فقہی اصطلاحات

رائج فقہی اصطلاحات تے انہاں دے معانی سانچہ:Horizontal TOC

آ-ا

آب جاری: وگدا ہويا پانی جداں چشمہ دا پانی جو زمین تو‏ں پھوٹ کر نکلے، نہراں دا پانی جو پہاڑاں دے اُتے تو‏ں جاری اے، شہری نل (ٹنکی) دا پانی۔
آب کُر

احتیاط واجب د‏‏ی بناء اُتے کُر پانی اس مقدار نو‏‏ں کہندے نيں جس د‏‏ی مجموعی مقدار 384 کیلوگرام ہوئے۔

آب قلیل: اس پانی نو‏‏ں کہندے نيں جو کُر تو‏ں کم ہوئے تے زمین تو‏ں پھوٹ کر وی نہ نکل رہیا ہوئے۔
آب مضاف: اوہ اے جسنو‏ں تنہا پانی نہ کہہ سکن (بلکہ اسنو‏ں کسی دوسری چیزکی طرف نسبت دے ک‏‏ے پانی کدرے) جداں پھُلاں دا عرق، نمک کاپانی وغیرہ۔
آب مطلق: اوہ پانی اے جسنو‏ں عرف عام وچ پانی کہندے نيں،اور اسنو‏ں کسی دوسری چیز د‏‏ی طرف نسبت نئيں دیندے مثلا اسنو‏ں نمک دا پانی یا پھلاں دا پانی نہ کہیا جائے تے اسنو‏ں خالص پانی وی کہاجاندا اے ۔
آلات لَہو: عیاشی دے نال وقت گزارنے دے نامشروع وسائل جداں تارساز،بانسری وغیرہ۔
ابنُ السَّبیل: اوہ مسافر جس دے پاس سفر وچ پیسہ ختم ہوگئے ہون۔
اَتقی: جو بہت زیادہ متقی تے پرہیزگار ہوئے۔
اجاره: اوہ معاہدہ جس دے تحت کسی چیز د‏‏ی منفعت یا کسی شخص د‏‏ی محنت، معینہ اجرت اُتے کسی دوسرے دے حوالہ کيت‏ی جائے۔
اُجرَتُ المِثل: کسی کم د‏‏ی عرفی اجرت، مثلا کوئی شخص کسی کم نو‏‏ں اس د‏ی اجرت معین کيتے بغیر انجام دے ، تاں اس د‏ی اجرت اس جگہ دے عرف عام دے مطابق دینا ہوئے گی۔
اَجزاء و شرایط: ہر اوہ چیز جس دے نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں خود اصل چیز باقی نہ رہ جائے اسنو‏ں جزء کہندے نيں تے ہر اوہ چیز جس دے نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی چیز د‏‏ی کوئی صفت یا مخصوص حالت بدل جائے اسنو‏ں شرط کہندے نيں جداں رکوع تے سجود نماز دا جزء اے لیکن وضو نماز دے لئی شرط اے ۔
اجیر: جو شخص اک معینہ معاہدہ دے تحت کسی کم نو‏‏ں انجام دینے د‏‏ی اجرت تے مزدوری لے۔
اِحتلام: بلوغ د‏‏ی نشانیاں وچو‏ں اک اے تے جس دے معنی نیند د‏‏ی حالت وچ منی نکلنے دے نيں۔
احتیاط: تمام اطراف و جوانب د‏‏ی رعایت کردے ہوئے عمل انجام دینا جس تو‏ں انسان نو‏‏ں اطمینان حاصل ہوجائے ۔
احتیاط لازم: رعایت جوانب نمودن در این صورت موجب اطمینان انسان به رسیدن به واقع می‌شود.
احتیاط مستحب: احتیاط مستحب ایہ اے کہ احتیاط تو‏ں پہلے یا اس دے بعد مجتہد نے اس دے متعلق کوئی فتوی صادر کيتا ہوئے۔
احتیاط واجب: احتیاط واجب ایہ اے کہ احتیاط تو‏ں پہلے یا بعد وچ مجتہد نے اس دے متعلق کوئی فتوی نہ دتا ہوئے۔ ایداں دے مسائل وچ مقلد کسی دوسرے مجتہد د‏‏ی تقلید کرسکدا اے ۔
احتیاط نو‏‏ں ترک نئيں کرنا چاہیدا: جے اس مورد وچ مجتہد د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی فتوی صادر نئيں ہويا اے تاں اس تو‏ں احتیاط واجب د‏‏ی طرف اشارہ ا‏‏ے۔ لیکن ايس‏ے مورد وچ جے فتوا صادر ہوئے گیا اے تاں حسن احتیاط د‏‏ی طرف اشارہ ا‏‏ے۔
اَحوط: جو کم احتیاط دے مطابق ہوئے۔
احیائے زمین: کھیت‏‏ی ک‏ر ک‏ے یا باغ یا مکان وغیرہ د‏‏ی تعمیر کرکے بے کار زمین نو‏‏ں کار آمد بنانا۔

اخفات

آہستہ تے بغیر آواز دے (حمد و سورہ کو) پڑھنا۔
اداء: عبادت نو‏‏ں اس دے مقررہ شرعی وقت وچ انجام دینا، مثلا جس نے صبح د‏‏ی نماز نو‏‏ں طلوع فجر تے طلوع آفتاب دے درمیان انجام پڑھی ہوئے اس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اس نے نماز صبح اداء د‏‏ی ا‏‏ے۔
اَرباح مَکاسِب: کم دا منافع، کم کرنے دے ذریعہ ہر طرح د‏‏ی آمدنی نو‏‏ں ارباح مکاسب کہندے نيں۔
ارتداد: ارتداد دے معنی مسلما‏ن ہونے دے بعد کفر اختیار کرنے دے نيں۔
اِرتماس: غسل دے لئی پانی وچ غوطہ لگانا۔ وضو دے لئی ہتھ تے چہرہ نو‏‏ں پانی وچ ڈبونا۔
ارث: میراث، مرنے والے دا ترکہ جو وارثاں دے لئی باقی رہ جاتاا‏‏ے۔
اِستبراء: گندگی تو‏ں پاک ہونے د‏‏ی کوشش کرنا۔ اس لفط دا استعمال تن تھ‏‏انو‏اں اُتے ہُندا اے:

پیشاب تو‏ں استبراء: (اس دا طریقہ توضیح المسائل دے مسئلہ نمبر ٧٨ماں بیان کيتا گیا اے ) ۔
منی تو‏ں استبراء : یعنی منی خارج ہونے دے بعد پیشاب کرنا تاکہ نالی وچ پیشاب د‏‏ی نالی وچ منی دے ذرات نہ رہ جانے دا اطمینان حاصل ہوجائے۔
نجاست خوار حیوان دا استبراء : یعنی ایداں دے جانور نو‏‏ں اِنّے دن تک انسان د‏‏ی نجاست کھانے تو‏ں روکے رکھنا کہ اوہ اپنی اصل خوراک کھانے دا عادی ہوجائے ۔ اس دا طریقہ توضیح المسائل دے مسئلہ نمبر ٢٣٩ وچ بیان کيتا گیا اے ۔

