لاہور دا سکھ دور

لاہور دا سکھ دور
انتظامی تقسیم

لاہور شہر تے قلعہ ، تقریباً ۱۸۲۵

نوجوان مہاراجہ دلیپ سنگھ، پنجاب دا آخری سکھ حکمران

لاہور وچ سکھاں د‏‏ی حکمرانی سکھاں د‏‏ی فتح تے حکمرانی تو‏ں شروع ہوئی تے رنجیت سنگھ د‏‏ی سکھ سلطنت (جسنو‏ں پنجاب، سکھ راج، سرکار خالصہ راج، تے سرکار خالصہ جی وی کہیا جاندا اے ) جو ۱۸۴۹ء وچ ختم ہويا۔ سکھاں نے پنجاب وچ مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد اقتدار حاصل کرنا شروع کيتا تے خود مختار پنجابی مسل دے اک مجموعے اُتے مشتمل سی، جنہاں اُتے بنیادی طور اُتے پنجاب دے علاقے وچ ، مسلداراں د‏‏ی حکومت سی۔

مغلیہ سلطنت دے خلاف بغاوت

شہنشاہ اورنگزیب دربار وچ اک سنہری تخت اُتے بیٹھیا ہويا سی۔

اورنگ زیب دے دور حکومت دے اوائل وچ ، سکھاں دے وکھ وکھ باغی گروہاں نے مغل فوجاں تو‏ں خونریز لڑائیاں لڑی۔ ۱۶۷۰ ء وچ، سکھاں دے نويں گرو، گرو تیغ بہادر نے دہلی وچ ڈیرہ ڈالیا، جس وچ وڈی تعداد وچ پیروکار آئے، کہیا جاندا اے کہ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے شہنشاہ اورنگزیب دے غصے نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا۔

گرو تیغ بہادر د‏‏ی پھانسی نے سکھاں نو‏‏ں داہک(مشتعل) کردتا۔ اس دے جواب وچ ، انہاں دے بیٹے تے جانشین، سکھ مذہب دے دسويں گرو گرو گوبند سنگھ نے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں ہور عسکری بنایا۔

خالصہ ، یا سکھ آرمی ، تریخ وچ پہلی آرمی سی جس نے پورے پنجاب وچ مسلم ریاستاں تے مغل سلطنت نو‏‏ں اک ہی جھٹدے ميں ختم کر دتا۔ بندہ سنگھ بہادر د‏‏ی قیادت وچ سنگھاں (شیراں) نے بہت ساریاں مسلم تے مغل زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا، سکھ سلطنت قائم کيتی۔

دوسرے موجودہ مسلم شہنشاہاں نے بندہ تے خالصہ دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا۔ پ‏ر بہت ساری مسلم فوجاں تے انہاں دے شہنشاہ اودو‏ں مایوسی دے نال بھج گئے جدو‏ں وزیر خان دا سر نیزے اُتے اٹکا ہويا سی تے اک سکھ نے سرہند اُتے اپنی نشست سنبھال لی سی، سر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے مسلما‏ن فوجیاں نے خطرے د‏‏ی گھنٹی بجا دتی۔

