علم غیب (اسلام)
علم غیب (اسلام) توں مراد اسلام وچ علم غیب دا مفہوم اے۔ اس دے لئی علم تے غیب دونے دے مفہوم اُتے غور کرنا ضروری اے۔ اس دے علاوہ اک ہور بحث وی ایتھے بیان ہوئے گی کہ ایہ علم کس دے پاس اے۔
عالم الغیب اللہ تعالیٰ دی صفت مختصہ اے تے کسی مخلوق اُتے عالم الغیب دا اطلاق جائز نئيں اے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اللہ تعالیٰ نے تمام مخلوق توں زیادہ علم غیب عطا فرمایا اے۔ اللہ دی عطا توں رسول اللہ ﷺکا علم غیب قرآن و حدیث توں ثابت اے اورایہی اہل اسلام و اہلسنت والجماعت دا متفقہ عقیدہ اے۔
علم غیب
سودھو(knowledge of unseen)
عِلْمِ غَیب
سودھو{عِل + مے + غَیب (ی لین)} (عربی) عربی توں مشتق اسم علم دے آخر اُتے کسرۂ اضافت لگانے دے بعد عربی ہی توں اسم غیب لگیا کر مرکب علم غیب بنیا۔ اسم نکرہ (مذکر - واحد)
لغوی معنی
سودھوچھپی ہوئی تے پوشیدہ گلاں دا علم، پیشن گوئی دا علم، اوہ علم جس توں گزشتہ یا آئندہ ہونے والی گل یا حالات معلوم کیتے جاواں پوشیدہ گلاں یا چیزاں کاعلم۔[۱]
اصطلاحی معنی
سودھوعلم غیب دے اصطلاحی معنی اہلسنت دے عقیدہ وچ ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ دا عطا کردہ ایسی گلاں دا علم جو حواس خمسہ تے اندازے توں معلوم نہ ہوسکن اورجن دے بارے وچ اللہ تعالی نے اپنے انبیاء کرام علیہم السلام، اولیاءکاملین نوں خبردی ہوئے۔(اج کل علم غیب دی بجائے اطلاع علی الغیب ،انباء الغیب تے اظہار الغیب دے لفظاں وی استعمال کردے نيں۔)…’’غیب ‘‘وہ اے جو اسيں توں پوشیدہ ہوئے اورہم اپنے حواس جداں دیکھنے، چھونے وغیرہ توں تے بپینڈو طور اُتے عقل توں اسنوں معلوم نہ کرسکن[۲]
علامہ راغب اصفہانی لکھدے نيں
’’جو چیز حاسہ توں غائب ہوئے تے جو کچھ انسانی علم توں چھپا ہوئے بمعنی غائب اے۔ کسی چیز نوں غیب یا غائب لوکاں دے اعتبار توں کہیا جاندا اے نہ کہ اﷲ دے اعتبار توں کہ اس توں تاں کوئی چیز غائب نئيں تے فرمان باری تعالیٰ (عالم الغیب والشہادۃ) دا مطلب اے جو تسيں توں غائب اے اﷲ اسنوں وی جاننے والا اے تے جو تسيں دیکھ رہے ہوئے اسنوں وی تے (یومنون بالغیب) وچ غیب دا معنی اے جو کچھ حواس توں وی معلوم نہ ہوئے تے عقلاں وچ وی فوراً نہ آئے اسنوں صرف انبیا کرام علیہم السلام دے دسنے توں جانا جا سکدا اے جو اس دا انکار کرے اسنوں ملحد کہندے نيں۔[۳]
علم کسے کہندے نيں
سودھوحقیقت وچ علم کہندے نيں مغیبات(وہ چیزاں جنہاں دا علم صرف خداوند تعالیٰ نوں اے ) کویعنی ایسی چیز دے جاننے نوں کہ جو اکھ تے کان توں نہ دیکھی جا سکے تے علم اللہ دا اے جو وحی دے ذریعے آندا اے تاں علم کہلانے دا مستحق اوہی اے ایہ جو حسی چیزاں نيں انہاں وچ حس توں تصرفات کرن گے ایہ احساست نال تعلق رکھدے نيں اسنوں محسوس کدرے گے علم نئيں کدرے گے۔[۴]
غیب کسے کہندے نيں
سودھوغیب اس پوشیدہ حقیقت نوں کہیا جاندا اے جو نہ حواس خمسہ توں معلوم ہوئے نہ عقل توں معلوم ہوئے۔ اس اُتے ایمان لیانا مسلمان ہونے دی پہلی شرط اے۔ ایمان تصدیق نوں کہیا جاندا اے۔ تصدیق علم دے بغیر نئيں ہوئے سکدی تاں غیب اُتے ایمان دا مطلب ہويا غیب دی تصدیق۔ اورغیب دی تصدیق غیب دے علم دے بغیر نئيں ہوئے سکدی کہ بغیر علم تصدیق کرنا جھوٹھ اے مثلا اﷲ دی ذات و صفات، ملائکہ، انبیا، قبر، حشر نشر، قیامت، جنت تے جہنم دی تفصیلات وغیرہ اوہ حقائق نيں جو نہ حواس توں معلوم نيں نہ عقل تاں۔ ہر مسلمان صرف نبی دے دسنے توں انہاں اُتے ایمان لاندا اے اے مثلاً قبر وچ پہلا سوال، دوسرا سوال، تیسرا سوال، منکر نکیر وغیرہ انہاں حقائق نوں سچا یقین کرنا تصدیق اے تے ایہی ایمان اے۔ ہر مسلمان انہاں حقائق نوں جاندا وی اے تے دل توں حق سچ مندا وی اے۔ ایہ سب علم غیب اے جو نبی دے ذریعے سانوں ملا۔ ہن جے کوئی شخص نبی دے لئی ہی علم غیب نہ منے تاں اوہ نبی دی گل تے دعوت دی تصدیق کِداں کريں گا؟ نبی انہاں حقائق دی خبراں دین گے تے اوہ کہے گا آپ نوں غیب دا کیہ پتہ؟ اورجس دے پاس علم غیب نئيں اس دی غیبی خبر دا کیہ اعتبار؟[۵]
نبوت کسے کہندے نيں
سودھو- نَبُوَّت کہندے ہی علم غیب دینے کونيں۔امام قاضی عَیَّاض مالِکی شِفَا شریف وچ فرماندے نيں:
{{{فَالنُّبُوَّةُ: فِي لُغَةِ مَنْ هَمَزَ مَأْخُوذَةٌ مِنَ النَّبَأِ، وَهُوَ الخبر وقد لا يهمز عَلَى هَذَا التَّأْوِيلِ تَسْهِيلًا۔ وَالْمَعْنَى: أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَطْلَعَهُ عَلَى غَيْبِهِ، وَأَعْلَمَهُ أَنَّهُ نَبِيُّهُ فَيَكُونُ نَبِيٌّ}}}
- نَبُوَّت دے معنی ہون گے اللہ نے آپ نوں اپنے غیوب اُتے مطلع کيتا تے آپ نوں بتا دیاکہ آپ اس دے نبی نيں۔[۶]
- امام ابن حَجَر مکِّی مُدْخَل ماں تے امام قَسْطَلَانی مَوَاہِبُ اللَّدُنِّیَۃ وچ فرماندے نيں:
{{{اِنَّ اَلنَّبُوَّۃ بِالْھَمْزَۃِ مَاخُوْذَۃٌ مِن النَبَاءِ وَھُوَ الْخَبْرُ اَیْ اَطْلَعَہُ اللہُ عَلَی الْغَیْبِ}}} نَبُوَّت نَبَاءٌ توں ماخوذ اے بمعنی خبریعنی اللہ تعالیٰ نے آپ نوں غیب پراطلاع دی۔[۷]
- تفسیرِ معالم وتفسیرِ خازن وچ اے حضور (صلی اللہ تعالیٰ علیہ واٰلہٖ وسلم)کو علمِ غیب آندا اے اوہ توانوں وی تعلیم فرماندے نيں۔[۸]
- عربی بولی وچ نبی دا مطلب اے۔ غیب دی خبراں دینے والا تے ظاہر اے کہ غیب دی خبر اوہی دے گا جسنوں غیب دا علم ہوئے گا بغیر علم دے خبر جھوٹی ہُندی اے جدوں کہ نبی دی خبر قطعی سچی ہُندی اے۔ عربی دی لغت دی معتبر کتاب المنجد وچ اے۔
{{{والنبوہ الاخبار عن الغیب أو المستقبل بالهام من اﷲ الاخبار عن اﷲ وما یتعلق بہ تعالی}}}[۹] ’’نبوت دا مطلب اے اﷲ دی طرف توں الہام پا کر غیب یا مستقبل دی خبر دینا۔ نبی دا مطلب اﷲ تے اس دے متعلقات دی خبر دینے والا۔ ‘‘