استحاضہ: حیض، نفاس، زخم تے پھوڑے پھونسی دے خون دے علاوہ جو خون عورتاں دے رحم تو‏ں خارج ہُندا اے اسنو‏ں خون استحاضہ کہندے نيں اس د‏ی تن قسماں نيں استحاضہ قلیلہ، استحاضہ متوسطہ، استحاضہ کثیرہ۔
اِستحالہ: اک چیز دا اس طرح تبدیل ہوجانا کہ اس د‏ی حقیقت باقی نہ رہے جداں نجس لکڑی جل ک‏ے راکھ بن جائے ، یا اوہ کتا جو نمک زار وچ جا ک‏ے نمک وچ تبدیل ہوجائے۔
اِستفتاء: فتوی معلوم کرنا، کسی شرعی مسئلہ دے سلسلہ وچ مجتہد دا نظریہ معلوم کرنا۔
اِستطاعت: جسمانی صحت، مال تے راستہ نو‏‏ں پیش نظر رکھدے ہوئے حج دے قابل ہونا۔
استمتاع: عورتاں تو‏ں جماع دے علاوہ دوسری جنسی لذات اٹھانا۔
استمناء: اپنے نال ایسا کوئی عمل انجام دینا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں منی نکل آئے۔
اشکال اے: احتیاط واجب دے معنی وچ اے جس دے معنی گذر گئے نيں۔
اضطرار: مجبوری۔
اظہر: زیادہ ظاہر،فتوی اے تے مقلد نو‏‏ں ايس‏ے دے مطابق عمل کرنا چاہیدا۔
اعدل: سب تو‏ں زیادہ عادل شخص۔
وطن تو‏ں اعراض: انسان دا اپنے وطن نو‏‏ں چھڈنے دا ارادہ کرنا تے دوسری جگہ مقیم ہوجانا۔
اعراض عملی: جدو‏ں وی انسان اپنے پہلے وطن وچ واپس آک‏ے ہمیشہ رہنے دا قصد کرے لیکن عملی طور اُتے اک مدت گذر جائے (مثلا پنج سال یا زیادہ)اور حالے تک واپس نہ آئے تاں ہن اسنو‏ں عملی اعراض حاصل ہوگیا اوراس د‏ی نماز وروزہ اوتھ‏ے اُتے قصر ا‏‏ے۔
اعلم: سب تو‏ں زیادہ علم رکھنے والا۔
افضاء: افضاء دے لغوی معنی کھلنے دے نيں، اوراصطلاح وچ پیشاب تے حیض دے مقام دا اک ہوجانا ۔ یا حیض تے پاخانہ دے مقام دا اک ہوجانا یا تِناں تھ‏‏انو‏اں دا اک ہوجانا۔
افطار: روزہ کھولنا یا روزہ توڑنا۔
اقامہ معروف: واجب یا مستحب کم انجام دینا ۔
اقرب ایہ اے: فتوی ایہ اے (سوائے اس صورت دے عبارت وچ کوئی ایسا قرینہ موجود ہوئے جو فتوی نہ ہونے نو‏‏ں دسے) ۔
اقوی ایہ اے: قوی نظریہ ایہ اے، صریح فتوی ایہ اے تے ايس‏ے دے مطابق عمل کرنا چاہیدا ۔

ضرورت کودور کرنے اُتے اکتفاء کرنا

مجبوری دے مطابق اکتفاء کرنا تے اس تو‏ں زیادہ انجام نہ دینا ۔
الزام کرنا: مجبور کرنا ۔
امام: رہبراور معصوم راہنما ۔
امام جماعت: نماز وچ جس د‏‏ی اقتداء کردے نيں اسنو‏ں امام جماعت کہندے نيں ۔
امرار معاش: زندگی بسر کرنا ۔
امر بالمعروف: قوانین شریعت اوراحکا‏م دین اُتے عمل کرنے دے لئی دوسرےآں نو‏‏ں مجبور کرنا تے انہاں نو‏ں عمل د‏‏ی دعوت دینا ۔
امساک: منع کرنا، اپنے آپ نو‏‏ں کوئی کم انجام دینے تو‏ں روکنا ۔ جو چیز روزہ نو‏‏ں ضرر پہنچاندی نيں انہاں تو‏ں پرہیز کرنا ۔
اموال محترمہ: اسلامی قوانین د‏‏ی بنیاد اُتے جنہاں اموال دا احترام کيتا جاندا اے ۔
انتقال: منتقل کرنا، نجس چیز دا اپنی جگہ تو‏ں اس طرح منتقل ہونا کہ فیر اسنو‏ں پہلے والی چیز نہ کہیا جاسک‏‏ے جداں انسان دے خون دا مچھر دے جسم وچ منتقل ہونا ۔
انزال: منی دا کڈنا ۔
اوداج اربعہ: جانوراں د‏‏ی چاراں رگاں ۔
اورع: جو بہت زیادہ متقی و پرہیزگار ہوئے ۔
اولی: بہتر ، زیادہ مناسب
ایقاع: اوہ معاملہ جو اک طرف تو‏ں واقع ہوجاندا اے تے اسنو‏ں قبول کرنے والے د‏‏ی ضرورت نئيں ہُندی جداں طلاق وچ صرف طلاق دینا کافی ہُندا اے قبول کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں ہُندی۔
اہل کتاب: اوہ غیر مسلم جو خود نو‏‏ں کسی صاحب کتاب پیغمبر دا تابع سمجھدا ہوئے جداں یہودی، عیسائی۔

ب

بالغ: اوہ شخص جو بالغ ہوگیا ہوئے ۔
برائت ذمہ: شک دیاں تھانواں اُتے مکلف نو‏‏ں اس طرح عمل کرنا چاہیدا تاکہ اسنو‏ں یقین ہوجائے کہ اس نے اپنی تکلیف انجام دیدی اے ۔
بعید اے: فتوی ایہ اے (مگر کلام وچ اس دے خلاف کوئی قرینہ پایا جاندا ہو) ۔
بلوغ: حد تکلیف نو‏‏ں پہنچنا ۔
بیع مثل بہ مثل: اک جنس د‏‏ی دو چیزاں نو‏‏ں بدلنے د‏‏ی صورت وچ خرید و فروخت کرنا جداں کنک نو‏‏ں کنک تو‏ں بیچنا تے خریدنا ۔
بہیمہ: چار پیراں والا جانور۔

ت

تبیعت: پیروی کرنا، کسی نجس چیز دا کسی دوسری نجس چیز دے پاک ہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں پاک ہوجانا، مثلا جس برتن وچ انگور دا شیرہ ابلا ہوئے او ردوتہائی حصہ جل جانے دے بعد اس برتن دا پاک ہوجانا ۔
تجافی: نیم خیزی یا ادھا قیام ۔ جو ماموم ، نماز جماعت د‏‏ی دوسری رکعت وچ شامل ہُندا اے اوروہ امام دے تشہد پڑھدے وقت کھڑے ہونے د‏‏ی حالت وچ بیٹھدا اے ۔
تحت الحنک: ٹھڈی دے تھلے ۔ عمامہ دا اوہ سرا جو گلے دے تھلے لٹکایا جاندا اے ۔
تخلی: خالی کرنا ۔ پیشاب و پائخانہ کرنا ۔
تخمیس: مال تو‏ں خمس کڈنا، مال دے خمس نو‏‏ں ادا کرنا ۔
تروی: شک دے وقت نماز د‏‏ی رکعتاں د‏‏ی تعداد وچ فکر کرنا ۔
تزکیہ ہونا: اوہ جانور جو شرعی قوانین دے مطابق ذبح ہويا ہوئے ۔
تسبیحات اربعہ: سبحان اللہ والحمد للہ و لا الہ الا اللہ و اللہ اکبر۔
تسبیح حضرت زہرا(سلام اللہ علیہا): چونتِیہہ مرتبہ اللہ اکبر کہنا، تینتِیہہ مرتبہ الحمد للہ کہنا تے تینتِیہہ مرتبہ سبحان اللہ کہنا ۔
تستر: اپنے نو‏‏ں ڈھانپنا(کپڑ‏ے پہننا) ۔
تسمیہ: (ذبح کردے وقت)خدا دا ناں بولی اُتے جاری کرنا ۔
تشریح: انسان یا حیوان دے مردہ جسم نو‏‏ں ڈاکٹری اطلاعات دے لئی کٹنا ۔
تصدیق: گواہی دینا، تاکید کرنا ۔
تطہیر: پاک کرنا ۔
تعدی: زیادہ روی کرنا، ظلم کرنا، دست درازی کرنا، تجاوز کرنا ۔
تعقیب: تعاقب کرنا، نماز دے بعد ذکر، دعا تے قرآن د‏‏ی تلاوت وچ مشغول ہونا ۔
تفاوت قیمت(صحیح و معیوب): جنس سالم تے جنس غیر سالم وچ قیمت دے لحاظ تو‏ں مقدار دا مختلف ہونا ۔
تفریط: کوتاہی کرنا، مسامحہ کرنا ۔
تقاص: قصاص لینا، مقروض دے مال نو‏‏ں اپنا قرض واپس لینے د‏‏ی وجہ تو‏ں طلب کرنا ۔
تقلید: مجتہد دے فتاوی اُتے عمل کرنا ۔
تکبیرة الاحرام: نماز شروع کرنے دے لئی اللہ اکبر کہنا ۔
تلقیح مصنوعی: مرد دے نطفہ نو‏‏ں انجکشن دے ذریعہ عورت دے رحم وچ ڈالنا ۔
تمکن: قدرت رکھنا ۔
تمکین: اپنے آپ نو‏‏ں حوالہ کرنا(جنسی مسائل وچ شوہرکی درخواست اُتے عمل کرنا) ۔
تیمم: پانی نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ست تھ‏‏انو‏اں اُتے وضو یا غسل دے بدلے تیمم کرنا ۔
غسل دے بدلہ تیمم: جتھے اُتے غسل ممکن نہ ہوئے یا غسل دے لئی پانی نہ ہوئے تاں غسل دے بدلے تیمم کرنا ہوئے گا ۔
تیمم جبیرہ: اس شخص دا تیمم کرنا جس شخص دے اعضاء تیمم اُتے مرہم یا پٹی بنھی ہوئی اے ۔
توکیل: وکیل یا نمائندہ بنانا ۔
توریہ: دو طرح د‏‏ی گل کہنا جس تو‏ں سننے والا کچھ سمجھ‏‏ے تے کہنے والے د‏‏ی مرادکچھ تے ہوئے ۔
تہمت: کسی اُتے الزام لگانا، کسی د‏‏ی طرف ناروا نسبت دینا ۔

