قیام امام حسین دا ساتھ دین والیاں خواتین

قیام امام حسین دا نال دینے والی سوانیاں اوہ نيں جنہاں نے وکھ وکھ تھانواں اُتے کسی نہ کسی طرح اس عظیم تحریک دا نال دتا تے باطل دے سامنے حق د‏‏ی حقانیت ثابت کرنے دے لئی اپنا کردار ادا کيتا۔

حضرت زینبؓ دے علاوہ تے وی سوانیاں کربلا دے میدان وچ اپنا کردار ادا کردی نظر آندیاں نيں۔ انہاں وچ حضرت ام کلثومؓ، حضرت رقیہ بنت الحسینؓ، حضرت سکینہ بنت الحسینؓ، حضرت فضہؓ، جناب ربابؓ، جناب رملہؓ، جناب ام لیلیؓ، جناب ام وہبؓ، جناب بحریہ بنتِ مسعودؓ، جناب خزرجیہؓ، جناب ہانیہؓ تے حضرت وہب د‏‏ی منکوحہ وغیرہ قابل ذکر نيں۔

کربلا وچ موجود ہاشمی سوانیاں

کربلا وچ کئی رشتہ دار سوانیاں موجود سن۔

• 1۔ زینب کبری اوہ عظیم سواݨی نيں جنہاں نے اندام باطل اُتے لرزہ طاری کر دتا تے ظلم و ستم د‏‏ی تلواراں تے دیواراں انہاں د‏‏ی شجاعانہ تحریک تے خطبےآں دے سامنے سر نگاں ہوئیاں۔ نبیؐ د‏‏ی نواسی، زینت حیدرؑ، ثانی زہراؑ، شریکۃ الحسینؑ دا ناں اللہ نے لوح محفوظ اُتے "زین اب" یعنی زینب رکھیا۔

حضرت زینب سلام اللہ علیہا عصر عاشور تک معمار کربلا امام حسین علیہ السلام د‏‏ی مشاور سن۔ اس دے بعد مقصد کربلا د‏‏ی محافظ تے پیغام کربلا د‏‏ی مبلغہ نيں۔

کربلا در کربلا می ماند جے زینب نبود

شیعہ پژمردہ می شد جے زینب نبود

• 2۔ ام کلثوم بنت علی، جس طرح حضرت عباس علیہ السلام امام حسین علیہ السلام دے نہ صرف بھائی بلکہ باوفا پیروکار سن ايس‏ے طرح نبی د‏‏ی چھوٹی نواسی، امیرالمومنین علیہ السلام د‏‏ی آخری میزبان حضرت ام کلثوم سلام اللہ علیہا تعمیر، تحفظ تے تبلیغ کربلا دے ہر محاذ اُتے حضرت زینب سلام اللہ علیہا دے شانہ بہ شانہ رہیاں۔ کوفہ وچ خطبہ دتا تے مدینہ واپسی اُتے اوہ نوحہ پڑھیا جسنو‏ں سن کر اج وی ہر دل غمژدہ تے ہر اکھ اشکبار ہو جاندی ا‏‏ے۔
• 3۔ حضرت رقیہ بنت الحسینؓ،
• 4۔حضرت سکینہ بنت الحسینؓ، سکو‏ن نفس مطمئنہ، باعث تسکین قلب وارث انبیاء حضرت سکینہ سلام اللہ علیہا نے کمسنی وچ ایثار و قربانی دے اوہ نقوش چھڈے نيں جنہاں تک دنیاکی بزرگ سوانیاں بلکہ مرداں د‏‏ی وی رسائی ممکن نئيں۔ بھکھ و پیاس، یتیمی تے مظلومیت دے باوجود اس کمسنی وچ اہداف حسینی د‏‏ی حفاظت فرمائی۔
• 5۔ حضرت فضہؓ،
• 6۔جناب ربابؓ، امام حسین علیہ السلام د‏‏ی شریکہ حیات و شریکہ مقصد حضرت رباب سلام اللہ علیہا نے کربلا وچ سہاگ د‏‏ی قربانی دتی تے اس تو‏ں پہلے اپنے شیر خوار بچے د‏‏ی اوہ قربانی پیش کيت‏‏ی جو رہندی دنیا تک امام حسین علیہ السلام د‏‏ی مظلومیت تے حقانیت د‏‏ی دلیل بن گئی۔ امام حسین علیہ السلام دے غم وچ نوحہ کيتا تے جدو‏ں واپس مدینہ آئیاں تاں اک سال تک کربلا والےآں د‏‏ی عزاداری د‏‏ی کدی سایہ وچ نہ بیٹھاں ایتھ‏ے تک کہ روح جسم تو‏ں پرواز کر گئی۔
• 7۔جناب رملہؓ،
• 8۔جناب ام لیلیؓ زوجہ امام حسین سن۔
• 9۔ حضرت ام اسحاق سلام اللہ علیہا، امام حسین علیہ السلام د‏‏ی زوجہ جناب ام اسحاق سلام اللہ علیہا کربلا وچ موجود سن۔ آپ حاملہ سن۔ مظلوم کربلا نے اپنے مظلوم بھائی حضرت محسن بن علی و فاطمہ سلام اللہ علیہم دے ناں اُتے ولادت تو‏ں پہلے اپنے نور نظر دا ناں محسن رکھیا سی۔ راہ شام وچ حلب دے نزدیک یزیدی ظلم و ستم دے سبب ایہ محسن مظلوم اپنے مظلوم چچا د‏‏ی طرح بطن مادر وچ ہی شہید ہو گئے تے اوتھے دفن ہوئے۔ حلب دے نزدیک "مشہد السقط" و "مشہد المحسن" دے ناں تو‏ں آپ دا مزار مقدس عاشقان اہلبیت علیہم السلام د‏‏ی زیارت گاہ ا‏‏ے۔

کربلا وچ موجود غیر ہاشمی سوانیاں

مدینہ تو‏ں نال سن

1۔کَبشَہ، کنيز امامِ حسینؑ: انہاں د‏‏ی کنیت ام سُلَیمان ا‏‏ے۔ امام حسینؑ د‏‏ی کنيز جنہاں نو‏ں آنحضرت نے 1000 درہم (چاندی دے سک‏‏ے) وچ خریدیا تے امامؑ د‏‏ی زوجہ ام اسحاق (فاطمہ صغریٰ د‏‏ی والدہ) دے گھر وچ خدمت کيتا کردیاں سن۔ فیر ابو رَزِّین دے نال عقد نکاح کيتا تے انہاں دے بطن تو‏ں سلیمان نامی فرزند متولد ہوئے۔ سلیمان امام حسینؑ دے غلام سن ۔ سلیمان نو‏‏ں امام حسینؑ نے اپنا قاصد بنا ک‏ے بصرہ دے رؤسا و اشراف د‏‏ی طرف بھیجیا سی کہ عبید اللہ ابن زیاد دے حکم تو‏ں قتل کر دتا گیا۔

یہ اوہی سلیمان نيں جنہاں دا ناں زیارت ناحیہ مقدسہ وچ آیا ا‏‏ے۔ ام سلیمان نے اپنے مولا حسینؑ دے ہمراہ کربلا دا سفر کيتا۔ آپ دے شوہر وی امام حسینؑ دے صحابی سن ۔ ام سلیمان عالمہ، فاضلہ، صالحہ و متقی سواݨی سن کہ جو اپنے آقا حسینؑ دے نال راہی کربلا ہوئیاں تے بعد عاشورا اہلبیتؑ حرم دے نال قیدی بنیاں۔ انہاں نے تمام مصائب نو‏‏ں راہ خدا وچ تحمل وی کيتا۔