- {{{المُخْبِر عَنِ اللَّهِ، عَزَّ وَجَلَّ، مَكِّيَّةٌ، لأَنہ أَنْبَأَ عَنْهُ، وَهُوَ فَعِيلٌ بِمَعْنَى فاعِلٍ۔}}} [۱۰]
- ’’نبی دا معنی اﷲ دی خبر دینے والا کیونجے نبی نے اﷲ دی خبر دتی۔ فعیل فاعل دے معنی وچ ۔ ‘‘
علم غیب دیاں قسماں
سودھوعلم غیب دی دو قسماں نيں:
- (1) جس دے حاصل ہونے اُتے کوئی دلیل نہ ہوئے۔ ایہ علم غیب ذاتی اے اوراللہ تعالیٰ دے نال خاص اے اورجن آیات وچ غیر ُاللہ توں علمِ غیب دی نفی کيتی گئی اے اوتھے ایہی علمِ غیب مراد ہُندا اے ۔
- (2) جس دے حاصل ہونے اُتے دلیل موجود ہوئے جداں اللہ تعالیٰ دی ذات و صفات ،گزشتہ انبیا کرام عَلَیْہِمُ الصَّلٰوۃُ وَالسَّلَام تے قوماں دے احوال ہور قیامت وچ ہونے والے واقعات وغیرہ دا علم۔ ایہ سب اللہ تعالیٰ دے دسنے توں معلوم نيں تے جتھے وی غیر ُاللہ دے لئی غیب دی معلومات دا ثبوت اے اوتھے اللہ تعالیٰ دے دسنے ہی توں ہُندا اے۔[۱۱]
- ’’ علم غیب اﷲ تعالیٰ دی خاص صفت اے۔ بندےآں دے لئی اس طرف کوئی راستہ نئيں سوائے اس دے دسے تے اوہ وحی دے ذریعے دسدا اے جداں نبی نوں معجزہ یا الہام دے ذریعے جداں ولی نوں کرامت یا نشانات و علامات توں جداں استدلالی علم۔ ‘‘[۱۲]
علم غیب اک معجزہ
سودھوحضورِ اقدس صلی اﷲ تعالیٰ علیہ وسلم دے معجزات وچوں آپ دا علم غیب وی اے۔ اس گل اُتے تمام امت دا اتفاق اے کہ علم غیب ذاتی تاں خدا دے سوا کسی تے نوں نئيں مگر اﷲ اپنے برگزیدہ بندےآں یعنی اپنے نبیاں تے رسولاں وغیرہ نوں علم غیب عطا فرماندا اے۔ ایہ علم غیب عطائی کہلاندا اے قرآن مجید وچ اے کہ {{{وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ۔}}}(آل عمران179) اﷲ دی شان نئيں کہ اے عام لوگو! تمہہں غیب دا علم دیدے۔ ہاں اﷲ چن لیندا اے اپنے رسولاں وچوں جسنوں چااے۔ چنانچہ اﷲ تعالیٰ نے اپنے حبیب اکرم صلی اللہ تعالیٰ علیہ وسلم نوں بے شمار غیوب دا علم عطا فرمایا۔ تے آپ نے ہزاراں غیب دی خبراں اپنی امت نوں داں جنہاں وچوں کچھ دا تذکرہ تاں قرآن مجید وچ اے باقی ہزاراں غیب دی خبراں دا ذکر احادیث دیاں کتاباں تے سیرو تواریخ دے دفتراں وچ مذکور اے۔ اﷲ تعالیٰ نے قرآن مجید وچ ارشاد فرمایا کہ {{{تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ}}}( ھود:49) یہ غیب دی خبراں نيں جنہاں نوں اسيں آپ دی طرف وحی کردے نيں۔[۱۳]
خاصہ باری تعالیٰ
سودھوعلمِ غیب دا خاصہ حضرتِ عزت ہونا بے شک حق اے تے کیوں نہ ہوئے کہ رب عزوجل فرماندا اے {{{قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ}}} :۔[۱۴] تسيں فرمادو کہ آسماناں تے زمین وچ اﷲ دے سوا کوئی عالم الغیب ننيں۔ اور اس توں مراد اوہی علم ذاتی و علم محیط اے کہ اوہی باری عزوجل دے لئی ثابت تے اس توں مخصوص نيں۔ علم عطائی کہ دوسرے دا دتا ہويا ہوئے۔ علم غیر محیط کہ بعض اشیاء توں مطلع بعض توں ناواقف ہو، اﷲ عزوجل دے لئی ہوئے ہی نئيں سکدا، اس توں مخصوص ہونا تاں دوسرا درجہ اے۔ اللہ تعالیٰ دے دسے بغیر کسی دے لئی اک ذرے دا علمِ غیب مننا قطعی کفر اے۔ اللہ تعالیٰ اپنے مقرب بندےآں جداں انبیا کرام عَلَیْہِمُ الصَّلٰوۃُ وَالسَّلَام تے اولیاء عِظام رَحْمَۃُاللہِ تَعَالٰی عَلَیْہِم اُتے ’’غیب ‘‘کے دروازے کھولدا اے جداں کہ خود قرآن و حدیث وچ اے۔[۲]
خاصۂ مصطفے ٰ
سودھواہلِ سُنّت دا مسئلہ علم غیب وچ ایہ عقیدہ اے کہ اللہ نے حضور نوں علمِ غیب عنایت فرمایا اﷲ عزوجل دی عطا توں علوم غیب غیر محیط دا انبیا علیہم الصلوۃ والسلام کوملنا وی قطعاً حق اے تے کیوں نہ ہوئے کہ رب عزوجل فرماتااے۔
#{{{وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ}}} ۔[۱۵] اﷲ اس لئی نئيں کہ تسيں لوکاں نوں غیب اُتے مطلع کرے ہاں اﷲ اپنے رسولاں توں جسنوں چاہندا اے چُن لیندا اے۔
# تے فرماندا اے :{{{عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا}}} ۔[۱۶] اﷲ عالم الغیب اے تاں اپنے غیب اُتے کسی نوں مسلط نئيں کرتاسوا اپنے پسندیدہ رسولاں دے ۔
# تے فرماندا اے :{{{وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ۔}}}[۱۷] ایہ نبی غیب دے دسنے وچ بخیل ننيں۔
# تے فرماندا اے :{{{ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ۔}}} [۱۸] اے نبی ! ایہ غیب دیاں گلاں اسيں تسيں نوں مخفی طور اُتے دسدے نيں۔
# حتی کہ مسلماناں نوں فرماندا اے :{{{يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ۔}}} [۱۹] غیب اُتے ایمان لاندے نيں۔[۲۰]
علم غیب ذاتی یا عطائی
سودھوقرآن کریم دے کسی مسئلہ توں متعلق بعض آیات نوں لینا تے بعض نوں ہتھ ہی نہ لگانا اوہ بددیاندی اے جو تو ریت دے نال یہودی علما تے انجیل دے نال مسیحی پادری کردے رہے۔ جسنوں قرآن کریم وچ تحریف تے کتاب اﷲ دا انکار قرار دتا گیا اے۔ ساڈے کچھ علما نے وی اوہی وتیرہ اپنایا ہويا اے۔ اپنے مطلب کيتی گل لینا تے جو اپنے خلاف ہوئے اسنوں چھڈ دینا۔ اس جرم دی سزا قرآن وچ ایہ دسی گئی اے۔ کہ ’’دنیا وچ ذلت تے آخرت وچ سخت تر عذاب ‘‘ [۲۱] قرآن مجید وچ دونے قسم دی آیتاں نيں۔ بعض آیتاں وچ ایہ اے کہ خدا دے نبیاں نوں علم غیب حاصل اے تے بعض آیتاں وچ ایہ اے کہ اﷲتعالیٰ دے سوا کسی نوں وی علم غیب نئيں اے۔ بلاشبہ ایہ دونے آیتاں حق نيں تے انہاں دونے آیتاں اُتے ایمان لیانا ہر مسلمان دے لئی ضروری اے تے انہاں دونے آیتاں وچوں کسی دا وی انکار کرنا کفر اے۔ جتھے جتھے قرآن وچ ایہ اے کہ نبیاں نوں علم غیب حاصل اے اس دا ایہی مطلب اے کہ نبیاں نوں خدا دے عطا فرمانے توں غیب دا علم حاصل اے تے جتھے جتھے قرآن وچ ایہ اے کہ اﷲ تعالی دے سوا کسی نوں وی علم غیب نئيں اے اس دا ایہی مطلب اے کہ بغیر اﷲتعالیٰ دے دسے ہوئے کسی نوں وی کسی چیز دا علم غیب حاصل نئيں اے۔ ہرگز ہرگز انہاں دونے قسم دی آیتاں وچ کوئی تعارض تے ٹکراؤ نئيں اے۔[۲۲] احمد رضا خان لکھدے نيں