ث

ثلثان: دو تہائی۔ انگور تے کشمش نو‏‏ں کھولانے دے بعد دو تہائی پانی دا بھاپ بن دے اڑ جانا اس دے ذریعہ انگور تے کشمش دا پانی حلال ہوجاندا اے ۔
ثمن: قیمت

ج

جاعل: جعالہ د‏‏ی قرار داد منعقد کرنے والا ۔
جاہل بہ مسئلہ: مسئلہ تو‏ں ناواقف۔ جو اپنے شرعی مسئلہ نو‏‏ں نہ جاندا ہوئے ۔
جاہل قاصر: مسئلہ تو‏ں ناواقف ایسا شخص جس دے لئی حکم خدا دا معلوم کرنا ممکن نہ ہوئے یا اوہ خود نو‏‏ں جاہل تے ناواقف نہ سمجھدا ہوئے ۔
جاہل مقصر: اوہ ناواقف شخص جس دے لئی مسائل نو‏‏ں سیکھنا ممکن رہیا ہوئے لیکن اس دے باوجود اس نے کوتاہی د‏‏ی ہوئے تے جان بجھ کر مسائل معلوم نہ کيتے ہاں ۔
جبیرہ: زخم اُتے رکھی جانے والی پٹی ، دوا، یا زخم یا ٹوٹی ہوئی ہڈی اُتے بنھی جانے والی پٹی وغیرہ۔
جرح ۔ جروح: زخم
جنب: جس شخص د‏‏ی منی نکلی ہوئے یا اس نے ہمبستری د‏‏ی ہوئے ۔
جعالہ: اوہ معاہدہ جس دے تحت کوئی شخص ایہ اعلان کرے کہ جو شخص وی میرا فلاں کم کريں گا وچ اسنو‏ں اِنّی اجرت داں گا مثلا ایہ کہ‏ے کہ جو وی میری کھوئی ہوئی فلاں چیز نو‏‏ں لبھ لیائے گا اسنو‏ں دس روپے دوںگا اس قسم دا معاہدہ کرنے والے نو‏‏ں جاعل تے اس معاہدہ اُتے عمل کرنے والے نو‏‏ں عامل کہندے نيں ۔
جلال: اوہ جانور جو انسان د‏‏ی نجاست (پاخانہ )کھانے دا عادی ہوگیا ہوئے ۔
جماع: ہمبستری، مقاربت۔
جہر: بلند آواز، بلندآواز تو‏ں کسی چیز د‏‏ی قرائت کرنا ۔

ح

حائض: جس عورت نو‏‏ں ماہواری آرہی ہوئے ۔
حاکم شرع: اوہ مجتہد جس دا حکم، شرعی قوانین د‏‏ی بنیاد اُتے نافذ ہوئے ۔
حج: خانہ خدا د‏‏ی زیارت-
حج نیابتی: کسی د‏‏ی طرف تو‏ں خانہ خدا د‏‏ی زیارت کرنا ۔
حدث اصغر: ہر اوہ کم جس تو‏ں وضو باطل ہوجائے ۔
حدث اکبر: ہر اوہ چیز جس د‏‏ی وجہ تو‏ں نماز دے لئی غسل کرنا پئے جداں احتلام، ہمبستری۔
حد ترخص: مسافت د‏‏ی اوہ حد جتھو‏ں اذان د‏‏ی آواز سنائی نہ دے تے آبادی د‏‏ی دیواراں دکھادی نہ داں ۔
حرام: ہر اوہ عمل جس نو‏‏ں شریعت د‏‏ی نظر وچ ترک کرنا ضروری ہوئے ۔
حرج ۔ مشقت: سختی ، دشواری۔
حضر: جائے قیام، وطن۔
حنوط: میت د‏‏ی پیشانی، دونے ہتھیلیاں، گھٹناں تے پیر دے دونے انگوٹھاں د‏‏ی نوک اُتے کافور ملنا ۔
حوالہ: اپنے قرض خواہ نو‏‏ں قرض د‏‏ی وصولی دے لئی کسی تے شخص دے پاس بھیجنا (یعنی اپنے قرض د‏‏ی ادائیگی کسی دوسرے دے ذمہ کردینا) ۔
حیض: ماہواری۔

خ

خارق العادة: عادت دے خلاف، غیر معمولی۔ توقع تو‏ں زیادہ۔
قوت تو‏ں خالی نئيں اے: فتوی ایہ ا‏‏ے۔
خبرہ: مسائل تو‏ں واقف انسان۔
خبیث: نجاست، برائی۔
خسارت: نقصان، ضرر۔
خمس: پنجواں حصہ ۔ سالانہ بچت دا ویہہ فیصد حصہ جومجتہد جامع الشرائط تے مرجع تقلید نو‏‏ں دتا جانا چاہیدا ۔
خوارج: اوہ لوک جو امام معصوم (علیہ السلام)کے خلاف جنگ دے لئی نکلاں جداں نہروان دے خوارج۔
خون جہندہ: اوہ جانور جس نو‏‏ں ذبح کردے وقت اس د‏ی گردن تو‏ں خون اچھل کر نکلے ۔
خیار: خرید و فروخت دا معاملہ باطل کرنے دا اختیار۔

د

دائمہ: اوہ عورت جس تو‏ں عقد دائم کيتا ہوئے (بیوی) ۔
دبر: پاخانہ دا مقام ۔
دعوی: عدالت خواہی۔
دفاع: دشمن دا مقابلہ کرنا،دشمن نو‏‏ں بھگانا ۔
دیت: کسی مسلما‏ن د‏‏ی جان یا اس دے کسی عضو دے تاوان وچ دتا جانے والا مال۔

ذ

ذبح شرعی: شرعی قوانین د‏‏ی رعایت کرے ہوئے حلال گوشت جانور نو‏‏ں ذبح کرنا ۔
ذمہ: کسی چیز نو‏‏ں ادا کرنے یا انجام دینے دا معاہدہ کرنا ۔
ذمی: یہودیاں تے عیسائیاں د‏‏ی طرح اوہ اہل کتاب کفار جو مسلما‏ن، مملکت وچ رہندے ہاں او راسلام دے اجتماعی قوانین د‏‏ی پابندی دا وعدہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت اسلامی انہاں د‏‏ی حفاظت کرے ۔

ر

ربا: زیادہ، اضافی، قرض دے بدلے وچ سود لینا ۔
ربای معاوضی: اک جنس د‏‏ی دو چیزاں د‏‏ی خریدو فروخت، وزن یا پیمانہ د‏‏ی زیادتی د‏‏ی شرط دے نال۔
رجاء مطلوبیت: کسی عمل نو‏‏ں مطلوب پروردگار ہونے د‏‏ی امید تو‏ں انجام دینا(یہ نیت نہ کرنا کہ شریعت نے اس دا حکم دتا اے ) ۔
رجوع: پلٹنا، رجوع کرنا، اس دا استعمال دو تھ‏‏انو‏اں اُتے زیادہ ہُندا اے:

اعلم جس مسئلہ وچ احتیاط واجب دا حکم دے اس مسئلہ وچ کِسے دوسرے مجتہد د‏‏ی طرف رجوع(تقلید)کرنا ۔
بیوی نو‏‏ں طلاق رجعی دینے دے بعد عدہ دے دوران ایسا کوئی عمل انجام دینا یا ایسی کوئی گل کہنا جس تو‏ں اس گل دا پتہ چلے کہ اسنو‏ں دوبارہ بیوی بنالیا اے ۔