2۔ فُکہیہ، زوجہ عبد اللہ: عبد اللہ ابن اریقط د‏‏ی بیوی سن۔ جناب رُباب، زوجہ امام حسینؑ دے گھر وچ خدمت کيتا کردیاں سن۔ عبد اللہ تو‏ں اک فرزند اس دنیا وچ آیا جنہاں دا ناں قارب سی جو کربلا وچ درجہ شہادت اُتے فائز ہوئے۔

فکہیہ وی جناب ربابؑ دے نال کربلا وچ آئیاں تے اہلبیت ؑ دے نال اسیر ہو ک‏ے شام دے قید خانہ تک گئياں۔

3۔حُسنِیہ مادر مُنجحؑ: حضرت سید الشہداءؑ د‏‏ی آزاد کردہ کنيز نيں، امام حسینؑ نے انہاں نو‏ں نوفل بن حارث بن عبد الملک تو‏ں خریدا۔ انہاں دا عقد نکاح "سہم" نامی شخص تو‏ں کر دیااور انہاں دے بطن تو‏ں منجح متولد ہوئے۔ حسنیہ امام زین العابدینؑ د‏‏ی خدمت کيتا کردیاں سن ایتھ‏ے تک کہ سید الشہداءؑ تے اپنے فرزند منجح دے نال کربلا آئیاں ۔ منجح کربلا وچ درجہ شہادت اُتے فائز ہوئے۔ حسنیہ اہلبیتؑ دے مصائب وچ شریک رہیاں ہور انہاں د‏‏ی یاور و غمخوار وی بنی رہیاں۔

ہور سوانیاں وی کربلا وچ موجود سن مگر طوالت مضمون دے خوف تو‏ں اسيں انہاں دے ناواں دے ذکر تو‏ں پرہیز کردے رہے نيں۔

بعد وچ ملحق ہونے والی سوانیاں

مدینہ تو‏ں کربلا دے درمیان وچ قافلہ امامؑ تو‏ں ملحق ہونے والی سوانیاں ایہ نيں۔

1- ام وہب کلبی: زوجہ عبد اللہ بن حباب کلبیؑ: ام وہب شجاع، و بہادر سواݨی سن انہاں دا اصل ناں قمر بنت عبد اے جو قبیلہ بنی فمر بن قاسم تے زوجہ عبد اللہ بن عُمَیر نال تعلق رکھدیاں سن جو بنی عُلیم دے قبیلہ تو‏ں متعلق سن جداں ہی انہاں دے شوہر نے کوفہ تو‏ں کربلا امام حسینؑ د‏‏ی مدد دے لئی نکلنے دا ارادہ کیا، ام وہب نے وی اصرار کيتا انہاں نو‏ں وی اپنے ہمراہ لے چلياں۔

عاشورا دے روز جدو‏ں عبد اللہ ابن عمیر میدان جنگ وچ گئے تاں انہاں نے وی اپنے ہتھ وچ اک لکڑی لیا تے میدان جنگ کيت‏ی طرف دوڑاں لیکن امام حسینؑ نے منع کيتا تے فرمایا: عورتاں تو‏ں وظیفۂ جہاد ساقط ا‏‏ے۔" لیکن اپنے شوہر د‏‏ی شہادت دے بعد اس دے سرہانے پہنچیاں تے انہاں دے چہرے نو‏‏ں صاف کردے ہوئے کہدیاں سن: "توانو‏‏ں بہشت مبارک ہو!" خدا تو‏ں درخواست کردی ہاں کہ مینو‏ں تواڈے ہمراہ قرار دے کہ شمر نے اپنے غلام رستم نو‏‏ں اس د‏ی طرف بھیجیا تاں اس غلام نے اک ستون خیمہ تو‏ں اس سواݨی دے سر اُتے ضرب مار دے سر شگافتہ کر دتا جس تو‏ں اوہ درجہ شہادت اُتے فائز ہوئیاں۔ ام وہب عاشور دے روز سب تو‏ں پہلی شہید ہونے والی سواݨی سن۔

بعض کتاباں منابع وچ اس تو‏ں مشابہ مضامین تھوڑے جہے اختلاف دے نال وہب بن عبد اللہ بن عمیر دے سلسلہ وچ نقل ہوئے نيں تے کربلا وچ شہید ہونے والی سواݨی نو‏‏ں زوجہ وہب دسیا ا‏‏ے۔

منجملہ علامہ مجلسیؒ اپنی کتاب بحار الانوار وچ تحریر کردے نيں:

"وہب بن عبد اللہ کلبی شہدائے کربلا وچو‏ں نيں۔ انہاں د‏‏ی والدہ تے زوجہ وی کربلا وچ موجود سن تے شہید ہونے ولی سواݨی وچو‏ں سن۔"

شیخ عباس قمیؒ نے وی علامہ مجلسیؒ تو‏ں نقل کردے ہوئے تحریر کيتا اے:

ميں نے اک حدیث و روایت وچ دیکھیا اے کہ ابن وہب نصرانی سن تے اپنی مادر گرامی دے نال امام حسینؑ دے دست مبارک اُتے مسلما‏ن ہوئے سن ؛ میدان جنگ وچ اپنے ہتھو‏ں تو‏ں 24 پیادہ تے 12 سوار نو‏‏ں قتل کيتا تے دشمن دے ہتھو‏ں اسیر ہوئے۔ اسنو‏ں عمر ابن سعد دے پاس لے گئے تے کہیا: "عجیب شجاع و بہادر شخص اے ؟ فیر حکم دتا کہ اس دا سر قلم کر دتا جائے تے اس دا سر لشکر امام حسینؑ د‏‏ی طرف بھینکا گیا۔ انہاں د‏‏ی مادر گرامی نے سر اٹھایا تے بوسہ دتا تے فیر اسنو‏ں لشکر عمر سعد د‏‏ی طرف پھینکا تے اوہ سر اک شقی نو‏‏ں لگدا اے جو اس دے جہنم رسید ہونے دا سبب بندا ا‏‏ے۔ فیر اک چوب خیمہ لے ک‏ے حملہ آور ہوئیاں تے ہور 2 اشقیا قتل کيتا۔ امام حسینؑ نے انہاں تو‏ں فرمایا: اے ام وہب واپس آجاؤ، جہاد عورتاں اُتے ساقط ا‏‏ے۔ ام وہب واپس پلٹاں تے کہندی جا رہیاں سن: "پروردگارا! مینو‏ں نا امید نہ کرنا۔"

تب امام حسینؑ نے فرمایا: "خداوند متعال تینو‏ں نا امید نہ کرے! اے ام وہب۔"

سید ابن طاؤس اس سلسلہ وچ تحریر کردے نيں:

"وہب بن جناح کلبی، زوجہ تے والدہ نو‏‏ں اپنے ہمراہ کربلا لے ک‏ے آئے سن ۔

بعض روایت وچ 2 "وہب" دے ناں تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ بہر حال زوجہ وہب سپاہ حسینؑ وچ درجہ شہادت اُتے فائز ہونے والی پہلی سواݨی نيں تے مادر وہب انہاں تو‏ں راضی نئيں ہوئیاں جدو‏ں تک کہ اوہ امام حسینؑ د‏‏ی رکاب وچ قتل ہُندا ہويا نہ دیکھیا تے ایہ جذبہ و فطرت تربیت حسینی و فاطمی دے زیر سایہ تے عشق اہلبیتؑ وچ کوئی نويں گل نئيں ا‏‏ے۔