- علمِ ذاتی اﷲ عزوجل توں خاص اے اس دے غیر دے لئی محال اے، جو اس وچوں کوئی چیز اگرچہ اک زرّہ توں کمتر توں کمتر غیر خدا دے لئی منے اوہ یقیناً کافرو مشرک اے۔
- غیر متناہی بالفعل نوں شامل ہوناصرف علمِ الہٰی دے لئی اے۔
- کسی مخلوق دا معلوماتِ الہٰیہ نوں بتفصیل تام محیط ہوجانا شرع توں وی محال اے تے عقل توں وی، بلکہ جے تمام اہلِ عالم اگلے پچھلاں سب دے جملہ علوم جمع کیتے جاواں تاں اُنہاں نوں علومِ الہٰیہ توں اوہ نسبت نہ ہوئے گی جو اک بُوند دے دس لکھ حصےآں توں اک حصے نوں دس لکھ سمندراں توں ۔
- ساڈی تقریر توں روشن و تاباں ہوئے گیا کہ تمام مخلوق دے جملہ علوم مل کے وی علمِ الہٰی توں مساوی ہونے دا شبہ اس قابل نئيں کہ مسلمان دے دل وچ اس دا خطرہ گزرے۔
- اسيں قاہر دلیلاں قائم کرچکے کہ علم مخلوق دا جمیع معلومات ِ الہٰیہ نوں محیط ہونا عقل و شرع دونے دی رو توں یقیناًمحال اے ۔
- علم ذاتی تے بالاستیعاب محیط تفصیلی ایہ اﷲ عزوجل دے نال خاص نيں بندےآں دے لئی صرف اک گُونہ علم بعطائے الہٰی اے۔
- اساں علمِ الہٰی توں مساوات ماناں نہ غیر دے لئی علم بالذات جاناں تے عطائے الہٰی توں وی بعض علم ہی ملنا مندے نيں نہ کہ جمیع۔[۲۳]
علم یقیناً اُنہاں صفات وچوں اے کہ غیر خدا نوں بعطائے خدا مل سکدا اے، توذاتی وعطائی دی طرف اس دا انقسام یقینی، یونہی محیط وغیر محیط دی تقسیم بپینڈو، انہاں وچ اﷲ عزوجل دے نال خاص ہونے دے قابل صرف ہر تقسیم دی قسم اول اے یعنی علم ذاتی وعلم محیط حقیقی۔ تو آیاتِ واحادیث واقوال علما جنہاں وچ دوسرے دے لئی اثباتِ علم غیب توں انہاں دا رہے انہاں وچ قطعاً ایہی قسماں مراد نيں۔ فقہا کہ حکمِ تکفیر کردے نيں انہاں نوں قسماں اُتے حکم لگاندے نيں کہ آخر مبنائے تکفیر ایہی تاں اے کہ خدا دی صفتِ خاصہ دُوسرے دے لئی ثابت کيتی۔ ہن ایہ دیکھ لیجئے کہ خدا دے لئی علم ذاتی خاص اے یا عطائی، حاشا ﷲ علم عطائی خدا دے نال ہونا درکنار خدا دے لئی محال قطعی اے کہ دوسرے دے دتے توں اسنوں علم حاصل ہوئے فیر خدا دے لئی علم محیط حقیقی خاص اے یا غیر محیط، حاشاﷲ علم محیط خدا دے لئی محال قطعی اے جس وچ بعض معلومات مجہول رہیاں، تاں علمِ عطائی غیر محیط حقیقی غیر خدا دے لئی ثابت کرنا خدا دی صفتِ خاصہ ثابت کرنا کِداں ہويا۔ تکفیر فقہا جے اس طرف ناظر ہوئے تاں معنی ایہ ٹھہراں گے کہ دیکھو تسيں غیر خدا دے لئی اوہ صفت ثابت کردے ہوئے جو زنہار خدا دی صفت نئيں ہوسکدی لہذا کافر ہوئے یعنی اوہ صفت غیر دے لئی ثابت کرنی چاہیے سی جو خاص خدا دی صفت اے، کیہ کوئی احمق ایسا اخبث جنون گوارا کر سکدا اے۔[۲۴] تودراصل اس وچ لوک خطا کردے نيں کہ ذاتی تے عطائی وچ فرق نئيں کر پاندے
- الف:جتھے علم غیب نوں اللہ تعالیٰ دے نال خاص کيتا جائے یا اس دی بندےآں توں نفی کيتی جائے تاں اس علم غیب توں ذاتی، دائمی، جمیع علوم غیبیہ، قدیمی مراد ہوئے گا ۔
- ب:جتھے علم غیب بندےآں دے لئی ثابت کيتا جائے یا کسی نبی دا قول قرآن وچ نقل کيتا جائے کہ فلاں پیغمبر نے فرمایا کہ وچ غیب جاندا ہاں اوتھے مجازی، حادث، عطائی علم غیب مراد ہوئے گا [۲۵]
غیب دی خبراں یا علم غیب
سودھوآیا نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں صرف غیب دی خبراں دتی گئیاں نيں یا غیب دا علم وی دتا گیا اے ؟
قرآن مجید وچ اللہ تعالیٰ دے غیر توں علم غیب دی نفی وی کيتی گئی اے تے انبیا علیہم السلام دے لئی علم غیب دا اثبات وی کيتا گیا اے ‘ علما اسلام نے اس دی متعدد توجیہات دی ہیں‘ اک ایہ کہ بلاواسطہ‘ بلاتعلیم تے ذاتی علم غیب دی غیر اللہ توں نفی کيتی گئی اے۔ تے بالواسطہ‘ بذریعہ وحی والہام تے عطائی علم غیب دا غیر اللہ دے لئی ثبوت اے۔
دوسری توجیہ ایہ اے کہ علم غیب دی نفی اے تے اطلاع علی الغیب تے اظہار غیب دا ثبوت اے ‘ ایہ دونے توجیہات صحیح نيں۔ بعض متاخرین علما نے ایہ کہیا اے کہ علم غیب دی نفی اے تے غیب دی خبراں دا ثبوت اے۔ اس توجیہ وچ سانوں کلام اے ‘ کیونجے خبر وی علم دا اک ذریعہ اے تے کسی چیز دی خبر دا ثبوت اس دے علم دے ثبوت نوں مستلزم اے ‘ ہور متقدمین علماءنے نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم اُتے علم غیب دا اطلاق کيتا اے۔ جداں کہ مفتی محمد شفیع دیوبندی متوفی 1396ھ لکھدے نيں:
ؔؔ’’اسی طرح کسی رسول ونبی نوں بذریعہ وحی یا کسی ولی نوں بذریعہ کشف والہام کچھ چیزاں دا علم دے دتا گیا‘ اسنوں قرآن وچ غیب دی بجائے انباء الغیب کہیا گیا اے ‘ جداں کہ متعدد آیات وچ مذکور اے ۔{{{تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ}}} اس لئی آیت مذکورہ وچ {{{لایعلمھا الا ھو}}}یعنی غیب دے خزانےآں نوں بجز اللہ تعالیٰ دے کوئی نئيں جانتا‘ اس وچ کِسے شبہ یا استثناء دی گنجائش نہیں‘‘۔[۲۶]
ہور مفتی شفیع دیوبندی لکھدے نيں:
حق تعالیٰ خود بذریعہ وحی اپنے انبیا نوں جو امور غیبیہ بتلاندے ہیں‘ اوہ حقیقتا علم غیب نئيں اے ‘ بلکہ غیب دی خبراں نيں۔ جو انبیا نوں دتی گئیاں نيں جنہاں نوں خود قرآن کریم نے کئی جگہ انباء الغیب دے لفظ توں تعبیر فرمایا اے۔ ’’ من انباء الغیب نوحیھا الیک‘‘۔[۲۷]
لیکن متقدمین علما دیوبند نے نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تے ہور مخلوق دے علم اُتے علم غیب دا اطلاق کيتا اے۔
شیخ اشرف علی سینوی متوفی 1362ھ لکھدے نيں