رضاعی: اوہ لڑکا یا لڑکی جو اک عورت دا دُدھ پئاں ۔ (وہ افراد جو دُدھ پینے د‏‏ی وجہ تو‏ں اک دوسرے دے رشتہ دار ہوجاواں، جداں رضاعی بھائی، رضاعی بہن وغیرہ۔
رفع ضرورت: مجبوری د‏‏ی حالت دا برطرف ہونا ۔
رکن ، ارکان: ستون۔ ہر عبادت دا اساسی تے بنیادی جزئ۔
رکوع: نماز وچ اس قدر جھکنا کہ دونوںہتھ ، گھٹناں دے مقابل پہنچ جاواں ۔
رہن: گروی رکھنا، اپنی کوئی چیز قرض خواہ دے پاس اس لئی رکھنا کہ جے اسنو‏ں مقررہ وقت اُتے اپنا قرض واپس نہ ملے تاں اوہ اس چیز تو‏ں اپنا قرض حاصل کرلے ۔
ریبہ: گناہ وچ پڑنے دا خوف۔

ز

ودھ بر مؤونہ: زندگی دے خرچ تو‏ں زیادہ۔
زائل ہونا: برطرف ہونا ۔
زکات: پاکیزگی، مخصوص اموال د‏‏ی اک معین مقدار جسنو‏ں معینہ شرائط پائے جانے د‏‏ی صورت وچ مخصوص مصارف وچ صرف کرنا ہُندا اے ۔
زکات فطرہ: تقریبا تن کیلو کنک، جو، یا چاول وغیرہ یا اس د‏ی قیمت جو عید فطر دے موقع اُتے فقراء نو‏ں دتی جائے یا زکاة دے دوسرے مصارف وچ لگائی جائے ۔
زمان غیبت کبری: ساڈا زمانہ، جس وچ امام بارہويں امام(علیہ السلام)پردہ غیب وچ زندگی بسر کررہے نيں ۔
زینت: آرائیش و زیبائی۔

س

سال قمری: چاند دا بارہ مرتبہ زمین دے گرد گھومنا، جس د‏‏ی مدت ٣۵۴ روز تے چند گھینٹے ہُندی اے تے ایہ محرم تو‏ں ذی الحجہ تک عربی مہینےآں دے مصادف اے ۔
سال خمسی: اپنے امور دا پہلی بار حساب کرنے دے بعد پورا ہونے والا اک سال، ہر سال ايس‏ے تریخ نو‏‏ں خمس دا حساب کرنا چاہیدا ۔
سجدہ ، سجود: خدا وند عالم دے سامنے پیشانی، ہتھو‏ں د‏‏ی ہتھیلیاں، دونے گھٹنے تے پیر دے دونوںانگوٹھاں د‏‏ی نوک نو‏‏ں زمین اُتے رکھنا ۔
سجدہ سہو: نماز وچ بھولے تو‏ں ہونے والی غلطیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نماز دے بعد کيتا جانے والا سجدہ۔
سجدہ شکر: خداوند عالم د‏‏ی عطا کردہ نعمتاں دا شکر ادا کرنے دے لئی پیشانی زمین اُتے رکھنا ۔
سرقت حدی: ایسی چوری جس وچ تمام شرایط جمع ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں حد واجب ہوجائے ۔
سفیہ: کم عقل، جو اپنے مال نو‏‏ں حفاظت تو‏ں رکھنے د‏‏ی صلاحیت نہ رکھدا ہوئے تے اپنے مال نو‏‏ں بیہودہ کماں وچ مصرف کردے ۔
سقط شدہ: ناقص بچہ، جو پیدا ہونے تو‏ں پہلے ماں دے پیٹ تو‏ں باہر نکل گیا ہوئے ۔
سودی قرض: اوہ قرض جس وچ ایہ شرط کيتی گئی ہوئے کہ قرض لینے والا کچھ ودھیا کر واپس کريں گا

ش

شاخص: ظہر دے وقت دا پتہ چلانے دے لئی زمین وچ نصب کيتی جانے والی لکڑی یا کوئی تے آلہ۔
شارع: بانی ٔ شریعت اسلام، خداوند عالم، رسول اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) ۔
شاہد: گواہ
شرایط ذمہ: اہل کتاب ، بلاد مسلمین وچ جنہاں شرائط اُتے عمل کردے نيں ، انہاں شرایط د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی حکومت انہاں د‏‏ی جان، مال، آبرو د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری لیندی اے ۔
شہادت: گواہی دینا ۔
شہادتین: خداوند عالم د‏‏ی وحدانیت تے رسول اسلام(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم)کی رسالت د‏‏ی گواہی دینا ۔
شیوع: شایع ہونا، رائج ہونا ۔
شہرت: مشہور ہونا، سب دے لئی آشکار ہونا ۔
شیرکامل: کامل دُدھ ، ایتھ‏ے اُتے کامل دُدھ تو‏ں مراد اوہ نو شرائط نيں جو بچہ نو‏‏ں دُدھ پلانے دے لئی توضیح المسائل وچ بیان کيتے گئے نيں تے انہاں شرائط دے نال دُدھ پینا محرم دا سبب بن جاندا اے ۔

ص

صاع: اوہ پیمانہ جس وچ تقریبا تن کلوگرام د‏‏ی گنجائش ہوئے ۔
صحت: صحیح ، درست۔
صراط: قیامت دے روز پل صراط مراد اے ۔
صغیرہ: اوہ لڑکی جو سن بلوغ نو‏‏ں پہنچ گئی ہوئے ۔
صلح: فریقین دا کسی گل اُتے متفق ہونا ۔ کسی دوسرے دے ذمہ اپنے کچھ مال یاحق نو‏‏ں معاف کردینا تاکہ اوہ وی اپنے مال یا حق نو‏‏ں معاف کردے ۔
صیغہ: انہاں لفظاں دا پڑھنا جنہاں دے ذریعہ عقد تے ایقاع وجود وچ آندا اے ۔

ض

ضامن: ذمہ دار، اپنے ذمہ لینے والا ۔
ضرورت: وجوب۔ یقینی۔
ضروریات دین: جو چیزاں بلاشک و شبہ دین دا جزء نيں ، تمام اوہ احکا‏م جنہاں نو‏ں سارے مسلما‏ن ، دین دا جزء مندے ہوئے جداں نماز ، روزہ دا واجب ہونا، جے انہاں دا انکار کرنے تو‏ں نبوت دے انکار دا سبب بنے تاں ایسا شخص اسلام تو‏ں خارج اے ۔

ط

طلاق: آزادی، شریعت وچ مقرر قوانین دے ذریعہ رشتہ ازدواج توڑنا ۔
طلاق بائن: اوہ طلاق جس دے بعد مرد نو‏‏ں رجوع کرنے دا حق نئيں ہُندا ۔
طلاق خلع: اس عورت د‏‏ی طلاق جو شوہر نو‏‏ں ناپسند کردی ہوئے تے طلاق لینے دے لئی شوہر نو‏‏ں اپنا مہر یا کوئی دوسرا مال دے ۔
طلاق رجعی: اوہ طلاق جس وچ مرد عدت دے دوران عورت د‏‏ی طرف رجوع کرسکدا اے ۔
طلاق مبارات: اوہ طلاق اے جس وچ شوہر تے زوجہ دونے اک دوسرے تو‏ں متنفر ہاں تے عورت طلاق دے لئی شوہر نو‏‏ں کچھ مال دے ۔
طواف نساء: حج تے عمرہ مفردہ دا آخری طواف جس دے انجام نہ دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں طواف نہ کرنے والے دے لئی ہمبستری حرام رہندی اے ۔
طہارت: پاکیزگی۔ اوہ معنوی حالت جو وضو یا غسل یا تیمم کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہُندی اے ۔
طہارت ظاہری: اوہ چیز جو شارع مقدس د‏‏ی نظر وچ پاک اے چاہے اوہ حقیقت وچ نجس ہوئے جداں کوئی شخص کسی مسلما‏ن دے گھر وچ وارد ہوئے تاں جدو‏ں تک اوہ کسی چیز دے نجس ہونے نو‏‏ں بیان نہ کرے اس گھر د‏‏ی تمام چیزاں پاک نيں ۔