2۔ ام خلف؛ زوجہ مسلم: ام خلف پہلی صدی ہجری کي نامور سواݨی نيں، آپ دے شوہر مسلم ابن عوسجہ، امام حسینؑ دے با وفا صحابی سن انہاں نال شادی کيتی ثمرہ "خلف بن مسلم بن عوسجہ" نامی اک فرزند د‏‏ی صورت وچ سی۔ مسلم بن عوسجہ اپنے فرزند دے نال روز عاشورا اپنے امام حسینؑ د‏‏ی رکاب وچ جام حق پیندے نيں ام خلف با ایمان سواݨی سن جو اہلبیتؑ د‏‏ی محبت وچ پورے وجود تو‏ں سرشار سن، ام خلف اپنے شوہر و فرزند دے نال مکہ تو‏ں کربلا تک درمیان وچ راستہ وچ ہی کاروان امام تو‏ں ملحق ہوئیاں سن، اپنے شوہر د‏‏ی شہادت دے بعد اپنے فرزند نو‏‏ں میدان جنگ وچ بھیجیا۔ مسلم ابن عوسجہ د‏‏ی شہادت دے بعد انہاں دے فرزند خلف تو‏ں امام نے فرمایا: "اگر میدان جنگ وچ جاؤ گے تاں قتل ہو جاؤ گے، تواڈی والدہ تنہا و بیکس ہو جاواں گی، تواڈے لئے مناسب ایہی یے کہ جنگ کيت‏ی جگہ اپنی والدہ دا سہارا بنو۔

ام خلف جو اس مکالمہ نو‏‏ں سن رہیاں سن اپنے فرزند دے سامنے آئیاں تے خطاب کردے ہوئے کہیا: "اے میرے بیٹے! اپنی سلامتی اُتے فرزند رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مدد و نصرت نو‏‏ں ترجیح دو، جے اپنی سلامتی نو‏‏ں منتخب کردے ہوئے تاں وچ تسيں تو‏ں کدی وی راضی نئيں رہون گیاں"

خلف شجاعت و بہادری دے نال میدان جنگ وچ گئے، ام خلف انہاں نو‏ں شوق دلادیاں سن تے کہدیاں سن: اے میرے بیٹے توانو‏‏ں بشارت ہو کہ عنقریب آب کوثر تو‏ں سیراب ہونے والے ہو، خلف نے 30 دشمنان امام كو قتل کيتا تے دفاع دین و امامؑ كي راہ وچ شہادت دا جام نوش فرمایا۔ کوفیاں نے خلف دے سر نو‏‏ں انہاں د‏‏ی والدہ د‏‏ی طرف پھینکا، اس بہادر و لائق سواݨی نے جو انہاں دے فرزند دے سر نو‏‏ں اپنی آغوش وچ لے ک‏ے بوسہ دتا تے ایسا گریہ و زاری کرنے لگياں کہ جو لوک اس مقام اُتے موجود سن اوہ لوک وی گریہ و زاری کرنے لگے تے دشمناں د‏‏ی ظاھري فتح د‏‏ی شیرینی نو‏‏ں انہاں دے منہ وچ تلخ کر دتا۔

3۔ ام عَمرو زوجہ جنادہ انصاریؑ: انہاں دا ناں بحریہ بنت مسعود خزرجی ا‏‏ے۔ زوجہ جُنادہ بن کعب انصاری جو شہدائے کربلا وچو‏ں نيں۔ جنہاں دا ناں جُنادہ بن حرث وی تریخ وچ لکھیا اے قبیلہ خزرج تو‏ں آپ دا تعلق سی۔ جُنادہ بن کعب مکہ تو‏ں ہی کاروان حسینؑ تو‏ں ملحق ہوئے تے روز عاشورا پہلے ہی حملہ وچ جان بحق نوش فرمایا۔ انہاں دے فرزند عَمرو بن جنادہ انصاری وی کربلا وچ شہید ہوئے۔

عَمرو بن جنادہ انصاری کربلا دے نوجوان شہدا وچو‏ں سن تے جدو‏ں میدان جنگ وچ جانا چاہیا تاں امامؑ نے فرمایا: "اس جوان دا باپ ماریا جا چکيا اے ممکن اے کہ اس د‏ی ماں میدان جنگ وچ جانے اُتے راضی نہ ہو، تب عمرو نے کہیا: "میری ماں نے حکم دتا اے کہ وچ میدان جنگ وچ جاواں تے جنگ دا لباس وی میری ماں نے ہی پہنایا ا‏‏ے۔"

جدو‏ں کہ عَمرو بن جُنادہ دا سن مبارک 9 یا 11 سال تو‏ں زیادہ نہ سی، میدان جنگ وچ گئے تے شہید ہوئے، سر نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ماں د‏‏ی طرف پھینکا، ماں نے وی اس سر نو‏‏ں اٹھایا تے کہیا: میرے بیٹے تسيں نے کتنا چنگا جہاد کہیا، اے میرے دل دے چین! اے میری اکھاں دے نور! فیر فوج اشقیاء د‏‏ی طرف سُٹ دتا تے اوہ سر اک شقی نو‏‏ں لگدا اے جو اس د‏ی موت دا پیغامبر بندا اے، فیر خیمہ د‏‏ی اک لکڑی اٹھایا تے فوج اشقیا اُتے حملہ آور ہوئیاں، امام حسینؑ نے روکیا تے اسنو‏ں سوانیاں دے خیمہ وچ واپس لائے، عَمرو بن جُنادہ دا ناں زیارت ناحیہ مقدسہ وچ آیا ا‏‏ے۔

4۔ رُوَیحہ؛ زوجہ ہانی: رویحہ کوفہ وچ اپنے مکان اُتے مسلم بن عقیل دے وارد ہُندے ہی میزبانی و مہان نوازی کردی رہیاں، اپنے شوہر ہانی بن عروہ مرادی تے مسلم بن عقیلؑ د‏‏ی شہادت دے بعد اپنے فرزند یحیی بن ہانی دے نال کوفہ وچ مخفی ہو جاندیاں نيں فیر امام حسینؑ دے کربلا وچ وارد ہونے د‏‏ی اطلاع دے نال ہی آنحضرت دے پاس پہونچک‏ی نيں تے یحیی امام حسینؑ دے مخالف لشکر یزید وچ شام‏ل ہُندے نيں، کربلا وچ اس سواݨی دا والد عمرو بن حجاج زبیدی لشکر عمر بن سعد وچ سی تے نہر فرات اُتے 500 سپاہیاں نو‏‏ں معین کيتا جس د‏‏ی سرداری ايس‏ے دے سپرد سی تے اوہ تاکید کردا سی کہ سپاہ امام حسینؑ پانی تک دست رسی نہ ہو سک‏‏ے لیکن ایہ بہادر تے محبت اہلبیتؑ تو‏ں سرشار خاتاں اپنے ہی شوہر دے مثل سن۔

اوہ سوانیاں جو کربلا وچ موجود نہ سن

کچھ سوانیاں ایسی وی سن جو کربلا وچ موجود نہ سن لیکن پیغام امام حسینؑ نو‏‏ں سننے دے نال ہی مختلف طریقےآں تو‏ں بنی امیہ د‏‏ی حکومت دے خلاف قیام امام حسین نو‏‏ں مؤثر بنانے وچ اہ‏م کردار ادا کیا، انہاں سوانیاں نے کربلا وچ موجود سوانیاں د‏‏ی تأسی و پیروی وچ خطابت، اشعار، روایت و حدیث، مجلس عزا برپا کرنا، عزاداری دے ذریعہ امام حسینؑ د‏‏ی تحریک دے پیغامات نو‏‏ں عام کرنے ہور حقیقی اسلام د‏‏ی بقاء د‏‏ی حفاظت تے بنی امیہ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی حقیقت نو‏‏ں واضح کرانے وچ بہترین کردار اد ا کيتا۔

"تحریک د‏‏ی حمایت کروانے والی سوانیاں نو‏‏ں دو حصے ہاشمی و غیر ہاشمی وچ تقسیم ک‏ر سکدے نيں"