جے بعض علوم غیبیہ مراد نيں تاں اس وچ حضور ہی دتی کیہ تخصیص اے ؟ ایسا علم غیب تاں زید وعمرو بلکہ ہر صبی ومجنون بلکہ جمیع حیوانات وبہائم دے لئی وی حاصل اے کیونجے ہر شخص نوں کسی نہ کسی ایسی گل دا علم ہُندا اے جو دوسرے شخص توں مخفی ہُندی اے۔[۲۸]
اس عبارت وچ شیخ سینوی نے نہ صرف رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم اُتے علم غیب دا اطلاق کيتا اے ‘ بلکہ ہر آدمی‘ بچوں‘ پاگلوں‘ حیوانات تے بہائم دے علم اُتے وی علم غیب دا اطلاق کيتا اے۔ شیخ سینوی دے خلیفہ مجاز شیخ مرتضی حسین چاند پوری متوفی1371ھ اس عبارت دی تشریح وچ لکھدے نيں:
حفظ الایمان وچ اس امر نوں تسلیم کيتا گیا اے کہ سرور عالم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں علم غیب باعطاء الہی حاصل اے۔[۲۹]
ہور لکھدے نيں:
سرور عالم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں جو بعض علوم غیبیہ حاصل ہیں‘ اس توں تاں ایتھے بحث ہی ننيں۔[۳۰]
ہور شیخ چاند پوری لکھدے نيں:
صاحب حفظ الایمان دا مدعی تاں ایہ اے کہ سرور عالم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں باوجود علم غیب عطائی ہونے دے عالم الغیب کہنا جائز ننيں۔[۳۱]
واضح رہے کہ اہلسنت نزدیک وی نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں علم غیب حاصل اے۔ لیکن آپ نوں عالم الغیب کہنا صحیح نئيں اے۔ کیونجے عرف تے شرع وچ عالم الغیب اللہ تعالیٰ دی صفت مختصہ اے ‘ جداں باوجود عزیز تے جلیل ہونے دے محمد عزوجل کہنا جائز نيں اے۔ احمد رضا خان نے آپ دے لئی عالم الغیب کہنا مکروہ قرار دتا اے۔
ہور شیخ اشرف علی سینوی متوفی 1362 ھ لکھدے نيں
اول : ميں نے دعوی کيتا اے کہ علم غیب جو بلاواسطہ ہوئے اوہ تاں خاص اے حق تعالیٰ دے نال تے جو بواسطہ ہو‘ اوہ مخلوق دے لئی ہوئے سکدا اے ‘ مگر اس توں مخلوق نوں عالم الغیب کہناجائز نئيں اے۔[۳۲]
بہرحال انہاں عبارات توں ایہ ثابت ہوئے گیا کہ نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں عطاء الہی توں علم غیب حاصل اے، جداں کہ شیخ چاند پوری نے اس دی تصریح دی اے ‘ تے آپ دی طرف غیب دی نسبت درست اے ‘ تے ایہ کہنا صحیح نئيں اے کہ آپ نوں صرف غیب دی خبراں دتی گئی ہیں‘ غیب دا علم نئيں اے۔
علم غیب اوراحادیث
سودھومعاذ بن جبل توں روایت اے کہ اک دن صبح دی نماز دے لئی رسول اﷲ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کچھ تاخیر توں تشریف لیائے ایويں لگدا سی کہ سورج نکل آیا اے۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جلدی توں تشریف لیائے تکبیر ہوئی، مختصر نماز پڑھائی، سلام پھیر کر باآواز بلند فرمایا اپنی جگہ بیٹھے رہو فیر ساڈی طرف رخ انور پھیر کر فرمایا۔ وچ توانوں تاخیر دی وجہ دسدا ہون، وچ رات نوں اٹھا، وضو کر کے جو مقدر وچ سی نماز پڑھی، مینوں نماز وچ اونگھ آ گئی دیکھیا تاں سامنے بہترین شکل و صورت وچ میرا پروردگار سی۔{{{فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ قُلْتُ: لَبَّيْكَ رَبِّ، قَالَ: فِيمَ يَخْتَصِمُ المَلَأُ الأَعْلَى؟ قُلْتُ: لَا أَدْرِي رَبِّ، قَالَهَا ثَلَاثًا " قَالَ: " فَرَأَيْتُهُ وَضَعَ كَفَّهُ بَيْنَ كَتِفَيَّ حَتَّى وَجَدْتُ بَرْدَ أَنَامِلِهِ بَيْنَ ثَدْيَيَّ، فَتَجَلَّى لِي كُلُّ شَيْءٍ وَعَرَفْتُ}}}[۳۳]
’’فرمایا : اے محمدﷺ! ميں نے عرض کيتی، پروردگار! حاضر ہون۔ فرمایا : فرشتے کس گل وچ بحث کر رہے ہی؟ ميں نے عرض کيتی : مینوں معلوم ننيں۔ ایہی گل تن بار فرمائی۔ فرمایا : ميں نے دیکھیا اس نے اپنا دست اقدس میرے دو شاناں دے درمیان وچ رکھیا ایتھے تک کہ ميں نے اس دی انگلیاں دی ٹھنڈک اپنے سینے وچ محسوس کيتی (انگلیاں توں مراد جو وی اے ) فیر ہر چیز مجھ اُتے روشن ہوئے گئی تے ميں نے پہچان لئی۔ ‘‘
حذیفہ بن یمان فرماندے نيں کہ رسول اﷲ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ساڈے درمیان وچ کھڑے ہوئے:{{{مَا تَرَكَ شَيْئًا يَكُونُ فِي مَقَامِهِ ذَلِكَ إِلَى قِيَامِ السَّاعَةِ، إِلَّا حَدَّثَ بِهِ»، حَفِظَهُ مَنْ حَفِظَهُ وَنَسِيَهُ مَنْ نَسِيَهُ، قَدْ عَلِمَهُ أَصْحَابِي هَؤُلَاءِ، وَإِنَّهُ لَيَكُونُ مِنْهُ الشَّيْءُ قَدْ نَسِيتُهُ فَأَرَاهُ فَأَذْكُرُهُ، كَمَا يَذْكُرُ الرَّجُلُ وَجْهَ الرَّجُلِ إِذَا غَابَ عَنْهُ، ثُمَّ إِذَا رَآهُ عَرَفَهُ}}} [۳۴]
’’کوئی چیز نہ چھڈی، قیامت تک ہونے والی ہر چیز بتا دتی جس نے یاد رکھی، یاد رکھی تے جو بھُل گیا سو بھُل گیا۔ میرے انہاں ساتھیاں نوں علم اے، اس وچوں کوئی گل وچ بھُل جاندا ہاں فیر ہُندے دیکھدا ہاں تاں یاد آ جاندی اے جداں کوئی شخص دوسرے دا چہرہ پہچاندا اے فیر اوہ اس توں غائب ہوئے جاندا اے فیر جدوں اسنوں دیکھدا اے تاں پہچان لیندا اے ۔‘‘
ثوبان فرماندے نيں حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا : جدوں میری امت وچ تلوار چلے گی تاں قیامت تک نہ اٹھے گی تے قیامت قائم نہ ہوئے گی جدوں تک میری امت دے کچھ قبیلے مشرکین توں نہ مل جاواں ایتھے تک کہ میری امت دے بعض گروہ بتاں دی عبادت کرن گے میری امت وچ تیس جھوٹھے پیدا ہون گے۔{{{كُلُّهُمْ يَزْعُمُ أَنَّهُ نَبِيٌّ، وَأَنَا خَاتَمُ النَّبِيِّينَ لَا نَبِيَّ بَعْدِي، وَلَا تَزَالُ طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِي عَلَى الْحَقِّ - قَالَ ابْنُ عِيسَى: «ظَاهِرِينَ» ثُمَّ اتَّفَقَا - لَا يَضُرُّهُمْ مَنْ خَالَفَهُمْ، حَتَّى يَأْتِيَ أَمْرُ اللَّهِ}}}[۳۵]
’’ہر اک نبوت دا دعویٰ کريں گا حالانکہ وچ آخری نبی ہون، میرے بعد کوئی نبی نئيں تے میری امت دا اک گروہ ہمیشہ حق اُتے رہے گا، مخالف انہاں دا کچھ نہ بگاڑ سکے گا ایتھے تک کہ اﷲ دا حکم آ جائے گا۔ ‘‘