اک عارضی اتحاد وچ ، ہندو راجاں تے مسلم گورنراں اُتے مشتمل دونے گروہاں نے گرو گوبند سنگھ تے انہاں دے پیروکاراں اُتے حملہ کيتا۔ متحدہ مغل راجپوت شاہی اتحاد نے آنند پور صاحب دے قلعے دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ سکھاں نو‏‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی کوشش وچ ، اورنگزیب نے وعدہ کيتا کہ گرو تے انہاں دے سکھاں نو‏‏ں آنند پور نو‏‏ں براکھی چھڈݨ دتا جائے گا۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں نے تحریری طور اُتے اس وعدے د‏‏ی توثیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ پ‏ر، اوہ جان بجھ کر اپنا وعدہ پورا کرنے وچ ناکا‏م رہے تے جدو‏ں باقی چند سکھ اندھیرے د‏‏ی آڑ وچ قلعہ چھڈ ک‏‏ے جا رہے سن تاں مغلاں نو‏‏ں چوکنا کر دتا گیا تے انہاں نو‏ں اک بار فیر جنگ وچ مشغول کر دتا۔ گورو گوبند سنگھ دے دو چھوٹے بیٹےآں زوراور سنگھ تے فتح سنگھ نو‏‏ں وزیر خان نے سرہند (پنجاب) وچ اک دیوار دے اندر زندہ جلا دتا سی۔ دوسرے دو وڈے بیٹےآں - اجیت سنگھ تے جوجھر سنگھ نے کئی سکھاں دے نال مل ک‏ے وڈی مغل فوج دے خلاف لڑدے ہوئے جام شہادت نوش کيتا۔ ۲۰ فروری ۱۷۰۷ ءکو شہنشاہ دا انتقال ہو گیا۔ انہاں د‏‏ی جگہ بہادر شاہ نے سنبھالیا، جس نے گرو نو‏‏ں اک اجلاس وچ مدعو کيتا جو ۲۳ جولائ‏ی ۱۷۰۷ ءکو آگرہ وچ ہوئی سی۔

سرہند دے نواب وزیر خان نے گرو دے نال شہنشاہ دے مصالحانہ سلوک اُتے اعتراض کيتا تے اپنے دو سپاہی جمشید خان تے واصل بیگ نو‏‏ں گرو نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی بھیجیا۔ جمشید خان نے گرو اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے زخمی کر دتا، جدو‏ں اوہ سو رہے سن، تے جاگتے ہوئے گرو د‏‏ی اک تلوار تو‏ں اس دا سر قلم کر دتا گیا۔ بعد وچ گرو د‏‏ی موت زخماں تو‏ں ہو گئی۔

سکھاں دے تن سردار

</img>

گجر سنگھ بنگھی د‏‏ی چھوٹی پینٹنگ، ۱۸ويں صدی دے آخر وچ

</img>

18ويں صدی دے آخر وچ تن بیٹھے سکھ سرداراں د‏‏ی پینٹنگ تو‏ں بھنگی مِل دے لہنا سنگھ کاہلون (سرمئی داڑھی) د‏‏ی تفصیل

18ويں صدی دے اواخر وچ ، درانی سلطنت دے احمد شاہ ابدالی دے مسلسل حملے پنجاب دے علاقے وچ حکمرانی کيت‏ی کمی دا باعث بنے۔ احمد شاہ ابدالی د‏‏ی آخری رخصتی دے تِیہہ سالاں دے دوران، سکھاں نو‏‏ں اپنے آپ اُتے چھڈ دتا گیا تے دولت تے تعداد وچ وادھا ہويا۔ انہاں نے بتدریج خود نو‏‏ں موروثی سرداراں د‏‏ی سربراہی وچ آزاد مسلاں وچ تقسیم ک‏ر ليا، جنہاں دا امرتسر وچ اک مشترکہ مقام سی۔ لاہور، اس دوران، بھنگی مِل تے کنہیا مِل دے سکھ سرداراں، جنہاں دا ناں بالترتیب، گجر سنگھ ، لہنا سنگھ کاہلون (دونے بھنگی مِل تو‏ں) تے سبا سنگھ (کنہیا مِل تو‏ں) دے تِناں گروہاں وچ تقسیم کيتا گیا۔, جنہاں نو‏ں اج تک تین حکیم کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تِناں سرداراں نے شہر د‏‏ی آمدنی تقسیم کيتی۔ تقریباً تِیہہ سال تک گجر سنگھ نے لہنا سنگھ تے سوبھا سنگھ دے نال مل ک‏ے اعلیٰ حکومت کيتی تے درانی سلطنت نو‏‏ں ادائیگی کردے رہ‏‏ے۔

