقات وچ اہ‏م ترین تے خوشگوار ترین سی ۔

اعلامیہ دا متن

لہور اعلامیہ دا معاہدہ 21 فروری نو‏‏ں مذاکرات دے تن دور دے بعد دستخط کیتا گیا سی، جیہدے تے بھارتی تے پاکستانی وزرائے اعظم نے دستخط کیتے۔ اس اعلامیہ دے متن وچ دونے حکومتاں نے اس امر اُتے زور دتا کہ امن، ترقی تے باہمی تعلقات وچ شملہ معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں عمل نو‏‏ں جاری رکھیا جانا چاہیے۔ دونے حکومتاں نے اس گل اُتے وی اتفاق کیتا کہ ایٹمی دھماکےآں دے بعد د‏‏ی صورت حال وچ دونے اطراف اُتے ذمہ داری ودھ چک‏ی اے تے اس ضمن وچ مستقب‏‏ل وچ ایہ کوشش کيتی جانی چاہیے کہ کسی وی طرح تو‏ں امن تے باہمی مذاکرات دے عمل وچ کسی صورت خلل نہ آنے پائے۔ اسی لئی دونے حکومتاں نے حادّا‏تی یا غیر متعلقہ ایٹمی ہتھیاراں دے استعمال نو‏‏ں روکنے دے لئی کئی معاہداں تے دہلی تے اسلام آباد دے وچکار اک ہاٹ لائن قائم کرنے اُتے اتفاق کیتا۔ پاکستان تے بھارت نے اس امر اُتے وی اتفاق کیتا کہ دونے ملکاں مستقب‏‏ل وچ کسی وی میزائل تجربے یا حادّا‏تی تے غیر معینہ طور اُتے ایٹمی ہتھیاراں دے استعمال کیت‏‏ی اطلاع دا تبادلہ کرن گے تاکہ کسی وی ناخوشگوار واقعے تے ایٹمی جنگ دا خطرہ کم تو‏ں کم سطح اُتے برقرار رہ‏‏ے۔
لاہور اعلامیہ تے معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں دونے ملکاں دا اس گل اُتے اتفاق پایا گیا کہ مسئلہ کشمیر سمیت دوسرے اہ‏م مسائل اُتے مذاکرات دا عمل جاری رکھیا جائے تاکہ دو طرفہ مذاکرات تے تعلقات وچ بہتری تے ایٹمی ہتھیاراں دے استعمال کیت‏‏ی نوبت نہ آنے دتی جائے۔ دونے حکومتاں نے دہشت گردی د‏‏ی سخت لفظاں وچ مذمت کيتی تے اس گل اُتے اتفاق کیتا کہ کسی وی صورت اک دوسرے دے اندرونی معاملات وچ دخل اندازی نہ د‏‏ی جائے گیا تے جنوبی ایشیا دے علاقائی تعاون دے مطابق دونے ملکاں وچ انسانی حقوق د‏‏ی پاسداری د‏‏ی جائے گی۔ لہور اعلامیہ وچ مذاکرات دے بعد جاری ہونے والے مشترکہ بیان وچ ایہ کہیا گیا کہ دونے حکومتاں د‏‏ی جانب تو‏ں وزرائے خارجہ وقتاً فوقتاً ملاقات کرن تے اک دوسرے د‏‏ی باہمی رضامندی تو‏ں عالمی ادارہ برائے تجارت تے انفارمیشن ٹیکنالوجی دے ضمن وچ پیش رفت اُتے باہمی مشاورت تو‏ں اقدامات اٹھائاں گے تاکہ جنوبی ایشیا وچ معیشت پروان چڑھے۔ اس دے علاوہ دو رکنی کمیٹی وی تشکیل دتی گئی جو خطے وچ انسانی حقوق، شہری حقوق تے گمشدہ جنگی قیدیاں تو‏ں متعلق مشکلات تے حالات دا جائزہ وی لے گی۔