ابو ہریرہ توں روایت اے :کہ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا
{{{لاَ تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى تَقْتَتِلَ فِئَتَانِ عَظِيمَتَانِ، يَكُونُ بَيْنَهُمَا مَقْتَلَةٌ عَظِيمَةٌ، دَعْوَتُهُمَا وَاحِدَةٌ}}}[۳۶]
’’رسول اﷲ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا : قیامت اس وقت تک قائم نئيں ہوئے گی جدوں تک دو وڈی جماعتاں جنگ نہ کرن تے انہاں وچ بہت وڈی خونریزی ہوئے گی، دونے دا دعویٰ اک ہی ہوئے گا (یعنی اسلام)۔ ‘‘
مومن تاں ہُندا ہی اوہ اے جو یومنون بالغیب غیب اُتے ایمان لیائے کہ اﷲ و رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جو غیب دیاں گلاں بیان فرماواں انہاں اُتے یقین کرے جو کہے کہ نبی نوں غیب دا علم اﷲ نے دتا ہی نئيں اے اوہ فرشتےآں، قبر، قیامت، ذات باری تعالیٰ، جنت، جہنم، منکر نکیر، حور و غلمان وغیرہ اُتے یقین کِداں کريں گا؟ ایہ حقائق تاں صرف نبی نے دتوں، مننے والے مسلمان تے شک کرنے والے یا انکار کرنے والے غیر مسلم اکھوائے۔ نبی دا مفہوم ہی غیب دسنے والا اے۔ عربی لغت دی کوئی دیکھ لاں کتاب قرآن و سنت وچ ایہ حقیقت واضح کر دتی گئی۔ اﷲ سب نوں ہدایت دے۔
اللہ تعالیٰ دے علم تے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم وچ فرق
سودھوکوئی وی علم غیب نوں فی نفسہ خاصہ مصطفے ٰ نئيں بلکہ عطاء خدا سمجھدا اے جداں کہ مختلف علما دیاں کتاباں توں واضح ہُندا اے۔
مفتی محمد شفیع دیوبندی متوفی 1396 ھ لکھدے نيں:
خلاصہ ایہ اے کہ علم دے متعلق دو چیزاں حق تعالیٰ دی خصوصیت وچوں نيں جنہاں وچ کوئی فرشتہ یارسول یا کوئی دوسری مخلوق شریک ننيں۔ اک علم غیب‘ دوسرے موجودات دا علم محیط جس توں کوئی ذرہ مخفی ننيں۔[۲۷]
ہور مفتی محمد شفیع دوسری جگہ لکھدے نيں:
بلاشبہ اللہ تعالیٰ نے اپنے انبیا علیہم السلام نوں تے بالخصوص حضرت خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں غیب دی ہزاراں لکھاں چیزاں دا علم عطا فرمایا اے تے سب فرشتےآں تے انبیا علیہم توں زیادہ عطا فرمایا اے ‘ لیکن ایہ ظاہر اے کہ خدا تعالیٰ دے برابر کسی دا علم نہیں‘ نہ ہوئے سکدا اے۔ ورنہ فیر ایہ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دی تعظیم دا اوہ غلو ہوئے گا جو مسیحیاں نے اختیار کيتی کہ رسول نوں خدا دے برابر ٹھہرا دتا۔ ايسے دا ناں شرک اے۔ نعوذ باللہ منہ۔[۳۷]
اب واضح ہوئے گیا کہ صرف غلو تے برابری توں بچنے دے لئی پہلا مؤقف سیجدوں کہاہلسنت دے نزدیک وی اللہ تعالیٰ تے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم وچ مساوات دا قول کرنا شرک اے۔ اللہ تعالیٰ دا علم قدیم تے غیر متناہی(لا محدود) اے ‘ تے نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) کاعلم حادث تے متناہی اے ‘ اللہ تعالیٰ دا علم از خود تے بے تعلیم اے ‘ نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا علم اللہ تعالیٰ دی عطا تے اس دی تعلیم توں اے۔ اک قطرہ نوں جو نسبت سمندر توں اے ‘ نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم نوں اللہ دے علم توں اوہ نسبت وی نئيں اے ‘ کیونجے قطرہ تے سمندر وچ متناہی دی نسبت متناہی دی طرف اے تے نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم تے اللہ دے علم وچ متناہی دی غیر متناہی دی طرف نسبت اے ‘ بلکہ اک ذرہ دے متعلق وی رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا علم‘ اللہ دے علم دی مثل نئيں اے ‘ کیونجے آپ نوں اک ذرہ دا علم متناہی وجوہ توں ہُندا اے تے اللہ تعالیٰ نوں اک ذرہ دا علم وی غیر متناہی وجوہ توں ہُندا اے۔
اعلیٰ حضرت امام احمد رضا فاضل بریلوی متوفی 1340ھ لکھدے نيں:
کسی علم دی حضرت عزوجل توں تخصیص تے اس دی ذات پاک وچ حصر تے اس دے غیر توں مطلقا نفی چند وجہ اُتے اے:
- اول : علم دا ذاتی ہونا کہ بذات خود بے عطاء غیر ہوئے۔
- دوم : علم دا غنا کہ کسی آلہ جارحہ وتدبیر ونظر والتفات وانفعال دا اصلا محتاج نہ ہوئے۔
- سوم : علم دا سرمدی ہونا کہ ازلاً ابداًہوئے۔
- چہارم : علم دا وجوب کہ کسی طرح اس دا سلب ممکن نہ ہوئے۔
- پنجم : علم دا اقصی غایت کمال اُتے ہونا کہ معلوم دی ذات‘ ذاتیات‘ اعراض‘ احوال لازمہ‘ مفارقہ‘ ذاتیہ‘ اضافیہ‘ ماضیہ‘ آتیہ (مستقبلہ) موجودہ‘ ممکنہ توں کوئی ذرہ کسی وجہ توں مخفی نہ ہوئے سکے۔
ان پنج وجہ اُتے مطلق علم حضرت احدیت جل وعلا توں خاص تے اس دے غیر توں مطلقا منفی‘ یعنی کسی نوں کسی ذرہ دا ایسا علم جو انہاں پنج وجوہ توں اک وجہ وی رکھدا ہو‘ حاصل ہونا ممکن نئيں اے جو کسی غیر الہی دے لئی عقول مفارقہ ہاں خواہ نفوس ناطقہ اک ذرہ دا ایسا علم ثابت کرے‘ یقینا اجماعاً کافر مشرک اے۔[۳۸]
اب معلوم ہوئے گیا کہ مطلق علم غیب کوئی وی نئيں مندا تے نہ کوئی غلو تے برابری دے طور اُتے تسلیم کردا اے جداں کہ امام احمد رضا قادری لکھدے نيں:
ميں نے اپنی کتاباں وچ تصریح کردتی اے کہ جے تمام اولین وآخرین دا علم جمع کيتا جائے تاں اس علم نوں علم الہی توں اوہ نسبت ہرگز نئيں ہوئے سکدی جو اک قطرہ دے کروڑواں حصہ نوں سمندر توں اے ‘ کیونجے ایہ نسبت متناہی دی متناہی دے نال اے تے اوہ غیر متناہی دی متناہی اے۔[۳۹][۴۰]
اب رہی ایہ گل کہ علم جزوی یا علم عطائی تاں اس توں کسی نوں وی انکار نئيں جداں کہ مفتی شفیع صاحب لکھدے نيں :