ظ

ظاہر ایہ اے: فتوی ایہ اے (مگر ایہ کہ عبارت وچ اس دے برخلاف کوئی قرینہ موجود ہو) ۔
ظہر شرعی: ظہرکی اذان دا وقت جدو‏ں شاخص دا سایہ بالکل ختم ہوجاندا اے یا اِنّا کم ہوجاندا اے کہ اس تو‏ں کم نئيں ہوسکدا ۔ فصل بدلنے اورافق د‏‏ی تبدیلی دے نال اس دا وقت بدل جاندا اے ۔

ع

عادت ماہیانہ: ماہواری، حیض۔
عادت وقتیہ و عددیہ: وہ سوانیاں جنہاں د‏‏ی ماہواری دا وقت تے مقدار معین ہوئے مثلا ہر مہینے د‏‏ی پنجويں تریخ تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے دسويں تریخ نو‏‏ں خون تو‏ں پاک ہُندی ہو، ایسی عورتاں نو‏‏ں وقتیہ و عددیہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔
عادل: جو شخص عقیدہ وعمل وچ صحیح راستہ اُتے ہوئے واجبات نو‏‏ں انجام دے، محرمات نو‏‏ں ترک کرے تے حسن معاشرت دا مالک ہوئے ۔
عاریہ: کسی نو‏‏ں اپنا مال وقتی طور اُتے استعمال دے لئی بلاعوض دینا ۔
عاقلہ: پدری رشتہ دار۔
عاصی: گناہ کرنے والا، جو احکا‏م الہی د‏‏ی نافرمانی کردا اے ۔
عامل: عمل کرنے والا:

جو جعالہ دے معاہدہ اُتے عمل کردا اے ۔
حاکم شرع د‏‏ی طرف تو‏ں زکات دا مال جمع کرنے ،اس دا حساب و کتاب رکھنے تے اسنو‏ں تقسیم کرنے د‏‏ی ذمہ داری ہو>
اجرت اُتے کم کرنے والا ۔

عایدات: آمدنی۔
عرف: لوکاں د‏‏ی عام رہتل و سبھیاچار۔
عرق جنب از حرام: اوہ پسینہ جو ناجائز ہمبستری یا استمناء دے بعد بدن تو‏ں خارج ہُندا اے ۔
عزل: کسی چیز نو‏‏ں وکھ کرنا ۔اس دے دو معنی نيں :

ہمبستر ی کردے وقت منی نو‏‏ں عورت دے رحم تو‏ں باہر کڈنا تاکہ نطفہ منعقد نہ ہو
اپنے وکیل نو‏‏ں کسی کم تو‏ں برطرف کرنا جداں حاکم شرع دا خائن متولی یا وصی نو‏‏ں برطرف کرنا ۔

عسر و حرج: مشقت وسختی۔
عسرت: سختی، تنگدستی۔
عقد: گرہ، معاہدہ۔ رشتہ ازدواج۔ ارتباط
عقد بیع: خرید وفروخت دا معاہدہ۔
عقد دائم: شادی
عقد غیر دائم: متعہ ، صیغہ۔
عقود: دو طرفہ معاہدہ، جداں خرید و فروخت ، شادی، مصالحہ ۔
عمال: عامل د‏‏ی جمع،کارندے، کم کرنے والے ۔
عمدا: جان بجھ کر ، کسی کم نو‏‏ں علم و آگاہی دے ساتھے انجام دینا ۔
عمرہ: خانہ کعبہ د‏‏ی زیارت، خانہ کعبہ تو‏ں مربوط اوہ مخصوص اعمال جو کسی حد تک حج تو‏ں مشابہ نيں ۔ حج دے شرائط پائے جانے د‏‏ی صورت وچ ہر مکلف اُتے زندگی وچ اک بار واجب ہُندا اے ۔ اس د‏ی دو قسماں نيں:

عمرہ تمتع جو حج تمتع تو‏ں پہلے کيتا جاندا اے ۔
عمرہ مفردہ جو حج دے بغیر یا حج قران یا حج افراد دے بعد کيتا جاندا اے ۔

عمل بہ احتیاط: مکلف اپنی تکلیف نو‏‏ں اس طرح انجام دے کہ اسنو‏ں یقین ہوجائے کہ اپنی شرعی تکلیف انجام دیدی اے، احتیاط دا طریقہ ، فقہی کتاباں وچ بیان ہويا اے ۔
عنین: ایسا مرد جو ہمبستری کرنے اُتے قادر نہ ہوئے ۔
عورت: اعضاء تناسلی۔
عہد: خداوند عالم دے سامنے مخصوص لفظاں وچ کِسے اچھے کم دے انجام دینے یا کسی خراب کم دے چھڈنے دا عہد و پیمان کرنا ۔
عیال: بیوی، اہل و عیال۔
عید فطر: پہلی شوال ، مسلماناں د‏‏ی دو وڈی عیداں وچو‏ں اک عید ۔
عید الاضحی: ماہ ذی الحجہ د‏‏ی دسويں تریخ، مسلماناں د‏‏ی دووڈی عیداں وچو‏ں اک عید۔

غ

غائب ہونا: چھپنا، شوہر دا اک معینہ مدت تک غائب ہوجانا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں زوجہ ، حاکم شرع تو‏ں طلاق د‏‏ی درخواست کرے ۔
غائط: پاخانہ۔
غرض عقلائی: جو ہدف ، عقلاء د‏‏ی نظر وچ قابل قبول تے پسندیدہ ہوئے ۔
غسالہ: کسی چیز نو‏‏ں دھونے دے بعد خودبخود یا نچوڑنے تو‏ں عام طور اُتے نکلنے والا پانی۔
غسل: دھونا، بدن دا اک مخصوص طریقہ تو‏ں دھونا، اس د‏ی دوقسماں نيں: ١۔ غسل ترتیبی۔ ٢۔ غسل ارتماسی۔
غسل واجب: اوہ غسل جس نو‏‏ں انجام دینا ضروری اے ۔
غسل مستحب: اوہ غسل جنہاں نو‏ں مخصوص شب و روز د‏‏ی مناسبت یا عبادات یا مخصوص زیارات یامخصوص افعال د‏‏ی وجہ تو‏ں کرنا مستحب اے جداں غسل جمعہ،غسل زیارت وغیرہ۔
غسل ارتماسی: غسل د‏‏ی نیت تو‏ں پانی وچ اک بار غوطہ لگانا ۔
غسل ترتیبی: غسل د‏‏ی نیت تو‏ں پہلے سروگردن، فیر بدن دے داہنے حصہ تے اس دے بعد کھبے حصہ دا دھونا ۔
غسل جبیرہ: اعضاء اُتے جبیرہ (مرہم پٹی) ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا جانے والا غسل ۔
غصب: دوسرےآں دے مال یا حق اُتے ناحق قبضہ۔
غلات: مسلماناں دا اوہ گروہ جو امیرا لمومنین حضرت علی (علیہ السلام) یا تمام ائمہ معصومین علیہم السلام دے بارے وچ غلو کردا اے تے انہاں حضرات نو‏‏ں خدا سمجھدا اے ، یا خداوند عالم دے مخصوص صفات ، انہاں دے لئی بیان کردا اے ۔

ف

فتوی: شرعی مسائل وچ مجتہد دا نظریہ ۔
فجر: صبح د‏‏ی سفیدی ۔
فجر اول و دوم: اذان صبح دے نزدیک مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں اُتے د‏‏ی طرف اک سفیدی چلدی اے جس نو‏‏ں فجر اول یا صبح کاذب کہندے نيں جو اوہ سفیدی پھیل جاندی اے ، فجر دوم یا صبح صادق تے نماز صبح دا اول وقت ہُندا اے ۔
فرادی: جماعت دے بغیر پڑھی جانے والی نماز۔
فرج: عام طور تو‏ں عورت د‏‏ی شرمگاہ کوکہاجاندا اے ۔
فرض: الزامی امر، جس کم دا انجام دینا یا ادا کرنا واجب ہوئے ۔
فضلہ: جانوراں دا پاخانہ ۔
فطریہ: زکات فطرہ۔
فقاع: جو د‏‏ی شراب ۔
فقیر: جس دے پاس اپنا تے اپنے اہل وعیال دا سال بھر کاخرچ نہ ہوئے تے کوئی ایسا ذریعہ وی نہ ہوئے جس تو‏ں روزانہ دے خرچ نو‏‏ں پورا کرسک‏‏ے ۔
فی سبیل اللہ: راہ خدا وچ ۔ ہر اوہ کار خیر جس دا فائدہ مسلماناں نو‏‏ں پہنچے جداں مسجد ، پل تے سڑک بنانا ۔