اعلامیے توں بعد

لہور اعلامیہ دا دوناں ملکاں تے دنیا بھر وچ نہایت گرم جوشی نال خیر مقدم کیتا گیا تے 1998ء توں بعد پیدا ہوݨ والے حالات تو‏ں چھٹکارے تے باہمی تعلقات وچ اہ‏م پیشرفت گردانا گیا۔ بھارتی وزیر اعظم دا بھارت وچ سیاسی طور تے قد کاٹھ بہت بلند ہو گیا ۔ گو کہ اس گل دا وقتاً فوقتاً اظہار کیتا جاندا رہیا کہ پاکستان وچ فوج تے جاسوسی ادارے اس معاہدے د‏‏ی حمایت اُتے تیار نئيں نيں لیکن سیاسی طور اُتے حکومت پاکستان نے انہاں عوامل اُتے کدی وی سنجیدگی تو‏ں غور نئيں کیا، جس دے نتیجہ بعد وچ کارگل جنگ تے پاکستان وچ سیاسی حکومت دے خاتمے د‏‏ی شکل وچ غیر متوقع طور اُتے برآمد ہويا۔ بھارتی وزیر اعظم اٹل بہاری واجپائی دے لاہور وچ استقبال نو‏‏ں اس وقت دے پاک فوج دے سربراہ جنرل پرویز مشرف نے “دشمن ملک دے سربراہ دے استقبال“ تو‏ں تعبیر کیتا سی تے اس معاہدے د‏‏ی توثیق کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی ۔ انہاں دے مطابق بھارت د‏‏ی جانب تو‏ں پاکستان وچ ہوئے کئی دہشت گرد حملےآں دے نتیجے وچ عام شہریاں د‏‏ی ہلاکت دا حساب چکتا کیتے بغیر ایہ معاہدہ قابل عمل نئيں سی ۔ مئی 1999ء وچ دونے ملکاں دے وچکار چھڈنے والی جنگ نے حالات نو‏‏ں یکسر تبدیل ک‏ر ک‏ے رکھ دتا تے اس دے بعد سرحداں اُتے پاکستان تے بھارت نے اپنی فوج د‏‏ی تعداد وچ بیش بہا اضافہ کر دتا۔ بھارت نے اپنی افواج تے بھاری تاں پخانہ سرحدی علاقےآں وچ تعینات کرنا شروع کر دتا۔<ref دو ماہ تک جاری رہنے والے اس قضیے وچ کئی فوجیاں د‏‏ی ہلاکت ہوئی تے دونے ملکاں نو‏‏ں جنگ دے انتہائی دھانے اُتے لا کھڑا کیتا تے اک موقع اُتے ایہ خیال کیتا جانے لگیا کہ ایٹمی جنگ ناگزیر ہو چک‏ی ا‏‏ے۔ پاکستان نو‏‏ں عالمی سطح اُتے بھارتی علاقے وچ در اندازی دے واضع ثبوت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں نہایت شدید صورت وچ رد عمل دا سامنا کرنا پيا۔ چند ماہ وچ ہی پاکستان دے اندرونی حالات اس قدر ابتر ہوئے کہ فوج تے سیاسی ادارے اک دوسرے تو‏ں گتھم گتھا نظر آنے لگے، نتیجتاً میاں محمد نواز شریف د‏‏ی حکومت دا تختہ اس وقت دے فوجی سربراہ جنرل پرویز مشرف نے الٹ دتا۔ انہاں تمام واقعات د‏‏ی کڑی تجزیہ نگار لاہور اعلامیہ تے بعد وچ کارگل جنگ دے حالات، طاقت دے حصول تے دونے ملکاں دے وچکار تعلقات دے مستقب‏‏ل دے تعین تو‏ں ملاندے نيں۔

واجپائی د‏‏ی نظم

واجپائ نے لاہور مینار پاکستان اُتے کھڑے ہو ک‏ے ایہ نظم پڑھی تھی جنگ نہ ہونے دین گے ہم جنگ نہ ہونے دین گے وشوشاندی دے اسيں سادھک نيں جنگ نہ ہونے دین گے کدی نہ کھیتاں وچ فیر خونی کھاد پھلے گی کھلیاناں وچ نئيں موت د‏‏ی فصل کھلے گی آسمان فیر کدی نہ انگارے اگلے گا ایٹم تو‏ں ناگاساکی فیر نئيں جلے گا ہتھیاراں دے ڈھیراں اُتے جنہاں دا اے ڈیرا منہ وچ شاندی بغل وچ بم، دھوکے دا پھیرا کفن بیچنے والےآں تو‏ں ایہ کہہ دو چلیا ک‏ے دنیا جان گئی اے انہاں دا اصلی چہرا کامیاب ہاں انہاں د‏‏ی چالاں ڈھنگ نہ ہونے دین گے جنگ نہ ہونے دین گے سانو‏ں چاہیے شاندی، زندگی سانو‏ں پیاری سانو‏ں چاہیے شاندی سرجنہاں د‏‏ی اے تیاری اساں چھیڑی جنگ بھکھ تو‏ں بیماری سے اگے آک‏ے ہتھ بٹائے دنیا ساری ہری بھری دھرتی نو‏‏ں خونی رنگ نہ لینے دین گے جنگ نہ ہونے دین گے بھارت پاکستان پڑوسی نال نال رہنا اے پیار کرن یا وار کرن دوناں نو‏ں ہی سہنا اے تین بار لڑ چکے لڑائی کتنا مہنگا سودا روسی بم ہو یا امریکی، خون اک بہنا اے جو اسيں اُتے گزری بچےآں دے سنگ نہ ہونے دین گے جنگ نہ ہون دین گے