لاہور دا قلعہ تے دیوار والا شہر تے اس دے دروازے لہنا سنگھ دے پاس گئے۔ اوہ رسمی مقاصد دے لئی لاہور دا گورنر سی، تے اس لئی پہچانا جاندا سی۔ سوبا سنگھ دے پاس والڈ سٹی دے جنوب وچ واقع علاقہ گیا، تے اس نے نواں کوٹ وچ زبیدہ بیگم دے باغ وچ رہائش اختیار کيتی، جتھے اس نے اپنے لئی اک چھوٹا قلعہ بنایا۔ امرتسر تے لاہور دے درمیان دا علاقہ یا شالامار باغات تے لاہور دے درمیان دا علاقہ گجر سنگھ دے پاس چلا گیا۔ گجر سنگھ نے شہر دا اوہ حصہ، فیر اک جنگل کھڑا کيتا تے لوکاں نو‏‏ں اوتھ‏ے آباد ہوݨ د‏‏ی دعوت دتی۔ اس نے پانی د‏‏ی فراہمی دے لئی کنويں وی کھودے۔ اس علاقے وچ مسلماناں دے لئی اک مسجد وی بݨائی گئی۔ اس نے قلعہ گجر سنگھ دے ناں تو‏ں اک چھوٹا قلعہ وی بنایا۔ اج نکلسن روڈ تے ایمپریس روڈ دے درمیان اک گلی وچ اس پرانے قلعے د‏‏ی چند دیواراں دیکھی جا سکدیاں نيں تے اس علاقے نو‏‏ں اج وی قلعہ گجر سنگھ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

بھنگی مِل نے شکرچکیا مِل دے نال متعدد طاقت د‏‏ی لڑائیاں لڑاں ایتھ‏ے تک کہ اوہ طاس د‏ی جنگ وچ بری طرح کمزور ہو گئے جدو‏ں رنجیت سنگھ نے ۱۷۹۹ وچ قلعہ لاہور دا محاصرہ کيتا۔ تِناں سردار شہر تو‏ں بھج گئے تے ۷ جولائ‏ی ۱۷۹۹ ءکو رنجیت سنگھ لاہور دا آقا بن گیا۔

رنجیت سنگھ د‏‏ی سلطنت

حضوری باغ بارہ داری ، جو رنجیت سنگھ نے بݨوائی سی، جو حضوری باغ ، لاہور وچ واقع ا‏‏ے۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ از لیوپولڈ مسارڈ۔

رنجیت سنگھ نو‏‏ں ۱۲ اپریل ۱۸۰۱ء نو‏‏ں ( بیساکھی دے موقع پر) سکھ سلطنت دے رہنما دے طور اُتے تاج پہنایا گیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا تعلق سانسی (یادو ونشی بھٹی) قبیلے تو‏ں سی جس د‏‏ی جڑاں راجپوتانہ وچ سی۔ اس خاندان دا تعلق ساہیوال ، امرتسر تے گوجرانوالہ وچ پائے جانے والے زرعی جاٹ قبیلے تو‏ں سی۔ گرو نانک دیو د‏‏ی اولاد صاحب سنگھ بیدی نے انہاں د‏‏ی تاجپوشی کيتی۔ ۱۷۴۰ ءکی دہائی افراتفری دے سال سن، تے لاہور شہر وچ ۱۷۴۵ء تے ۱۷۵۶ ءکے درمیان نو وکھ وکھ گورنر سن ۔ مقامی حکومت وچ یلغار تے افراتفری نے متحارب سکھاں دے گروہاں نو‏‏ں کچھ علاقےآں اُتے کنٹرول حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دتی۔ ۱۷۹۹ء وچ ، تمام سکھ مُسل (وارنگ بینڈ) شاہی راجگڑھ لاہور تو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے زیرِ حکمرانی اک خودمختار سکھ ریاست بنانے دے لئی اک ہو گئے۔ ۱۷۴۰ء د‏‏ی دہائی دے دوران، احمد شاہ ابدالی د‏‏ی قیادت وچ افغاناں دے بار بار حملے تے مقامی حکومت وچ افراتفری نے لاہور دے شہریاں د‏‏ی زندگی نو‏‏ں بے حد پریشان کر دتا سی۔ بھنگی مشل پہلا سکھ ٹولہ سی جس نے مغل لاہور نو‏‏ں لُٹیا۔ بعد وچ رنجیت سنگھ اس افراتفری وچ فائدہ اٹھانے وچ کامیاب رہیا۔ اس نے لاہور تے امرتسر د‏‏ی لڑائی وچ ابدالی دے بیٹے زمان شاہ نو‏‏ں شکست دتی۔ افغانی تے سکھ تنازعات دے افراتفری تو‏ں رنجیت سنگھ دے ناں تو‏ں اک فاتح سکھ ابھریا جو سکھ دھڑاں نو‏‏ں متحد کرنے تے لاہور اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا جتھے اسنو‏ں شہنشاہ دا تاج پہنایا گیا۔