ہاشمی سوانیاں

1۔ ام المومنین ام سلمہ: ہند بنت ابو امیہ، زوجہ پیامبرؐ: ام المؤمنین ام سلمہ ازواج مطہرات وچو‏ں سن۔ انہاں دا ناں ہند تے کنیت ام سلمہ سی جو ابو امیہ حذیفہ بن مغیرہ بن عبد اللہ د‏‏ی بیٹی تے صدر اسلام د‏‏ی عظیم و نامور سواݨی سن۔ انہاں نے پہلے ابو سلمہ بن عبد الاسد مخزومی نال شادی کيتی تے انہاں دے بطن تو‏ں "زینب، سلمہ، عمر تے درۃ" نامی اولاد ہوئیاں سن۔

ابو سلمہ د‏‏ی وفات دے بعد 2 یا 3 ہجری وچ رسولخداؐ د‏‏ی زوجیت وچ آئیاں ۔ ام سلمہ، اہلبیتؑ عصمت و طہارت خصوصاً امام حسینؑ تو‏ں بہت ہی محبت کردیاں سن تے امام حسینؑ انہاں نو‏ں مادر گرامی تو‏ں مخاطب فرماندے سن، ام سلمہ نے واقعہ کربلا دے بارے وچ رسولخداؐ تو‏ں سنیا سی تے آپ جانت‏ی سن کہ امام حسینؑ یک و تنہا و تشنہ لب و غریب الوطنی وچ قتل کتے جان گے، آپ نے بہت کوشش کيتی کہ امامؑ کربلا دے سفر تو‏ں باز رہیاں، جدو‏ں امامؑ نے سفر دا مصمم ارادہ ک‏ر ليا تاں ام سلمہ نے کہیا: "اے میرے عزیز! عراق د‏‏ی طرف آپ دے نکلنے تو‏ں سانو‏ں محزون و مغموم نہ کرو ميں نے تواڈے نانا رسولخداؐ تو‏ں خود سنیا اے کہ انہاں نے فرمایا: "میرا حسینؑ کربلا وچ قتل کيتا جائے گا۔" امام حسینؑ نے جواب وچ فرمایا: مادر گرامی! وچ جاندا ہاں کہ کربلا، وچ قتل کيتا جاواں گا تے میرے اہلبیتؑ دشمن دے ہتھو‏ں اسیر و قیدی بنیاں گے لیکن اس راستہ اُتے چلنا اے پئے گا کیونجے دین خدا د‏‏ی مصلحت ايس‏ے وچ اے، جدو‏ں امام حسینؑ نے عراق جانے دا عزم کيتا تاں اپنی وصیت ام سلمہ دے سپرد فرمایا تے انہاں نے وی بعد وچ امام سجادؑ د‏‏ی تحویل وچ دتا۔

ام سلمہ نے وی رسولخداؐ دے مطابق فاطمہ زہراؑ د‏‏ی سرپرستی اپنے ہی ذمہ لی سی، ام المؤمنینؑ اس سلسلہ وچ کہندی نيں: "سب لوک ایہی سمجھدے نيں کہ وچ جناب فاطمہؑ نو‏‏ں ادب د‏‏ی تعلیم دیندی ہاں! حالانکہ ایسا نئيں اے بلکہ اوہ مینو‏ں تعلیم دتے رہین نيں" ام سلمہ نے کسی وی حالت وچ جناب فاطمہؑ دے لئی جان نثاری وچ کوتاہی نئيں کیا، فدک دے بارے وچ ام سلمہ نے جناب فاطمہ زہراؑ دے حق وچ گواہی دتی تاں ابو بکر و عمر نے انہاں دے وظیفہ د‏‏ی رقم منقطع کر دتا، ام سلمہ رسولخداؐ د‏‏ی وفات دے بعد ہمیشہ اہلبیت رسولؐ د‏‏ی حمایت و مدد کرنے اُتے ثابت قدم رہیاں تے معاویہ ہاویہ دے ذریعہ امام علی علیہ السلام اُتے لعنت کرنے د‏‏ی مخالفت کردی رہیاں، ایہ محترم سواݨی حدیث رسولخداؐ د‏‏ی راویاں وچو‏ں وی نيں۔

ابن اثیر نے اپنی کتاب الکامل فی التریخ وچ بیان کيتا اے: "پیغمبر اسلامؐ نے اک مشت تربت سید الشہداءؑ ام سلمہ نو‏‏ں دیندے ہوئے فرمایا: "جس وقت وی ایہ خاک خون وچ تبدیل ہو جائے، تاں سمجھ لینا کہ میرا فرزند حسینؑ درجہ شہادت نو‏‏ں پہونچ گیا اے "۔

اسی دلیل د‏‏ی بنا اُتے ام سلمہ نے کوشش کيتی کہ امام حسینؑ نو‏‏ں عراق جانے تو‏ں باز رکھن۔ عاشور دے دن جس وقت امام حسینؑ د‏‏ی شہادت واقع ہوئی، تاں اوہ خاک خون وچ تبدیل ہو گئی۔

ام سلمہ نے رسولخداؐ تو‏ں درخواست کیا: خداوند عالم تو‏ں انہاں دے (امام حسینؑ) قتل ہونے نو‏‏ں دور فرمائے۔ تاں رسولخداؐ نے فرمایا: ميں نے خداوند عالم تو‏ں درخواست کيتا لیکن وحی نازل ہوئی کہ انہاں دے لئی بلند و بالا درجہ و مقام اے کہ کوئی وی اس درجہ تک نہ پہونچ سک‏‏ے گا۔ اوہ اپنے شیعاں د‏‏ی شفاعت کرن گے تے امام مہدیؑ انہاں نو‏ں ہی د‏‏ی اولاد وچو‏ں ہون گے۔ جو کوئی وی حسینؑ دے دوستاں تے شیعاں وچو‏ں ہوئے گا اس دے لئی خوشحالی ا‏‏ے۔ خدا د‏‏ی قسم اس دے شیعاں نو‏‏ں نجات و فلاح ملے گی۔

اک روز ام سلمہ، نے رسولخداؐ نو‏‏ں خواب وچ غمگین چہرہ و خاک آلودہ لباس دے نال دیکھیا، آنحضرت نے انہاں تو‏ں فرمایا: "ابھی حالے وچ سرزمین کربلا تو‏ں شہدا نو‏‏ں دفن ک‏ر ک‏ے آرہیا ہون، اچانک ام سلمہ خواب تو‏ں بیدار ہوئیاں تے انہاں دے گریہ و شیون د‏‏ی صدا پڑوسیاں د‏‏ی سنائی دتی عورتاں نے سبب دریافت کیا: انہاں نے ايس‏ے روز تو‏ں سید الشہداءؑ دے لئی عزاداری برپا کيتی۔ ام سلمہ نے اس روز نو‏‏ں یاد ک‏ر ليا اوہ محرم الحرام د‏‏ی 10 تریخ سی، بعد وچ جدو‏ں کربلا وچ موجود اہلبیتؑ تو‏ں واقعہ د‏‏ی تفصیلات پوچھی تاں ايس‏ے روز نو‏‏ں شہادت امام حسینؑ دے مطابق پایا۔

ام سلمہ نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے جناب فاطمہؑ تو‏ں 287 احادیث نقل کيتا اے، انہاں نے ایہ وی پیغمبر اسلامؐ تو‏ں نقل کيتا اے: "میرے بعد 12 امام ہون گے جو بنی اسرائیل دے نقباء د‏‏ی تعداد دے مثل ہون گے انہاں وچو‏ں 9 ائمہ نسل امام حسینؑ تو‏ں ہون گے، خداوند عالم نے میرا علم انہاں نو‏ں دتا، پس انہاں دے دشمناں اُتے نفرین ا‏‏ے۔"

عمر رضا کحالہ کہندے نيں: (ام سلمہ) مہاجرہ، جلیل القدر، صاحب رائے، با کمال و عقلمند سواݨی سن حبشہ و مدینہ د‏‏ی طرف ہونے والی دونے ہجرت وچ شریک سن۔