اکوان غیبیہ، انہاں دا علم کلی تاں حق تعالیٰ کسی نوں عطا نئيں فرماندے اوہ بالکل ذات حق دے نال مخصوص اے، مگر علم جزئی خاص خاص واقعات دا جدوں چاہندا اے جس قدر چاہندا اے عطا فرما دیندا اے۔ اس طرح اصل علم غیب تاں سب دا سب حق تعالیٰ دے نال مخصوص اے، فیر اوہ اپنے علم غیب وچوں احکام غیب دا علم تاں عادتاً انبیا علیہم السلام نوں بذریعہ وحی بتلاندے ہی نيں تے ایہی علم انہاں دی بعثت دا مقصد اے۔[۴۱]
امور غیببہ دا علم مینوں صرف وحی دے ذریعہ ہوئے سکدا اے۔۔۔۔ امور غیب دے متعلق وچ جو کچھ کہندا ہاں اوہ سب وحی الٰہی توں کہندا ہاں اللہ تعالیٰ نے آنحضرت (صلی اللہ وسلم) نوں بے شمار علوم امور غیبیہ دے متعلق عطا فرماندے نيں۔۔۔۔ امور غیب دے علم محیط سب خدا تعالیٰ دی طرح نئيں تے انہاں دے علم وچ خود مختار نئيں بلکہ مینوں بواسطہ وحی خداوندی جو کچھ بتلا دتا جاندا اے اوہ وچ ذکر کردیندا ہون۔
رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم غیب دے متعلق تقاضائے ادب :
جناب رسول اللہ (صلی اللہ علہ وآلہ وسلم) دے علم غیب دے متعلق تقاضائے ادب ایہ اے کہ ایويں نہ کہیا جائے کہ آپ غیب نئيں جاندے سن بلکہ ایويں کہیا جائے کہ اللہ تعالیٰ نے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں امور غیب دا بہت وڈا علم دتا سی جو انبیا وچوں کسی دوسرے نوں نئيں ملا۔[۴۲]
علم غیب تے مفسرین
سودھوامام قرطبی سورۃ الانعام دی آیت : 59 عندہ مفاتیح الغیب لا یعلمہا الا ہوئے کے تحت لکھدے نيں :
{{{فَاللَّهُ تَعَالَى عِنْدَهُ عِلْمُ الْغَيْبِ، وَبِيَدِهِ الطُّرُقُ الْمُوَصِّلَةُ إِلَيْهِ، لَا يَمْلِكُهَا إِلَّا هُوَ، فَمَنْ شَاءَ إِطْلَاعَهُ عَلَيْهَا أَطْلَعَهُ، وَمَنْ شَاءَ حَجْبَهُ عَنْهَا حَجَبَهُ۔ وَلَا يَكُونُ ذَلِكَ مِنْ إِفَاضَتِهِ إِلَّا عَلَى رُسُلِهِ، بِدَلِيلِ قَوْلِهِ تَعَالَى:" وَما كانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشاءُ" وَقَالَ:" عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُول}}}[۴۳]
’’سو اﷲ دے پاس غیب دا علم اے (یعنی جو مخلوق توں پوشیدہ اے اسنوں اﷲ جاندا اے ) تے ايسے دے ہتھ وچ غیب تک پہنچانے والے راستے نيں۔ اوہی انہاں دا مالک اے سو جس نوں انہاں اُتے اطلاع دینا چاہے اطلاع دیندا اے تے جنہاں توں پردے وچ رکھنا چاہے پردے وچ رکھدا اے تے اس دی فیضان صرف رسول اُتے ہُندا اے۔ ‘‘
امام فخر الدین رازی سورۃ التوبہ دی آیت : 82 دے تحت لکھدے نيں :
{{{واللَّہ تَعَالَى كَانَ يُطْلِعُ الرَّسُولَ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى تِلْكَ الْأَحْوَالِ حَالًا فَحَالًا وَيُخْبِرُهُ عَنْهَا عَلَى سَبِيلِ التَّفْصِيلِ، وَمَا كَانُوا يَجِدُونَ فِي كُلِّ ذَلِكَ إِلَّا الصِّدْقَ، فَقِيلَ لَهُمْ: إِنَّ ذَلِكَ لَوْ لَمْ يَحْصُلْ بِإِخْبَارِ اللَّہ تَعَالَى وَإِلَّا لَمَا اطَّرَدَ الصِّدْقُ فِيهِ، وَلَظَهَرَ فِي قَوْلِ مُحَمَّدٍ أَنْوَاعُ الِاخْتِلَافِ وَالتَّفَاوُتِ، فَلَمَّا لَمْ يَظْهَرْ ذَلِكَ عَلِمْنَا أَنَّ ذَلِكَ لَيْسَ إِلَّا بِإِعْلَامِ اللَّہ تَعَالَى}}}[۴۴]
’’اﷲ تعالیٰ منافقین دے تمام احوال اُتے نبی ں نوں اطلاع دیندا رہیا تے تفصیل دسدا رہیا تے اوہ انہاں خبراں نوں ہمیشہ سچ ہی پاندے۔ سو انہاں توں کہیا گیا کہ جے ایہ خبراں اﷲ دے دسنے توں نہ ہُندیاں تاں اس وچ سچائی کس طرح جمع ہوئے جاندی۔ محمد دی اپنی گل ہُندی تاں اس وچ اختلاف وتفاوت واضح ہُندا اے۔ جدوں ایسا کدی ظاہر نئيں ہويا تاں سانوں معلوم ہوئے گیا کہ ایہ سب کچھ محض اﷲ دے دسنے توں اے۔ ‘‘
سورہ البقرہ دی آیت 255کے تحت لکھدے نيں
{{{لَا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ إِلَّا عِنْدَ إِطْلَاعِ اللَّهِ بَعْضَ أَنْبِيَائِهِ عَلَى بَعْضِ الْغَيْبِ، كما قَالَ: عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ۔}}}[۴۴]
’’یعنی لوکاں نوں غیب دا علم نئيں مگر ہاں جدوں کسی نبی نوں اس نے کسی غیب دی اطلاع کر دتی تاں اسنوں علم غیب حاصل ہوئے جاندا اے جداں فرمایا : اوہ عالم غیب اے اپنے غیب اُتے کسی نوں مسلط نئيں کردا مگر جس نبی نوں اس دے لئی چن لے۔ ‘‘
علامہ آلوسی حنفی لکھدے نيں :
حق دی اکھ توں کل دا مشاہدہ کرنا غیب اے ‘ کدی قرب نوافل دی وجہ توں بندہ اُتے کرم ہُندا اے تے حق سبحانہ اس دی اکھ ہوجاندا اے جس توں اوہ دیکھدا اے تے اس دے کان ہوجاندا اے جس توں سندا اے تے قرب فرائض دے بعد تے ترقی کردا اے فیر اوتھے ایسا نور ہوجاندا اے کہ اس دے لئی غیب شہود ہوجاندا اے تے جو چیزاں ساڈے سامنے توں غائب ہاں اوہ اس دے سامنے حاضر ہوجاندی ہیں‘ اس دے باوجود جو شخص اس مقام اُتے واصل ہو‘ وچ اس دے حق وچ کہنا جائز نئيں قرار دیندا کہ اسنوں غیب دا علم اے۔ اللہ تعالیٰ فرماندا اے :فرما دیجیے اللہ دے سوا آسماناں تے زمین وچ کوئی وی (بہ ذات خود) غیب نوں نئيں جاندا۔[۴۵]
ہور علامہ آلوسی لکھدے نيں :
حق ایہ اے جس علم دی اللہ تعالیٰ دے غیر توں نفی اے ایہ اوہ علم اے جو بہ ذاتہ ہوئے تے بلاواسطہ ہوئے تے جو علم خواص نوں حاصل اے ‘ اوہ اللہ تعالیٰ عزوجل دے افاضہ کرنے دی وجہ توں اے ‘ اس لئی ایہ کہنا جائز نئيں اے کہ انہاں نے بہ ذاتہ تے بلاواسطہ غیب نوں جان لیا‘ بلکہ ایہ کفر اے ‘ اس لئی ایہ کہیا جائے گا کہ انہاں اُتے غیب ظاہر کيتا گیا اے یا اوہ غیب اُتے مطلع کیتے گئے‘ ہر چند کہ عقلا ایہ کہنا جائز اے کہ انہاں نوں غیب کاعلم دتا گیا سوا نئيں غیب کاعلم اے یا اوہ غیب جاندے نيں لیکن اس دا استعمال شرعا جائز نئيں اے کیونجے اس وچ قرآن مجید دی ظاہر آیات توں تصادم تے تعارض اے۔ تے اس وچ سوء ادب وی اے۔[۴۶]
خلاصہ بحث :