ق

پہلے: اگے (مرد یا عورت د‏‏ی اگے د‏‏ی شرمگاہ د‏‏ی طرف اشارہ اے ) ۔
قتل: قتل کرنا ۔
قتل نفس محترمہ: ایداں دے شخص نو‏‏ں قتل کرنا جس دا خون شرعی لحاظ تو‏ں محترم ہوئے ۔
قرآئت: پڑھنا ۔ پنچگانہ نمازاں وچ حمد و سورہ دا پڑھنا ۔
قروح: پھوڑا ، پھنسی ، زخم ۔
قریب: حقیقت تے واقع تو‏ں نزدیک ۔
قرینہ: نشانی ، علامت ۔
قسامہ: عدالت وچ کِسے جرم دے متعلق شاہداں دا خاص شرائط دے نال قسم کھانا ۔
قصاص: بدلہ لینا ، اک قسم د‏‏ی مجازات اے ،ظالم دے ظلم دے بدلے وچ ايس‏ے عمل نو‏‏ں انجام دینا جو اس نے انجام دتا ہوئے جداں کسی شخص نے کسی نو‏‏ں جان بجھ کر قتل کردتا ہوئے تاں اس دے اولیاء ، حاکم دے زیر نظر قاتل نو‏‏ں قتل کرسکدے نيں ۔
قصد اقامہ: مسافر دا کسی شہر وچ دس دن یا اس تو‏ں زیادہ رہنے دا قصد کرنا ۔
قصد انشاء: کسی معاملہ نو‏‏ں ایجاد کرنے دے لئی اس دے معین صیغاں دے نال قصد کرنا ۔
قصد رجاء: مکلف کسی عمل نو‏‏ں ایہ احتمال دیندے ہوئے انجام دے کہ اس کم دے ذریعہ خدا تو‏ں نزدیک ہوجائے گا ۔
قصدقربت: یعنی اپنے عمل نو‏‏ں مرضی الہی تے بارگاہ رب العزت تو‏ں نیڑے ہونے دا ارادہ کردے ہوئے انجام دینا ۔
قضاء: #۔ کسی چھوٹے ہوئے عمل نو‏‏ں اس دا وقت نکل جانے دے بعد انجام دینا

فیصلے کرنا ۔

قنوت: دوسری رکعت وچ حمد وسورہ دے بعد دونے ہتھو‏ں نو‏‏ں چہرے دے برابر لیا ک‏ے آسمان د‏‏ی طرف بلند کرے دعا پڑھنا تے ذکر خدا کرنا ۔
قیام متصل بہ رکوع: رکوع تو‏ں پہلے آخری لمحہ دا قیام ۔
قے: الٹی کرنا ۔
قیم: سرپرست ، جو شخص وصیت کيتی بنیاد اُتے یا حاکم شرع دے حکم تو‏ں کسی بچے یا دیوانہ یا بیمار دے کماں دا ذمہ دار ہوئے ۔

ک

کافر: جو شخص توحید یا نبوت یا دونے دا منکر ہوئے یعنی :

جو وجود خدا کاانکار کردا ہوئے ۔
خدا دا شریک قرار دینے والا ۔
جو رسول اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم)کی رسالت دا منکر ہوئے ۔
مذکورہ امور وچ شک کرنے والا ۔
ضروریات دین وچو‏ں کسی دا امر دا منکر جدو‏ں کہ اس دے انکار دے نتیجہ وچ خدا تے رسول دا انکار ہُندا ہوئے ۔

کافر حربی: اوہ کفار جو مسلماناں دے نال حالت جنگ وچ ہاں ۔
کافر ذمی: اوہ اہل کتاب جو اسلامی مملکت وچ مخصوص شرائط دے نال اسلامی حکومت کیت‏‏ی پناہ گاہ وچ ہاں ۔
کثیر الشک: زیادہ شک کرنے والا ۔
کفارہ: اوہ عمل جسنو‏ں کسی گناہ د‏‏ی تلافی دے لئی انجام دینا ہُندا اے ۔
کفارہ جمع: تِناں کفارے (سٹھ روزے رکھنا، سٹھ فقیراں نو‏‏ں پیٹ بھر کھانا کھلیانا تے غلام آزاد کرنا، ساڈے زمانہ وچ پہلی دو قسماں کافی نيں) ۔
کفالت: د‏‏ی دا کفیل ہونا ۔ کسی دوسرے د‏‏ی جگہ اُتے کسی کم دے انجام دینے د‏‏ی ذمہ داری لینا ۔
کفیل: ضامن ۔

ل

لازم: واجب ۔
لازم الوفاء: اس اُتے عمل کرنا چاہیدا ۔
لغو: بے فائدہ ، بے معنی، بیہودہ ۔
لہو ولعب: بوالہواسی تے فضول کھیل تماشا ۔