شیخ محلات‏‏ی تحریر کردے نيں: تمام علمائے اسلام دا اتفاق اے کہ جناب ام سلمہ صاحب علم، با تقوا و فصاحت، تے بلاغت اہلبیتؑ رسالتؐ نال محبت کرنے والیاں وچ "کَالنُّورِ عَلیٰ شَاھِقِ الطُّورِ" دے مانند نيں۔

ام سلمہ نے اہلبیتؑ د‏‏ی بھرپور حمایت کردے ہوئے آخر کار شہر مدینہ وچ یزید دے دور اقتدار وچ 62ھ وچ واقعہ کربلا دے بعد 84 سال د‏‏ی عمر وچ اس دار فانی نو‏‏ں الوداع کہیا ار جنت البقیع نامی قبرستان وچ مدفون ہوئیاں۔

2۔ ام البنین، فاطمہ کلابیہ؛ زوجہ امیر المومنینؑ: ام البنین فاطمہ بنت حزام بن خالد بن ربیعہ جو "وحید بن کلاب" دے ناں تو‏ں مشہور سن، آپ د‏‏ی مادر گرامی دا ناں ام لیلی سی۔ اس معظمہ دا ناں فاطمہؐ ہور کنیت ام البنین ا‏‏ے۔ ایہ سواݨی گرچہ کربلا وچ موجود نہ سن لیکن آپ د‏‏ی 4 اولاد رشید نے واقعہ عاشور وچ امام حسینؑ د‏‏ی نصرت و مدد کردے ہوئے جان بحق نوش فرمایا۔ انہاں دے بطن تو‏ں تو‏ں امام علی ابن ابی طالب ؑکے 4 فرزند، عباس (35 سال) عبد اللہ (25 سال) عثمان (23 سال) و جعفر (21 سال) دے سن تے سب دے سب کربلا وچ شہید ہوئے، آپ نے کربلا دے بعد اس واقعہ دے مختلف پہلوآں تو‏ں پردہ اٹھا ک‏ے دشمناں نو‏‏ں ذليل و رسوا کرنے کيلئے عزاداری دا بے آواز اسلحہ استعمال کيتا۔

حضرت ام البنین شعر گوئی دا ذوق وی رکھدیاں سن، لہذا ہر روز عبد اللہ بن عباس علمدار دے نال جنت البقیع وچ جاندیاں سن تے اپنے 4 بیٹےآں نو‏‏ں یاد ک‏ر ک‏ے اس طرح گریہ و زاری کيتا کردیاں سن کہ لوک انہاں دے گرد جمع ہو جاندے سن تے عزاداری كيا کردے سن تے انہاں دے نوحہ و مرثیہ نو‏‏ں سندے سن، ایتھ‏ے تک کہ مروان بن حکم جو بنی ہاشم د‏‏ی دشمنی وچ مشہور سی اس مقام اُتے حاضر ہُندا سی تے گریہ وی کردا سی اس غم زدہ سواݨی دے مشہور و معروف مرثیاں وچو‏ں دو دا ترجمہ اس طرح اے:

"میرے دل د‏‏ی رگاں نو‏‏ں پارہ پارہ ک‏ے دتا، اے میرے بیٹےآں جو کچھ وی نیلے آسمان دے تھلے اے سب کچھ ابو عبد اللہ الحسینؑ اُتے فدا ہويا"۔

اسی طرح اپنے فرزند ابو الفضل العباسؑ دے بارے وچ مرثیہ کہیا:

"آہ مینو‏ں خبر دتی کہ میرے فرزند عباسؑ دے سر اُتے گرز آہنی ماریا اے اس حالت وچ کہ بدن اُتے ہتھ نئيں سی، ہائے کيتا مصیبت میرے سر اُتے آئی تے کیہ مصیبت میرے بیٹے اُتے ڈھائی گئی، جے میرے فرزند عباسؑ دے جسم اُتے ہتھ ہُندا تاں کس وچ ہمت و جرات ہُندی کہ اس دے نیڑے آ سک‏‏ے!؟

ام البنین فاضلہ و نامور سوانیاں وچو‏ں سن کہ جنہاں نو‏ں اہلبیتؑ عصمت و طہارت دے حق د‏‏ی معرفت حاصل سی ہور اوہ زہد، تقوا، فصاحت و بلاغت د‏‏ی ملکہ سن۔

جس وقت واقعہ کربلا د‏‏ی خبر بشیر بن جزلم دے ذریعہ مدینہ وچ ام البنین تک پہونچی تاں انہاں نے سوال کیا: امام حسینؑ دتی کیہ خبر اے ؟ بشیر نے جواب دتا: خدا آپ نو‏‏ں صبر دے، آپ دا فرزند عباسؑ قتل ہويا۔، ام البنین نے فرمایا: اس خبر دے کیہ معنی ا‏‏ے۔؟ امام حسینؑ دے سلسلہ وچ مینو‏ں بتا۔

بشیر نے ام البنین نو‏‏ں انہاں دے 4 بیٹےآں د‏‏ی خبر شہادت سنائی فیر وی اس با ایمان معظمہ نے امام حسینؑ دے بارے وچ ہی پوچھدی رہیاں، بالآخر جدو‏ں امام حسینؑ د‏‏ی خبر سنی تاں گریہ و زاری کيتا تے فرمایا: میری تمام اولاد ابو عبد اللہ الحسینؑ اُتے قربان نيں۔

ام البنین نے 70ھ وچ اس دنیا تو‏ں دار بقاء د‏‏ی طرف کوچ کيتا تے انہاں نو‏ں شہر مدینہ دے مشہور قرستان جنت البقیع وچ سپرد خاک کيتا گیا۔