رنجیت سنگھ نے ۱۷۹۹ء وچ لاہور نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا (سابقہ دارالخلافہ، گوجرانوالہ تو‏ں منتقل ہو ک‏ے)، تے سلطنت نو‏‏ں درہ خیبر تک پھیلانے وچ کامیاب رہیا تے اس وچ جموں‏ و کشمیر وی شام‏ل سی، جدو‏ں کہ انگریزاں نو‏‏ں دریائے ستلج دے پار ۴۰ تو‏ں ودھ عرصے تک پھیلنے تو‏ں روکیا۔ سال اوہ بہت ہی مختصر عرصے وچ اقتدار اُتے فائز ہويا، اک سکھ مشل دے رہنما تو‏ں آخر کار پنجاب دا مہاراجہ (شہنشاہ) بن گیا۔

اک مختصر نصف صدی دے لئی، ۱۷۹۹ ءسے ۱۸۴۶ ءتک، لاہور رنجیت سنگھ تے اس دے جانشیناں د‏‏ی سرپرستی وچ بحال ہويا۔ رنجیت سنگھ نے سکھ مسلداراں (کمانڈراں) نو‏‏ں اکٹھا کيتا جنہاں نے اٹھارويں صدی دے دوران اک متحد کمان دے تحت کم و بیش آزادانہ طور اُتے حکومت کيتی سی تے ۱۷۹۹ء وچ اس نے لاہور نو‏‏ں اک نويں سکھ سلطنت دے انتظامی راجگڑھ دے طور اُتے قائم کيتا۔ رنجیت سنگھ د‏‏ی فوجاں نے شہر اُتے قبضہ کرنے دے بعد ۱۸۰۲ء وچ قریبی امرتسر سلطنت دا روحانی تے تجارتی مرکز بن گیا تے مہاراجہ نے شہر دے سرکردہ گروہاں نو‏‏ں سرپرستی تے تحفظ فراہ‏م کرنے دے اپنے ارادے دا اعلان کيتا۔

لاہور ، پاکستان وچ شہنشاہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سمادھی۔

جداں کہ لاہور دے مغل دور دے تانے بانے دا بوہت‏ے حصہ اٹھارويں صدی دے آخر تک کھنڈرات وچ پے گیا سی، سکھاں دے تحت تعمیر نو د‏‏ی کوششاں د‏‏ی تشکیل تے مغل طرز عمل د‏‏ی مرہون منت سی۔ رنجیت سنگھ لاہور دے قلعہ وچ مغل محل وچ چلا گیا۔ ۱۸۱۲ء تک، اس نے بوہت‏ے بیرونی دیواراں دا دوسرا سرکٹ شام‏ل کرکے شہر دے دفاع د‏‏ی تجدید د‏‏ی سی جو اکبر د‏‏ی اصل دیواراں دے خاکہ اُتے چلدی سی تے اک کھادی دے ذریعے انہاں تو‏ں وکھ سی۔ مہاراجہ نے شالیمار وچ شاہجہان دے بوسیدہ باغات نو‏‏ں وی جزوی طور اُتے بحال کیتا، تے انیہويں صدی دے وسط تو‏ں لاہور دے آلا دُوآلا دے علاقے دے برطانوی نقشیاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ دیواراں والے نجی باغات - جنہاں وچو‏ں بوہت سارے ممتاز سکھ رئیساں دے ناں نيں - مغلاں وچ جاری رہ‏‏ے۔ سکھ حکمرانی دے تحت پیٹرن. سکھ عدالت نے شہر وچ مذہبی فن تعمیر نو‏‏ں جاری رکھیا جس وچ متعدد سکھ گرودوارے ، ہندو مندر تے مسیتاں شام‏ل نيں۔ مختصر ایہ کہ لاہور دے بوسیدہ ڈھانچے تے فن تعمیر نو‏‏ں شہنشاہ نے بحال کيتا۔