اس تمام بحث دا حاصل ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے بندےآں نوں علی حسب المراتب غیب دی خبراں اُتے مطلع فرمایا اے لیکن غیب مطلق (یعنی تمام معلومات دا احاطہ کاملہ) ایہ اللہ تعالیٰ دے نال خاص اے تے ايسے نوں غیب مطلق دا علم اے ‘ تے غیب دی جنہاں خبراں اُتے اللہ نے اپنے خواص نوں مطلع فرمایا اے انہاں دے اعتبار توں انہاں بندےآں نوں غیب دا علم اے ‘ لیکن اسنوں علم الغیب کہنا درست نئيں اے کیونجے انہاں نوں ایسی صفت حاصل نئيں اے جس توں انہاں اُتے ہر غیب منکشف ہو‘ ایہ علامہ شامی دی بیان کردہ توجہیہ اے ‘ تے علامہ آلوسی دی توجیہ ایہ اے کہ اگرچہ انہاں نوں بعض غیوبات اُتے مطلع کيتا گیا لیکن ظاہر آیات توں تعارض دی بنا اُتے ایہ کہنا درست نئيں اے کہ انہاں نوں غیب دا علم اے ‘ بلکہ ایويں کہنا چاہیے کہ انہاں نوں غیب اُتے مطلع کيتا گیا اے یا انہاں اُتے غیب ظاہر کيتا گیا اے ‘ تے امام احمد رضا قادری دی تحقیق اے کہ مطلقا علم غیب بولا جائے تاں اس توں علم ذاتی مراد ہُندا اے ‘ اس لئی ایہ کہنا جائز نئيں اے کہ فلاں شخص نوں علم غیب اے ‘ بلکہ ایويں کہنا چاہیے کہ اللہ تعالیٰ نے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے بعض غیوب نوں ظاہر فرمایا‘ آپ نوں بعض غیوب اُتے مطلع کيتا گیا یا آپ نوں غیب دی خبراں دتیاں گئیاں تے جنہاں علما تے فقہا دی عبارات وچ مخلوق دی طرف علم غیب دا اسناد کيتا گیا اے ‘ اوتھے چونکہ غیب توں مراد غیب مطلق نئيں اے اس لئی اوہ عبارات عقلا جائز نيں تے کفر وشرک نئيں نيں لیکن ایسا کہنا شرعا مستحسن نئيں اے۔[۴۷]
عام لوکاں نوں جنہاں بعض غیوب دا علم ہُندا اے (جداں جنت‘ دوزخ وغیرہ) ایہ بعض قلیل اے تے نبی (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں جنہاں بعض غیوب دا علم اے اوہ بعض کثیر اے ‘ آپ دے علم دے سامنے تمام مخلوق کاعلم ایسا اے جداں قطرہ سمندر دے سامنے ہوئے تے اللہ دے مقابلہ وچ آپ دے علم دی اوہ نسبت وی نئيں جو قطرہ تے سمندر وچ اے کیونجے قطرہ تے سمندر وچ محدود دی نسبت محدود دی طرف اے تے آپ دے تے اللہ دے علم وچ محدود دی نسبت لا محدود دی طرف اے تے بعض قلیل دی بنا اُتے وصف دا اطلاق نئيں ہُندا تے بعض کثیر دی بنا اُتے وصف دا اطلاق ہُندا اے ‘ مثلا ہر مسلمان نوں دین دے بعض مسائل دا علم اے ‘ لیکن اسنوں عالم نئيں کہندے تے عالم دین نوں عالم کہندے ہیں‘ حالانکہ اسنوں وی کل مسائل دا علم نئيں ہوتا‘ بعض مسائل ہی دا علم ہُندا اے لیکن اسنوں چونکہ بعض کثیر دا علم ہُندا اے اس لئی اسنوں عالم کہندے نيں باقی نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے عالم الغیب دا اطلاق کرنا ساڈے نزدیک جائز نئيں اے ‘ ہر چند کہ نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نوں عطاء الہی توں غیب دا علم اے ‘ لیکن چونکہ عرف تے شرع وچ عالم الغیب دا لفظ اللہ تعالیٰ دے نال مخصوص اے اس لئی آپ نوں عالم الغیب کہنا جائز نئيں اے ‘ جداں کہ آپ وچ برکت تے بلندی دا معنی پایا جاندا اے اس دے باوجود محمد تبارک وتعالیٰ کہنا جائز نئيں اے کیونجے عرف تے شرع وچ تبارک وتعالیٰ اللہ دے نال مخصوص اے۔[۴۸]
اسی طرح کسی رسول و نبی نوں بذریعہ وحی یا کسی ولی نوں بذریعہ کشف و الہام جو غیب دی کچھ چیزاں دا علم دے دتا گیا تاں اوہ غیب دی حدود توں نکل گیا، اسنوں قرآن وچ غیب دی بجائے انباء الغیب کہیا گیا اے۔ جداں کہ متعدد آیات وچ مذکور اے : {{{تلک من انباء الغیب نوحیھا الیک، اس لئی آیت مذکورہ وچ لَا يَعْلَمُهَآ اِلَّا هُوَ}}}، یعنی غیب دے خزانےآں نوں بجز اللہ تعالیٰ دے کوئی نئيں جاندا، اس وچ کِسے شبہ یا استثناء دی گنجائش ننيں۔[۴۹]
شارحین کتاباں حدیث نے تے مفسرین نے لکھیا اے کہ تے علم غیب دیاں گلاں اللہ تعالیٰ انبیا نوں بذر یعہ وحی دے تے اولیا۔ نوں بذریعہ الہام یا خواب دے ظاہر فرما دیندا اے چنانچہ انبیا نے عذاب قبر عذاب حشر دا احوال دوزخ و جنت دا حال جو علم غیب وچوں اے صراحت توں بیان کيتا اے حضرت عیسیٰ لوکاں دی گھر دی رکھی ہوئی چیزاں بغیر دیکھے تے لوکاں دا کھایا پیتا بتلا دتا کردے سن تے حضرت یوسف ( علیہ السلام) نے اک قیدی دا رہیا جا ہونا تے دوسرے دا سولی اُتے چڑھایا جانا بتلا دتا سی تے بعض اولیاء وی بعضی آئندہ دیاں گلاں نوں کرامت دے طور اُتے بیان کردیندے نيں فرق ايسے قدر اے کہ نبی نوں جو غیب دا حال معلوم ہُندا اے اوہ وحی توں معلوم ہُندا اے جو یقینی علم اے تے اولیاء نوں جو کچھ غیب دا حال معلوم ہُندا اے اوہ الہام یا خواب دے ذریعہ توں معلوم ہُندا اے جس وچ مجتہد دے اجتہاد دی طرح غلطی دا احتمال اے کس لئی کہ نبی دی وحی وچ اس گل کيتی حفاظت دے لئی کہ اس وچ شیطان دا کچھ تصرف نہ ہونے پائے خدا دی طرف توں فرشتے ہمیشہ خبرداری کيتا کردے نيں[۵۰]
علم غیب تے محدثین
سودھوعلامہ ابن حجر مکی متوفی 911 ھ تحریر فرماندے نيں:
وما ذکرناہ فی الایۃ صرح بہ النووی رحمہ اللہ تعالیٰ فتاواہ فقال معناھا لایعلم ذالک استقلالا وعلم احاطۃ بکل المعلومات للہ تعالیٰ
یعنی اساں جو آیات دی تفسیر کی، امام نووی رحمہ اللہ تعالیٰ نے اپنے فتاوی وچ اس دی تصریح دی فرماندے نيں آیت دا معنی ایہ اے کہ غیب دا ایسا علم صرف خدا نوں اے جو بذات خود تے جمیع معلومات الہیہ نوں محیط ہوئے۔[۵۱]
علامہ ابن حجر مکی نے علامہ نووی دی جس عبارت دا حوالہ دتا اے اوہ حسب ذیل اے:
{{{معناہ لا یعلم ذالک استقلالا وعلم احاطۃ بکل المعلومات الا اللہ واما المعجزات والکرامات فحصلت باعلام اللہ تعالیٰ للانبیاء والاولیاء لا استقلالا}}}:
جن آیات وچ اللہ تعالیٰ دے غیر توں علم غیب دی نفی اے اس توں مراد ایہ اے کہ اللہ دے سوا کوئی استقلالاً علم غیب نوں نئيں جاندا یا اس توں مراد ایہ اے کہ اللہ دے سوا کوئی کل معلومات دا احاطہ نئيں کر سکدا تے معجزات تے کرامات وچ اللہ دے خبر دینے توں علم حاصل ہُندا اے استقلالًا نئيں ہُندا۔[۵۲]