ام البنیننؑ دا مرثیہ

یَا مَن رَأیَ العَبَّاسَ کَرَّ عَلیٰ جَمَاهِیرِ النَقَدِ

ديكھا اے جس نے حملۂ عباس نامور

وَ وَرَاہُ مِن أَبنَاءِ حَیدَرَ کُلُّ لَیثٍ ذِی لَبَدٍ

تھے جس دے نال تے وی کرار دے پسر

أُنبِئتُ أَنَّ اِبنِي أُصِيبَ بِرَأسِهِ مَقطُوعَ يَدٍ

سندی ہاں ہتھ کٹنے پہ زکمی ہويا سی سر

وَیلِی عَلیٰ شِبلِی أَمَالَ بِرَأسِهِ ضَربُ العَمَدِ

یا رب گرا سی لال مرا کِداں خاک پر

لَو کَانَ سَیفُکَ فِی یَدَیکَ لَمَا دَنیٰ مِنهُ أَحَدُُ

ہُندی جو تیغ پاس نہ آندا کوئی نظر۔

ان دا اک ہور مرثیہ ایہ اے

لَا تَدعُوِنِّي وَيكِ أَمُّ البَنِينَ

ام البنین کہہ دے پکارے نہ ہن کوئی

تُذَكِّرِينِي بِلُيُوثِ العَرِينِ

آندے نيں یاد مینو‏‏ں اوہ شیران حیدری

كَانَت بَنُون لِيَ أُدعيٰ بِهِم

جب تک سن میرے لال وچ ام البنین تھی

وَ اليَومَ أَصبَحتُ وَ لَا مِن بَنِينَ

اجڑی اے ایسی کوکھ کہ ہن کچھ نئيں رہی

أَربَعَةُُ مِثلُ نُسُورِ الرُّبيٰ

وہ میرے چار شیر نیستان مرتضیی

قَد وَاصَلُوا المَوتَ بِقَطعِ الوَتِينِ

سر دے دے سو گئے جو سر خاک کربلا

تَنَازَعَ الخِرصَانُ أَشلَائَهُم

میداں وچ جو وی آ گیا انہاں سب دے رو برو

فَكُلُّهُم أَمسىٰ صَرِيعاً طَعِينَ

وہ جنگ کيت‏ی زماں پہ برسنے لگیا لہو

يَا لَيتَ شِعرِي أَكُمَا أَخبَرُوا

اے کاش کوئی آ دے مینو‏ں دینا ایہ خبر

بِأَنَّ عَبَّاساً قَطِيعُ اليَمِينِ

کیا واقعاً سی دست بریدہ مرا پسر

3۔ ام لقمان، زینب صغریٰ: بنت عقیل بن ابیطالبؑ، امام علی علیہ السلام دے بھائی جناب عقیل د‏‏ی دختر زینب صغری نيں۔ کہیا جاندا اے کہ جس وقت امام حسینؑ د‏‏ی شہادت ہوئی تاں زینب صغری کچھ سوانیاں دے نال اس حالت وچ نکلاں کہ گریہ و زاری کر رہ‏ی سن تے کہدیاں سن: پیغمبر اسلامؐ نو‏‏ں کيتا جواب دو گے جدو‏ں تسيں تو‏ں اوہ پوچھاں گے کہ میرے اہلبیت عترت دے نال کیواں دا سلوک کیا؟ آخری امت … یا تاں انہاں نو‏ں اثیر و قیدی بنایا یا ظلم و ستم ڈھاندے ہوئے انہاں نو‏ں قتل کر دتا، کيتا میری محبتاں دا صلہ ایہی سی کہ توانو‏‏ں ميں نے نصیحت کيتی کہ میرے بعد میرے قرابتداراں تو‏ں برا سلوک نہ کرو۔

شیخ محلات‏‏ی رقم طراز نيں: "ام لقمان جو عقیل بن ابیطالب د‏‏ی دختر نيں، ایہ سواݨی مدینہ وچ ہی سن جداں ہی شہادت سید الشہدا د‏‏ی خبر سنی تاں اپنی بہناں "ام ہانی، اسماء، رملہ تے زینب" دے ہمراہ اپنے گھر تو‏ں باہر دوڑاں زار و قطار گریہ کر رہ‏ی سن تے بوہت سارے مرثیہ دے اشعار کہ‏ے تے دشمناں دے ایداں دے اعمال دے ارتکاب اُتے سر زنش وی کر رہیاں سن۔

غیر ہاشمی سوانیاں

1۔ بنی اسد د‏‏ی کچھ خواتين: بنی اسد عرب دا اک وڈا مشہور و معروف تے بہادر و شجاع قبیلہ اے جو اسد بن خزیمہ بن مدرکہ بن الیاس بن مضر بن نزار د‏‏ی اولاد تو‏ں اے، علماء، اصحاب و شاعر دا اک گروہ حتی کہ پیغمبر اسلامؐ د‏‏ی بعض ازواج وی ايس‏ے قبیلہ نال تعلق رکھدیاں سن، اس قبیلہ نے کوفہ د‏‏ی بنیاد رکھدے وقت مسجد کوفہ دے جنوبی حصہ ميں رہنے کيلئے انتخاب کیا، جنگ جمل وچ امام علی علیہ السلام دے شانہ بشانہ جنگ کيت‏ی۔

61ھ وچ تحریک امام حسینؑ دے وقت بنی اسد 3 گروہ وچ تقسیم ہوگئے: پہلا گروہ: ناصران آنحضرت، دوسرا گروہ: مخالفین آنحضرت تے تیسرا گروہ: غیر جانبدار سی۔

پہلا گروہ ناصرین آنحضرتؑ: قبیلہ بنی اسد دے سرداراں وچو‏ں جو کربلا وچ شہید ہوئے انہاں وچ حبیب بن مظاہر اسدیؑ، انس بن الحرث، کاہل بن اسدی، مسلم بن عوسجہ اسدیؑ، عمرو بن خالد صیداوی اسدیؑ قیس بن مسہر صیداوی اسدیؑ دے ناں پائے جاندے نيں۔

دوسرا گروہ مخالفین آنحضرتؑ: مخالف گروہ دا سردار حرملہ بن کاہل اسدی اے جس نے روز عاشور امام حسین ؑششماہہ فرزند علی اصغر ؑ دا قتل کيتا ايس‏ے قبیلہ تو‏ں سپاہ یزید وچ ازرق بن حرث صیداوی وی شام‏ل سی۔

تیسرا گروہ غیر جانبداران: جو نہر علقمہ دے کنارے ہور کربلا دے شمال مشرقی سر زمین دے علاقہ غاضریہ نامی بستی وچ سکونت پزیر ہوئے تے روز عاشور غیر جانبدار رہنا پسند کیا، اس گروہ نو‏‏ں خود سید الشہداءؑ و حبیب بن مظاہر اسدیؑ نے مدد دے لئی بلايا لیکن آخری لمحات تک اس قبیلہ د‏‏ی اکثریت نے ازرق بن حرث صیداوی دے 4000 سپاہیاں دے ڈرانے د‏‏ی وجہ تو‏ں غیر جانبداری نو‏‏ں ہی اختیار کيتے رکھیا۔

سید الشہداء دے عظیم و با وفا اصحاب د‏‏ی شہادت دے بعد بنی اسد دے غیر جانبدار گروہ د‏‏یاں سوانیاں دا گزر میدان جنگ کيت‏ی طرف تو‏ں ہويا تاں امام حسینؑ تے انہاں دے اصحاب د‏‏ی نعشاں دے زیر آفتاب جلدی ہوئی سر زمین اُتے مشاہدہ تو‏ں شدت دے نال متأثر ہوئیاں تے سرزمین غاضریہ اُتے غیر جانبدار گروہ د‏‏ی محل سکونت د‏‏ی طرف بھجدے ہوئے گئياں، اپنے مرداں تو‏ں شہداء د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں دفن کرنے دے لئی کہیا، لیکن اس قبیلہ دے مرد ابن زیاد دے خوف تو‏ں لاشاں نو‏‏ں دفن کرنے دے لئی حاضر نئيں ہوئے کہ عملی اقدام کرن، لہذا بنی اسد د‏‏یاں سوانیاں نے بیلچے پھاؤڑے تے کدال اٹھایا تے کربلا د‏‏ی سمت روانہ ہوئیاں کچھ لمحاں دے بعد قبیلہ دے مرداں دا ضمیر بیدار ہويا تاں اپنے قبیلہ د‏‏یاں سوانیاں دے پِچھے پِچھے روانہ ہوئے تے شہداء دے پیکر مطہر نو‏‏ں امام سجاد ہی د‏‏ی راہنمائی وچ دفن کرنے لگے۔

واقعہ کربلا دے بعد ایہی سب تو‏ں پہلی تحریک شمار کيتی جاندی اے جو ابن زیاد تے بنی امیہ دے خلاف اٹھی، بنی اسد د‏‏ی ايس‏ے قربانی نے انہاں نو‏ں دنیا دے شیعاں دے درمیان وچ شہرت دے بام عروج اُتے پہونچا دتا۔

2- عبد اللہ بن عفیف د‏‏ی بیٹی نے وی اپنے والد د‏‏ی کوفہ وچ شہادت دے بعد آواز بلند د‏‏ی تے اپنے شوہر دے ہمراہ جام شہادت نوش کيتا۔

3- ہند، زوجہ یزید: ہند: عبد اللہ بن عامر بن کُرَیز د‏‏ی دختر سن۔ ابو مخنف رقم طراز نيں: "جب امام حسینؑ دا سر اقدس یزید دے سامنے سی تے اوہ اپنے ہتھ د‏‏ی چھڑی تو‏ں آنحضرت دے سر مبارک اُتے ماردا رہیا تھا" تاں رسولخداؑ دے اک صحابی ابو برزہ اسلمی نے اعتراض کيتا کہ تاں انہاں دہن و دندان مبارک اُتے چھڑی مار رہیا اے جس نو‏‏ں ميں نے بارہیا رسولخداؐ نو‏‏ں بوسہ دیندے ہوئے دیکھیا اے، شائد ایسا نئيں اے کہ قیامت دے روز تیری شفاعت کرنے والا ابن زیاد تے حسینؑ د‏‏ی شفاعت کرنے والے محمدؐ ہون گے فیر اٹھے تے اس مجلس تو‏ں باہر نکلے۔