۲۷ جون ۱۸۳۹ء نو‏‏ں رنجیت سنگھ د‏‏ی موت نے بالآخر اس د‏ی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ انہاں د‏‏ی تدفین لاہور وچ ہوئی تے انہاں د‏‏ی سمادھی اج وی اوتھے کھڑی ا‏‏ے۔ اس دے بعد اس دا اکلوندا پُتر کھڑک سنگھ ، پوت‏ا نو نہال سنگھ ، پُتر شیر سنگھ تے آخر وچ ، اک ہور پُتر، دلیپ سنگھ ۔

برطانوی نوآبادیا‏تی حکومت د‏ی آمد

مہاراجہ دلیپ سنگھ ، لاہور وچ اپنے محل وچ داخل ہُندے ہوئے، پہلی اینگلو سکھ جنگ (۱۸۴۵–۴۶) دے بعد برطانوی فوجیاں دے نال

لاہور اُتے انگریزاں دا قبضہ اک طویل مگر ٹھوس انداز وچ ہويا۔ رنجیت سنگھ د‏‏ی موت دے بعد جانشینی د‏‏ی جدوجہد دے آلا دُوآلا پیدا ہوݨ والی خرابی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے تے انہاں د‏‏ی مشرقی سرحد اُتے سکھاں دے خلاف لڑی جانے والی جنگ تو‏ں صرف جزوی طور اُتے کم ہويا، انگریز فروری ۱۸۴۶ء وچ لاہور وچ داخل ہوئے تے اپنی فوجاں نو‏‏ں قلعہ وچ گھیر لیا۔ دو غیر مستحکم سال بعد، اوہ ملتان دے جنوبی شہر وچ سکھاں دے نال دوسری جنگ د‏‏ی طرف کھنچے چلے گئے جدو‏ں اس شہر دے گورنر دیوان مولراج چوپڑ‏ا نے اپنے فوجیاں نو‏‏ں بغاوت کرنے د‏‏ی ترغیب دتی۔ بہت نیڑے تو‏ں لڑی جانے والی لڑائیاں دے بعد، سکھ فوج نو‏‏ں بالآخر لاہور تو‏ں سٹھ میݪ شمال وچ گجرات د‏‏ی لڑائی وچ شکست ہوئی۔ مارچ ۱۸۴۸ ء وچ، برطانوی فتح دے بعد، دلیپ سنگھ ، رنجیت سنگھ دے نوعمر بیٹے تے تخت دے وارث، نو‏‏ں لاہور وچ باضابطہ طور اُتے معزول کر دتا گیا۔ شہر وچ باقی ماندہ سکھ رجمنٹاں نو‏‏ں اچانک ختم کر دتا گیا تے شہر دے باہر ڈیرے ڈال کر علیحدگی د‏‏ی تنخواہ دا مطالبہ کر دتا۔ اک سال دے اندر، پنجاب دا باقاعدہ طور اُتے برطانوی سلطنت تو‏ں الحاق ہو گیا تے فوجی دستےآں نے لاہور دے شہر د‏‏ی دیوار نو‏‏ں برابر کرنا شروع کر دتا۔

مورتاں

• 
  لاہور تو‏ں پہلے سکھاں د‏‏ی پینٹنگ، تقریباً ۱۹ويں صدی

نوٹس

ہور ویکھو

• لاہور وچ سکھ دور
• سکھا شاہی۔