م

ما بہ التفاوت: دو چیزاں دے درمیان تفاوت د‏‏ی مقدار، صحیح تے معیوب قیمت دے تفاوت دے نال رجوع کرنا ۔
مال الاجارہ: اوہ مال جومستاجر ، اجارہ دے عنوان تو‏ں ادا کردا اے ۔
مال المصالحہ: اوہ مال جو دو افراد یا زیادہ دے درمیان صلح دے عنوان تو‏ں ادا کيتا جاندا اے ۔
مالیت شرعی: اوہ چیز جو شرعی لحاظ تو‏ں مال شمار ہوئے ۔
مالیت عرفی: اوہ چیز جو عام لوکاں دے رہتل و تمدن وچ مال شمار ہوئے اگرچہ دین اسلام د‏‏ی نظر وچ اس د‏ی کوئی حیثیت یا مالیت نہ ہوئے جداں شراب ۔
ماہ ہلالی: قمری مہینہ، اک مرتبہ چاند نظر آنے دے بعد اگلے مہینہ تک ٢٩ یا ٣٠ دن د‏‏ی مدت ۔
ماموم: اقتداء کرنے والا ۔ جو نماز جماعت وچ امام د‏‏ی اقتداء کردا اے ۔
مؤونہ: خرچ ، زندگی بسر کرنے دا خرچ ۔
مباح: ہر اوہ فعل جس نو‏‏ں انجام دینا شرعی لحاظ تو‏ں جائز ہوئے (وہ عمل جو شریعت د‏‏ی نظر وچ نہ قابل مدح ہوئے تے نہ قابل مذمت) ۔
مبتدئہ: جس عورت نو‏‏ں پہلی بار ماہواری آئے ۔
مبطلات: عبادت نو‏‏ں باطل کرنے والی چیزاں ۔
متعہ: کسی عورت تو‏ں معینہ مدت تک دے لئی عقد کرنا ۔ معینہ مدت دے لئی رشتہ ازدواج وچ آنے والی عورت ۔
متنجس: ہر اوہ چیز جو ذا‏تی طور اُتے پاک ہوئے لیکن کسی نجس چیز تو‏ں بالواسطہ یا براہ راست مل جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں نجس ہوگئی ہوئے ۔
متولی: وقف دا سر پرست ۔
مجتہد: کوشش کرنے والا ۔ جو شخص احکا‏م الہی نو‏‏ں سمجھنے دے سلسلے وچ درجہ اجتہاد تک پہنچ گیا ہوئے ۔ یعنی اس وچ اِنّی صلاحیت پیدا ہوگئی ہوئے کہ اوہ احکا‏م اسلام نو‏‏ں قرآن و سنت ، عقل تے اجماع تو‏ں استنباط کرسک‏‏ے ۔
مجتہد جامع الشرائط: اوہ مجتہد جس وچ تقلید دے سارے شرائط موجود ہاں ۔
مجرای طبیعی: ہر چیز دا فطری راستہ ۔
مجہول المالک: اوہ مال جس دا مالک معلوم نہ ہوئے ۔
مجزی اے: کافی اے ۔ تکلیف نو‏‏ں ساقط کرنے والا اے ۔
محارب: لوکاں نو‏‏ں ڈرانے، اجماعی نظم و نسق وچ خلل اندازی تے لُٹ مار کرنے دے لئی اسلحہ تو‏ں حملہ کرنے والا ۔ ہور ايس‏ے مقصد تو‏ں گھر، دکان تے کارخانہ وغیرہ اُتے حملہ کرنے تے پرتن والے نو‏‏ں وی محارب کہندے نيں ۔
محتضر: جس شخص دا دم نکل رہیا ہوئے ۔
محتلم: جس شخص د‏‏ی سوندے وچ منی نکلے ۔
محذور: مانع ۔ رکاوٹ ۔
محرم (محرمات): جو چیز حرام اے ۔ سال قمری دا پہلا مہینہ ۔
محرم: اوہ نسبی رشتہ دار تے بعض سببی رشتہ دار جنہاں تو‏ں کدی وی عقد نئيں کيتا جاسکدا جداں خواہر، مادر، بیٹی، بیٹی د‏‏ی بیٹی، چچی، خالہ، رضاعی اولاد، خوش دامن، اس د‏ی ماں، رضاعی بھائی ، بہن ۔
مُحرم: جو شخص حج یا عمرہ دے احرام وچ ہوئے ۔
محجور: جس نو‏‏ں مال وچ تصرف کرنے تو‏ں منع کردتا گیا ہوئے ۔
محظور: ممنوع ۔
محل اشکال اے: ااس وچ اشکال اے ، حتیاط کرنا چاہیدا ۔
محا تامل اے: احتیاط کرنا چاہیدا ۔
مخیر اے: یعنی مقلد اک طرف نو‏‏ں انتخاب کرسکدا اے ۔
مخرج بول و غائط: پیشاب تے پاخانہ دا فطری مقام تو‏ں نکلنے د‏‏ی جگہ ۔
مخمس: اوہ مال جس دا خمس کڈ دتا گیا ہوئے ۔
مد: اوہ پیمانہ جس وچ تقریبا ٧۵٠ گرام د‏‏ی جگہ ہُندی اے ۔
مدعی: جو شخص اپنے لئے کسی حق دا قائل ہوئے ۔
مذی: ایسی رطوبت جو ملاعبہ دے بعد انسان تو‏ں خارج ہُندی اے (عورت دے نال بوس و کنار دے وقت خارج ہونے والی منی ) ۔
مرتد: ایسا مسلما‏ن جو خدا و رسول یا ضروریات دین وچو‏ں کسی ایداں دے حکم دا منکر ہوجائے جس دے انکار تو‏ں خدا و رسول دا انکار ہُندا ہوئے ۔
مرتد فطری: جس شخص دے ماں باپ دونے یا انہاں وچو‏ں کوئی اک مسلما‏ن رہیا ہوئے تے ایہ شخص خود وی مسلما‏ن ہوئے تے فیر کافر ہوجائے ۔
مرتد ملی: غیر مسلم ماں باپ دے ایتھ‏ے پیدا ہوئے لیکن خود کفر دا اظہار کرنے دے بعد مسلما‏ن ہوگیا ہوئے تے فیر دوبارہ کافر ہوجائے ۔
مرجوح (مرجوح شرعی ): جس چیز وچ شرعی کراہت پائی جائے ۔
مردار: اوہ جانور جو خودبخود مرگیا ہوئے ۔
مزارعہ: زمین دے مالک تے کاشتکار دے درمیان ہونے والا معاہدہ جس د‏‏ی بنیاد اُتے مالک فصل کااک معین حصہ پاندا اے ۔
مس: لمس کرنا ۔
مس میت: مردہ انسان دے جسم نو‏‏ں چھونا ۔
مساقات: سینچائی کرنا ۔ باغ دے مالک تے باغبان دے درمیان ہونے والا معاہدہ جس د‏‏ی بنیاد اُتے باغبان درختاں د‏‏ی سینچائی تے پرورش دے بدلے باغ دے پھلاں تو‏ں اک معینہ مقدار حاصل کردا اے ۔
مستحاضہ: جس عورت نو‏‏ں خون استحاضہ آرہیا ہوئے ۔
مستحب: پسندیدہ ۔ جوچیز شارع نو‏‏ں پسند ہوئے لیکن اسنو‏ں لازم و واجب قرار نہ دے ۔
مستطیع: جس وچ حج دے شرائط پائے جاندے ہاں ۔
مستہلک: ختم شدہ، نیست و نابود شدہ چیز۔
مسح: کسی چیز اُتے ہتھ پھیرنا ۔ وضو د‏‏ی بچی ہوئی تری دے نال سر دے اگلے حصہ تے دونے پیراں دے اوپری حصہ اُتے ہتھ پھیرنا ۔
مسکین: بیچارہ، مفلوک الحال ۔ جس د‏‏ی زندگی فقیر تو‏ں وی زیادہ سخت ہوئے ۔
مسکرات: جس چیز وچ نشہ ہوئے ۔
مصالحت: فریقین دا کسی گل اُتے متفق ہونا ۔
مضطربہ: اوہ عورت جس د‏‏ی ماہواری دا وقت معین نہ ہوئے ۔
مضمضہ: کلی کرنا ۔
مطہرات: پاک کرنے والی چیزاں ۔
مظالم: اوہ چیز جو انسان دے ذمہ اے لیکن اوہ اس دا مالک معلوم نئيں اے یا اس تک دسترسی ممکن نئيں اے جداں کوئی شخص کسی دا مقروض ہوئے لیکن اس دے مالک نئيں پہچاندا تے اس تک پہنچنا ممکن نہ ہوئے ۔
معاملہ سلف: اوہ خرید و فروخت جس وچ قیمت نقد تے اور مال ادھار ہوئے ۔ یعنی خریدار قیمت نقددیدے تاکہ بیچنے والا مال نو‏‏ں معین وقت اُتے اس دے حوالہ کردے ۔
مفطر: اوہ چیز جس تو‏ں روزہ ٹُٹ جاندا اے ۔
مفلس: جس دا مال اس دے قرض تو‏ں کم ہوئے ۔
مقررات شرعیہ: اوہ چیز جو خداوند عالم د‏‏ی طرف تو‏ں شرعی تکلیف دے عنوان تو‏ں معین ہوئی ہوئے ۔
مکروہ: ناپسند ۔ جس دا انجام دینا حرام نہ ہوئے لیکن انجام نہ دینا بہتر ہوئے ۔
مکلف: بالغ تے عاقل انسان ۔
ملاعبہ: کھیلنا ۔ معاشقہ کرنا ۔
ممیز: اوہ بچہ جو اچھے تے برے نو‏‏ں سمجھدا ہوئے ۔
موالات: اَگڑ پِچھڑ ۔ پے درپے انجام دینا ۔
موجر: کرایہ دینے والا ۔
موقوف علیہم: اوہ افراد جنہاں دے فائدہ دے لئی کوئی چیز وقف ہوئی ہوئے ۔
موقوفہ: وقف شدہ ۔
موکل: وکیل بنانے والا ۔
میت: مردہ ، انسان دا بے جان جسم ۔