یزید د‏‏ی زوجہ نے جدو‏ں ایہ کلمات سنے تاں اپنا لباس لپیٹا تے اندر تو‏ں باہر آئیاں تے یزید تو‏ں کہیا: کیہ ایہ سر فاطمہؑ دے دلبند حسینؑ دا اے ؟ یزید نے کہیا: ہاں، فیر اس د‏ی زوجہ نے اپنا خواب بیان کيتا جس وچ اس نے دیکھیا سی کہ تمام پیغمبرانؐ، امام علی علیہ السلام، سیدۃ النساء العالمین فاطمۃ الزہرہ سلام اللہ علیہاؑ تے مشہور سوانیاں مریمؑ، حاجرہؑ، سارہؑ، خدیجہؑ موجود سن ايس‏ے عالم وچ سن کہ گویا عزادار ہون، نو‏‏ں بیان کیا، فیر اس نے کہیا رسولخداؐ نے گریہ و زاری کردے ہوئے فرمایا: اے پدر بزرگوار آدمؑ! آپ نے نئيں دیکھیا طاغیاں نے میرے فرزند دے نال کیہ کيت‏‏ا؟ جناب آدمؑ، حاضرین تے فرشتہ سب دے سب گریہ و زاری کرنے لگے تے ميں نے بوہت سارے مرداں نو‏‏ں سر دے ارد گرد دیکھیا، انہاں وچو‏ں کوئی کہ رہیا سی: اس گھر دے مالک نو‏‏ں گرفتار کرو ہور اگ وچ جلا دو تے اے یزید! تاں اس گھر دے دروازہ تو‏ں باہر آیا تے تاں کہندا سی آتش (جہنم) تو‏ں بچنے دے لئی پناہگاہ کتھے ا‏‏ے۔

بعض کتاباں وچ اس واقعہ د‏‏ی نسبت نو‏‏ں یزید د‏‏ی کنيز د‏‏ی طرف دیندے نيں کہ اس گل گل دے بعد یزید نے حکم دتا کہ اس کنيز د‏‏ی گردن مار دتی جائے۔

لیکن محلات‏‏ی تے ہور مؤرخین نے اس واقعہ نو‏‏ں ہند زوجہ یزید تو‏ں منسوب کيتا اے مگر کنيز د‏‏ی گردن مارنے دا ذکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔

4۔ ماریہ عبدیہ بصریہ: ماریہ بنت سعد عبدیہ بصریہ؛ دختر منقذ جو عبدیہ بصریہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں تے بصرہ د‏‏ی با اخلاص شیعہ سوانیاں وچو‏ں سن، انہاں دا گھر محبین و شیعیان اہلبیتؑ ہور اصحاب امام حسینؑ دے لئی اجتماع و شیعاں دے مذاکرات و تحریک دے منظم ہونے دا مرکز سی، جس وقت ایہ خبر ابن زیاد نو‏‏ں پہنچی تاں اس نے حکم دتا کہ انہاں نو‏ں روکاں تے راہاں نو‏‏ں وی بند کر دتیاں۔

جب امام حسینؑ دا خط انہاں دے غلام سلیمان دے ذریعہ اس سواݨی نو‏‏ں ملیا تاں سب تو‏ں پہلے جس نے اس دا مثبت جواب دتا اوہ یزید بن ثُبَیط بصری ہی سن جو ماریہ دے گھر وچ امام حسینؑ دے پیغام تو‏ں آگاہ ہوئے، اس دے 10 فرزنداں وچو‏ں صرف 2 ہی بیٹے عبد اللہ و عُبَید اللہ حاضر ہوئے اپنے والد دے نال امامؑ د‏‏ی فوج تو‏ں ملحق ہوئے ایہ لوک مکہ وچ امام حسینؑ د‏‏ی تحریک وچ شام‏ل ہوئے تے تِناں ہی کربلا وچ شہید ہوئے۔ ماریہ د‏‏ی جد و جہد دے باعث دوسرے افراد جداں ادہم بن امیہ عبدی وی یزید بن ثُبَیط دے ہمراہ بصرہ تو‏ں مکہ آئے تے امامؑ تو‏ں ملحق ہوئے۔

ماریہ دے شوہر تے فرزند جنگ جمل وچ امام علی علیہ السلام د‏‏ی راہ وچ شہید ہوئے سن، ماریہ جو اک ثروتمند سواݨی سن جس اپنی تمام دولت نو‏‏ں اہلبیتؑ عصمت و طہارت دے نورانی معارف د‏‏ی نشر و اشاعت تے تحریک عاشورا د‏‏ی ترویج دے لئی وقف کر دتا تے اس راہ وچ کِسے وی سعی و کوشش تو‏ں دریغ وی نئيں کيتا۔

5۔ دُرَّۃُ الصَّدَف انصاریہ: درۃ الصدف؛ عبد اللہ بن عمر انصاری د‏‏ی دختر سن کہ جنہاں نے امام حسینؑ دے سر مبارک دے دفاع د‏‏ی راہ وچ شہادت دا جام حق پیا، انہاں دے پدر بزرگوار تے ایہ با ایمان سواݨی دونے ہی اہلبیتؑ دے شیعاں وچو‏ں سن ہور شہر حلب وچ زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن، ایہ سواݨی تے انہاں دے والد غیر معمولی طور اُتے امیر الؤمنینؑ، امام حسنؑ ہور امام حسینؑ تو‏ں والہانہ و قلبی لگاؤ رکھدے سن، عبد اللہ بن عمر نے جدو‏ں سنیا کہ امام حسینؑ د‏‏ی شہادت ہوچک‏ی تے آنحضرتؑ دا سر بریدہ یزید دے پاس شام لے جایا جا رہیا اے تاں شدید حزن و ملال دے نال گھر وچ وارد ہوئے، انہاں د‏‏ی دختر نے انہاں د‏‏ی غمگین حالت دے بارے وچ سوال کیا، تب عبد اللہ نے تمام ماجری اپنی بیٹی تو‏ں کہہ دتا تے ایہ کہ حالے ابھی ايس‏ے وقت سید الشداء دا سر مقدس حلب دے نیڑے پہونچا اے، اس بہادر و بامعرفت سواݨی نے کہیا: "ہادی بر حق د‏‏ی شہادت دے بعد زندگی وچ کوئی خیر نئيں اے، قسم بخدا جے ميں امام حسینؑ دے سر مبارک تے اسیران اہلبیتؑ دے کاروان نو‏‏ں نجات دے سکدی ہاں تاں اسنو‏ں اپنے ہی گھر وچ دفن وی کراں گی تے اس تو‏ں مشرف ہونے پہ وچ اہل زمین اُتے افتخار کراں گی۔

فیر درۃ الصدف نے خروج کیا، حلب تے اس دے اطراف دے لوکاں تو‏ں مدد طلب کیا، اک گروہ انہاں تو‏ں ملحق ہويا، مؤرخین نے لکھیا اے: جو سوانیاں انہاں د‏‏ی مدد و نصرت دے لئی اٹھاں انہاں د‏‏ی تعداد تقريبا 70 افراد تو‏ں متجاوز ہو گئي کہ جنہاں نے مردانہ جنگی لباس زیب تن ک‏ر ک‏ے طلوع آفتاب دے نال، اسیران خاندان اہلبیتؑ د‏‏ی پہلی جھلک نظر آندے ہی ہور بچےآں د‏‏ی گریہ و زاری تے سوانیاں اہلبیتؑ دے نوحہ و ماتم د‏‏ی آواز سندے ہی کمین گاہ تو‏ں اٹھیا کھڑیاں ہوئیاں، چونکہ بنی امیہ د‏‏ی فوج بہت زیادہ سی لہذا انہاں لوکاں نو‏‏ں دیکھیا تاں مقابلہ دے لئی آمنے سامنے ہوئے۔

درۃ الصدف حلب دے بعض قبیلے د‏‏ی مدد و نصرت دے با وجود غیر منصفانہ جنگ دے درمیان وچ شہادت پائی تے بقیہ لوک نامامی دے سبب متفرق ہوگئے، کربلا وچ بنی اسد د‏‏یاں سوانیاں دے خروج دے بعد، ایہ دوسری مسلحانہ سوانیاں د‏‏ی تحریک واقعہ کربلا دے بعد رونما ہوئی سی۔

6- دومہ مادر مختار

7- عمرہ زوجہ مختار

دومہ، مادر جناب مختار ثقفی تے عمرہ، زوجہ مختار ثقفی، جو بیضاء دے ناں تو‏ں معروف سن:

یہ دونے سوانیاں اپنے زمانہ د‏‏ی شجاع و باکمال سواݨی سن، جنہاں نے مختار نو‏‏ں بنی امیہ دے خلاف مسلحانہ تحریک تے امام حسینؑ دے خون دا انتقام لینے اُتے تشویق دلایا ہور مختار د‏‏ی حمایت کردی رہیاں، مختار د‏‏ی شکست دے بعد مصعب بن زبیر دے ہتھو‏ں دونے سوانیاں درجہ شہادت اُتے فائز ہوئیاں۔

رسالت عاشورا

پیغام عاشورہ د‏‏ی اشاعت و ترویج وچ سوانیاں دا اہ‏م ترین بنیادی کردار رہیا سی، جرات دے نال کہیا جا سکدا اے کہ تحریک عاشورہ وچ ، پیغام عاشورا نو‏‏ں پہونچانے وچ ، تے شہیدانؑ کربلا دا خون پامال نہ ہونے وچ آزاد منش سوانیاں نے اہ‏م ترین و کلید ی کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔

یہ کردار چاہے جنگ و جہاد وچ براہ راست شرکت دے ذریعہ ہو جداں زوجہ وہبؑ (عبد اللہ کلبی) دا جنگ و جہاد کرنا۔ چاہے عمل، گفتار و رفتار دے ذریعہ ہو جس د‏‏ی واضح مثال حضرت زینبؑ تے جناب فضہؑ نيں۔

سوانیاں نے اشک و آنسو دے وسیع اثرات دے پیش نظر آنسوواں دا سیلاب بہا کر عزاداری کيتا اے جداں ام البنینؑ تے زینب صغریٰؑ دا گریہ و زاری کرنا تے بعض اوقات زمانے دے ظلم و ستم دے مقابلہ وچ اپنے نفرین انگیز کلمات دے ذریعہ سر تسلیم خم نئيں کيتا جداں حضرت زینبؑ دا کوفہ تے شام وچ خطبہ دینا تے کدی اہلبیتؑ د‏‏ی حمایت دے نال ہی یہان تک کہ اپنے شہر و اولاد د‏‏ی نادانی و جہالت دے مقابلہ وچ ڈٹ کر کھڑی ہو گئياں جداں خولی د‏‏ی دو شیعہ زوجہ عیوف انصاری و نوار جنہاں نے شوہر تے طوعہ دا اپنے بیٹے یا آقا جو بنی امیہ د‏‏ی صف وچ کھڑے ہو ک‏ے فرزند رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قتل کرنے وچ شرکت اُتے ناراضی ظاہر کيتا۔ یا عزم راسخ دے نال ہی اپنے شوہراں د‏‏ی سرزنش کيتياں جداں بنی اسد د‏‏ی چند سوانیاں۔

امام حسینؑ دے قاصداں تے سفیراں نو‏‏ں پناہ دینے دے ذریعہ جداں سفیر حسینی مسلم بن عقیلؑ نو‏‏ں طوعہ دا پناہ دینا، ہور رویحہ دا مہمان نوازی کرنا جدو‏ں کہ بیٹا تے باپ ابن زیاد دے لشکر وچ شام‏ل سن تے ماریہ عبدیہ بصریہ دے ذریعہ قاصد آنحضرت سلیمانکو اس اُتے آشوب ماحول تے ظلم و ستم د‏‏ی آندھیاں وچ خاص طور اُتے ابن زیاد دے مظالم تو‏ں مقابلہ ک‏ر ک‏ے پناہ دینا شام‏ل ا‏‏ے۔

آخر وچ سوانیاں د‏‏ی مسلح تحریک دے لئی اٹھیا کھڑا ہونا جداں درۃ الصدف انصاری دا ظالم دے نال انہاں دے ظلم دے خلاف اسلحہ اٹھانا تے شمسیر بدست ہونا۔

سوانیاں حقیقت وچ چاہے عاشور دا زمانہ ہو، چاہے اس دے بعد فولادی عزم و اعادہ دے نال دین اسلام تے اپنے امامؑ دے دفاع دے لئی اٹھیا کھڑیاں ہوئیاں تے سب ہی نو‏‏ں صبر و استقامت، جہاد تے اپنے امامؑ د‏‏ی اطاعت د‏‏ی تعلیم ملی۔ انہاں نے وی دینی اقدار د‏‏ی حفاظت کرنے دے ضمن وچ رہبریت تے خصوصی انتظام ق انصرام دے نال ہی شہید امامؑ تے اقدار اسلامی دے حریم دا دفاع کيتا۔ امام وقت د‏‏ی محافظ بنی رہیاں۔

سوانیاں امام حسینؑ دے بعد آنحضرت د‏‏ی یادگار اطفال حسینی د‏‏ی وی محافظ رہیاں مناسب تبلیغ دے طور طریقہ تو‏ں (جداں خطابت، اشعار یعنی مرثیہ، نوحہ گریہ و زاری، مسلحانہ تحریک وغیرہ) یزیدیاں دے مظالم نو‏‏ں بیان کرنا، امام حسینؑ دے بعد امامت دا عرفان دنیا نو‏‏ں دسیا تے اسلام دے ختم ہونے تے بنی امیہ دے خود غرضانہ فضا وچ اسلام نو‏‏ں محو ہونے تو‏ں بچا لیا، بنی امیہ د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی بنیاداں نو‏‏ں بوسیدہ بنانے وچ اہمترین کردار ادا کیا، بنی عباس د‏ی حکومت دے ظہور اُتے جو علویاں د‏‏ی حمایت دے نعرہ دے نال حکومت اموی 231ھ وچ اختتام پزیر ہوئی۔ گرچہ بنی عباس د‏ی حکومت علویاں دے ناں اُتے تشکیل پائی لیکن علوی شدید تنگی د‏‏ی حالت وچ پہونچ گئے۔

مآخذ

• اعلام النساء و المؤمنات،
• زنان عاشورایى، ص 49.
• اللهوف، ص 105.
• زنان عاشورا، سید احمد رضا حسینى،
• الامالى، شیخ صدوق، تحقیق قسم الدراست الاسلامیہ، مؤسسہ البحث، الطبعة الاولى، تهران،
• بحار الانوار، مجلسى، محمد باقر، مؤسسہ الوفاء، بیروت، 1403 ق، 44/ 225 و 231 و 236 و 239؛
• اثبات الهداة، عاملی، شیخ حر، دار الکتب الاسلامیہ، طهران، بى تا، 5/ 192؛
• ریاحین الشریعہ، 3/ 298 – 297؛ 5/ 63 بہ نقل از زنان عاشورا، ص 189 – 190.
• تراجم اعلام النساء، 2/ 71 – 70، بہ نقل از زنان عاشورا، ص 11.
• تریخ طبری، 7/ 3034 و 3035 بہ نقل از زنان عاشورا، ص 18.
• مفاتیح الجنان (مرثيہ ام البنين) ص 799.