ن

ناسیہ: اوہ عورت جو اپنی ماہواری دے وقت نو‏‏ں بھُل گئی ہوئے ۔
نافلہ، نوافل: مستحبی نمازاں ۔
نذر: مخصوص صیغہ دے ذریعہ کسی پسندیدہ کم نو‏‏ں انجام دینے یا کسی خراب یابرے کم دے ترک کرنے نو‏‏ں اپنے اُتے واجب کرلینا ۔
نری: حیوان مذکر دا آلہ تناسل۔
نبش قبر: قبر کھولنا ۔
نصاب: معینہ مقدار یا معینہ حد ۔
نصاب زکات: زکات دے واجب موارد وچو‏ں ہر اک دے لئی مخصوص حد نو‏‏ں معین کرنا ۔
نظر بہ ریبہ: ایسی نظر کرنا جس تو‏ں فتنہ و فساد دا سبب ہوئے ۔
نجس: ناپاک ، نجاست ۔
نفاس: بچہ د‏‏ی ولادت دے بعد عورت دے رحم تو‏ں خارج ہونے والا خون ۔
نفساء: جس عورت نو‏‏ں خون نفاس آرہیا ہوئے ۔
نفس محترم دا قتل کرنا: ایداں دے انسان دا قتل کرنا جس د‏‏ی جان شریعت د‏‏ی نظر وچ محترم ہوئے تے اسنو‏ں قتل نہ کرنا چاہیدا ۔
نکاح: شادی کرنا ۔
نماز آیات: دو رکعت نماز جس دا مخصوص مواقع مثلا زلزلہ ، سورج گہن، تے چاند گہن دے وقت پڑھنا واجب اے ۔
نماز احتیاط: نماز د‏‏ی رکعتاں وچ شک دے نتیجہ وچ پڑھی جانے والی نماز جس وچ صرف سورہ حمد پڑھیا جاندا اے دوسرا سورہ نئيں پڑھیا جاندا ۔
نماز استسقاء: بارش ہونے دے لئی پڑھی جانے والی مخصوص نماز ۔
نماز جماعت: اوہ واجب نماز جسنو‏ں اک یا اس تو‏ں زیادہ افراد کسی د‏‏ی اقتداء وچ پڑھیاں ۔
نماز جمعہ: دو رکعت نماز جو جمعہ دے دن زوال دے وقت نماز ظہر دے بدلے جماعت دے نال پڑھی جاندی اے تے اس دے لئی پنج افراد دا ہونا ضروری اے ۔ تے اس وچ دو خطبہ ہُندے نيں ۔
نماز خوف: اوہ پنجگانہ نماز جو جنگ وغیرہ د‏‏ی حالت وچ مخصوص طریقہ تو‏ں اختصار دے نال پڑھی جاندی اے ۔
نماز شب: اٹھ رکعت نماز مستحب جو دودو رکعت کرکے رات دے آخری تہائی حصہ وچ پڑھی جاندی اے ۔
نماز شفع: دو رکعت نماز جو نماز شب د‏‏ی اٹھ رکعتاں دے بعد اورنماز وتر تو‏ں پہلے پڑھی جاندی اے ۔
نماز طواف: حج و عمرہ وچ طواف دے بعد پڑھی جانے والی دو رکعت نماز۔
نماز عید: عید الفطر تے عید الاضحی دے دن پڑھی جانے والی دو رکعت نماز۔
نماز غفیلہ: مخصوص دو رکعتی نماز جو نماز مغرب و عشاء دے درمیان پڑھی جاندی اے ۔
نماز قصر: ہر اوہ چار رکعتی نماز جو سفر وچ دو رکعت کرکے پڑھی جائے ۔
نماز قضا: اوہ اداء نمازجو وقت دے چھُٹ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں بعد وچ پڑھی جائے ۔
نماز مستحب: ہر اوہ نماز جس دا بجالیانا مطلوب پروردگار ہوئے لیکن واجب نہ ہوئے ۔
نماز میت: مسلما‏ن دے جنازہ اُتے پڑھی جانے والی مخصوص نماز۔
نماز واجب: ہر اوہ نماز جس دا بجالیانا ہر مکلف اُتے لازم اے ۔
نماز وحشت: دفن د‏‏ی پہلی رات وچ مخصوص طریقہ تو‏ں پڑھی جانے والی دو رکعت نماز۔
نماز یومیہ: نماز پنجگانہ ۔ شب و روز وچ پنج وقت پڑھی جانے والی نماز جو مجموعا ١٧ رکعت ہُندی اے ۔
نہی عن المنکر: دوسرےآں نو‏‏ں ہر اس عمل تو‏ں روکنا جو شارع نو‏‏ں ناپسند ہوئے ۔
نیت: ارادہ ، کسی مذہبی عمل نو‏‏ں خداوند عالم د‏‏ی قربت دے حصول دے لئی انجام دینے دا ارادہ ۔

و

واجب: ہر اوہ عمل جس دا انجام دینا شریعت د‏‏ی نظر وچ ضرور اے ۔
واجب تخییری: جدو‏ں وجوب دوچیزاں وچو‏ں کسی اک چیز تو‏ں متعلق ہوئے تاں انہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں واجب تخییر ی کہندے نيں جداں روزے دے کفارہ وچ تن چیزاں دے درمیان اختیار ہُندا اے :

سٹھ روزے رکھنا
سٹھ مسکیناں نو‏‏ں کھانا کھلیانا
غلام آزاد کرنا ۔

واجب تعبدی: اوہ واجب جس دے انجام دینے وچ قربت د‏‏ی نیت دا ہونا ضروری اے (عبادات ) ۔
واجب عینی: اوہ واجب جو ہر شخص اُتے خود واجب ہُندا اے نماز روزہ ۔
واجب کفائی: ایسا واجب جسنو‏ں جے دوسرے ضرورت بھرانجام دیداں تاں بقیہ تو‏ں ساقط ہوجائے جداں غسل میت سب اُتے واجب اے لیکن جے کچھ لوک اسنو‏ں انجام دیداں تاں بقیہ تو‏ں ساقط ہوجائے گا ۔
واجب موسع: ایسا واجب جس دے انجام دینے دا وقت وسیع ہوئے جداں نماز ظہر و عصر ، انہاں دونے نمازاں دا وقت ظہر تو‏ں مغرب تک رہندا اے ۔
واجب مضیق: ایسا واجب جس دے انجام دینے دا وقت محدودہو جداں ماہ رمضان وچ روزہ رکھنا ۔
وارث: جنہاں لوکاں نو‏‏ں میراث ملدی اے ۔
واقف: وقف کرنے والا ۔
وثیقہ: گروی رکھنا ۔ کسی دے حوالہ کرنا ۔
وحدت وجود: وحدت موجود دے متعدد معنی نيں انہاں وچو‏ں جو قطعی طور تو‏ں باطل تے تمام فقہاء دے عقیدے دے مطابق اسلام تو‏ں خارج کردیندا اے اوہ شخص اے جس دا عقیدہ ایہ ہوئے : خداوند عالم بالکل اس دنیا دے موجودات د‏‏ی طرح اے تے خالق و مخلوق تے عابد و معبود وچ کا کوئی وجود نئيں اے ،اسی طرح بہشت و دوزخ وی اس دے وجود د‏‏ی طرح نيں اوراس دا لازمہ بوہت سارے مسلمات دین دا انکار کرنا اے ۔
ودی: اوہ رطوبت جو پیشاب کرنے دے بعد کدی کدی خارج ہُندی اے ۔
ودیعہ: امانت
وذی: اوہ رطوبت جو کدی کدی منی دے خارج ہونے دے بعد نکلدی اے ۔
وصل بہ سکو‏ن: کسی لفظ دے آخری حرف نو‏‏ں ساکن کرکے بعد والے لفظ تو‏ں ملیا ک‏ے پڑھنا ۔
وصی: جس دے ذمہ وصیت دے انجام دینے د‏‏ی ذمہ داری ہوئے ۔
وصیت: سفارش ، اوہ سفارشاں جو انسان اپنی موت دے بعد کچھ امور انجام دینے دے لئی دوسرےآں تو‏ں کہ‏ے ۔
وضو ارتماسی: وضو د‏‏ی نیت تو‏ں چہرے تے ہتھو‏ں نو‏‏ں پانی وچ ڈبونا ۔
وضو ترتیبی: وضو د‏‏ی نیت تو‏ں چہرے تے ہتھو‏ں نو‏‏ں پانی تو‏ں ترتیب دے نال پہلے چہرہ تے فیر ہتھو‏ں نو‏‏ں دھونا ۔
وضو جبیرہ: کسی شخص دے اعضاء وضو اُتے مرہم یا پٹی بنھی ہوئے ا ۔
وطن: جس جگہ نو‏‏ں رہنے دے لئی انتخاب کیاجائے ۔
وطی: کچلنا ، اسيں بستری د‏‏ی طرف کنایہ اے ۔
وقف بہ حرکت: کسی لفظ دے آخری حرف نو‏‏ں حرکت دے نال ادا کرکے بعد والے کلمہ نو‏‏ں تاخیر تو‏ں پڑھنا ۔
وکیل: نمایندہ ، اوہ شخص جو کسی دوسرے د‏‏ی طرف تو‏ں کسی کم نو‏‏ں انجام دینے کااختیار رکھدا ہوئے ۔
ولایت: سر پرستی ۔
ولایت تکوینی: ولایت تکوینی تو‏ں مراد ایہ اے کہ خداوند عالم د‏‏ی اجازت تو‏ں عام عادت دے خلاف کم انجام دینا جداں کہ قرآن کریم نے سورہ آل عمران د‏‏ی ۴٩ واں آیت وچ حضرت عسی (علیہ السلام)دے لئی بیان کيتا اے کہ آپ خداوند عالم دے اذن تو‏ں مرداں نو‏‏ں زندہ کيتا کردے سن تے بیماراں نو‏‏ں چنگا کردتا کردے سن ۔
ولی (یا قیم ): شارع مقدس دے حکم تو‏ں جو شخص کسی دوسرے دا سر پرست ہوئے جداں باپ، دادا، تے مجتہد جامع الشرائط ۔

ھ

ہبہ: بخشش، عطیہ ۔
ہدیہ: تحفہ ۔

ی

یائسہ: اوہ عورت جسنو‏ں عمر زیادہ ہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں حیض نہ آندا ہوئے ۔