انبیا علیہم السلام دے علوم اُتے لفظ علم غیب دا اطلاق
سودھوحافظ ابن کثیر ( المتوفى: 774ھ) تے حضرت خضر علیہ السّلام دے لئی علم غیب دا اطلاق۔ حافظ ابن کثیر سورة الكهف ( 60 تا 65 ) دی تفسیر وچ خضرعلیہ السّلام دے حوالے توں لکھدے نيں: ” وَكَانَ رَجُلًا يَعْلَمُ عِلْمَ الْغَيْبِ ” یعنی حضرت خضرعلیہ اسّلام ” علم غیب جاندے سن ۔ خضرعلیہ السّلام جنہاں دے نبی ہونے اُتے اختلاف اے جدوں انہاں دے علم اُتے علم غیب دا اطلاق جائز اے تاں امام الانبیاء حضور محمّد صلی اللہ علیہ وسلم دے علم اُتے بدرجہ اولَی جائز اے ۔ امام أبو السعود حنفی سورة الكهف (65) {وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا} دی تفسیر وچ خضرعلیہ السّلام دے حوالے توں لکھدے نيں۔ تفسير أبي السعود = إرشاد العقل السليم إلى مزايا الكتاب الكريم (234/5 ) {وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا} خاصاً لا يُكتنہ كُنهُہ ولا يُقادَرُ قدرُہ وهو علمُ الغيوب۔ ترجمہ – ( خضرعلیہ اسّلام ) نوں اساں ( اللہ ربّ العزّت نے ) اپنے کولوں خاص علم دتا جس دی حقیقت و مرتبہ نوں کوئی نئيں جاندا تے اوہ ” علم غیوب اے “۔ امام القرطبی سورة الكہف دی تفسیر وچ خضرعلیہ السّلام دے حوالے توں لکھدے نيں تفسير القرطبی (16/11) (وَعَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً) أَيْ عِلْمَ الْغَيْبِ ” ( خضرعلیہ اسّلام ) نوں اساں ( اللہ ربّ العزّت نے ) اپنے کولوں علم دتا یعنی علم غیب “۔
اہلسنت دا عقیدہ
سودھوامام اہلسنّت ابو منصور ماتريدی (المتوفى: 333ھ) دا عقیدہ علم غیب تفسير الماتريدي = تأويلات أهل السنة (2 /541)“إذ علم الغيب آية من آيات رسالته”یعنی علم غیب دا جاننا رسولاں دی رسالت دی دلیل اے۔ علمائے بریلوی (اہلسنت) اورعلمائے دیوبند خودکوعقائدماں الماتريدی تسلیم کردے نيں۔[۵۳] امام اہلسنّت أبو منصور الماتريدي دے عقیدہ علم غیب توں معلوم ہويا کہ انبیا علیہ السّلام دے علوم اُتے لفظ علم غیب دا اطلاق سلف توں تواتر دے ساتهہ مروی اے۔ جدوں کہ لفظ “عالم الغیب” دا اطلاق صرف اللہ ربّ العزّت اُتے جائز اے تے ایہ خاصہ ربّ العزّت اے۔ مخلوق دے علم اُتے “عالم الغیب” دا اطلاق شرک اے۔ ایہ جهوٹ ،کذب، بہتان اے کہ اہلِسنّت اللہ دے نبی ﷺ نوں عالم الغیب مندے نيں ۔
دار العلوم دیوبند کاموقف
سودھوواضح رہے کہ اللہ رب العزت نے سید الاولین والآخرین صلی اللہ علیہ وسلم نوں شانِ نبوت دے لائق اپنی ذات وصفات اورامور اخرویہ توں متعلق اِنّے علوم عطا فرمائے کہ ہور تمام انبیا وملائکہ تے تمام جنہاں وبشر دے علوم دی حیثیت ایسی اے جداں بحر ناپید کنار دے سامنے اک قطرہ دی ہُندی اے، مگر ایہ سب اللہ رب العزت دے عطا فرمانے توں اے ایہی وجہ اے کہ اِنّے مغیبات دے علم دے باوجود لفظ علم الغیب کہنا آپ دی ذاتِ مقدس دے واسطے جائز نئيں؛ کیونجے حضور صلی اللہ علیہ وسلم دا علم غیب ذاتی نئيں اے بلکہ بتعلیم اللہ تعالی اے تے علم الغیب اسنوں کہندے نيں جس دا علم ذاتی تے بغیر تعلیم دے ہواور ایہ صرف اللہ رب العزت دے نال خاص اے ايسے وجہ توں اللہ رب العزت نے علم الغیب دا اطلاق صرف اپنے لئی کيتا اے، لہٰذا کسی تے نوں اس وچ شریک کرنا جائز نئيں، جس طرح اللہ دے علاوہ کسی تے نوں خالق، رزاق، خدا ومعبود کہنا ممنوع اے۔[۵۴]
جاوید احمد غامدی تے علم غیب
سودھوغیب دی بعض چیزاں اللہ تعالیٰ نے وحی دے ذریعے توں اپنے نبیاں نوں دسی نيں۔ بعض اوقات رویا ے صادقہ دے ذریعے توں بعض چیزاں کسی نہ کسی حد تک انسان نوں القا دی جاندیاں نيں، لیکن نہ اوہ وحی انسان نوں عالم الغیب بناندی اے تے نہ ایہ القا، کیونجے عالم الغیب ہونا اک صفت اے، جس دے حامل دے لئی عالم غیب وی عالم الشہادہ ہُندا اے تے اوہ پردۂ غیب دے حقائق کسی دے دسنے توں نئيں، بلکہ ازخود جان سکدا اے۔ بعض انساناں نوں اللہ تعالیٰ ایسی صلاحیتاں دے دیندا اے یا اوہ ایداں دے علوم حاصل کر لیندے نيں، جنہاں دے ذریعے توں اوہ ایہ تاثر دیندے نيں کہ اوہ غیب دی چیزاں وچوں کچھ دے بارے وچ کِسے نہ کسی حد تک جان لیندے نيں۔ ایہ وی عالم الغیب ہونا نئيں اے، بلکہ ایہ درحقیقت کاہناں دے لئی جنات دا سرقہ ہُندا اے، جس دا قرآن مجید وچ ذکر1موجود اے یا ایہ کسی خاص صلاحیت والے دا عمدہ قیاس ہُندا اے تے بس، اس دے علاوہ کچھ وی ننيں۔
کوئی ایہ سوال کر سکدا اے کہ غیب دی بے شمار چیزاں وچوں خاص انہاں پنج چیزاں ہی دا ذکر کیوں کيتا گیا؟ اس دا جواب ایہ اے کہ ایہ پنج اوہ وڈی وڈی تے نمایاں چیزاں نيں، جنہاں توں انسان بہت نیڑے دا تعلق رکھدا اے۔ تے ایہ باقی چیزاں دی طرف اشارہ کرنے دے لئی کافی نيں۔[۵۵]
حوالے
سودھو- ↑ «اردو_لغت». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۳-۰۴. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۹.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ صراط الجنان جلد اول صفحہ 64
- ↑ المفردات فی غريب القرآن المؤلف: أبو القاسم الحسين بن محمد المعروف بالراغب الأصفہانى
- ↑ گلدستہ تفسیر، عبد القیوم مہاجر مدنی، سورہ الملک ،آیت 23،صفحہ 274،ادارہ تعلیمات اشرفیہ ملتان
- ↑ http://www.thefatwa.com/urdu/questionID/2917
- ↑ کتاب الشفاء، باب الرابع
- ↑ (المواہب اللدنیۃ،المقصد الثانی
- ↑ تفسیرخازن، سورۃ التکویر تحت الاٰیۃ 24،ج4،ص357
- ↑ المنجد، 784
- ↑ لسان العرب لابن منظور، افریقی، 14 : 9
- ↑ تفسیر صاوی، البقرۃ، تحت الآیۃ: 3، 1/26، ملخصاً۔ بحوالہ صراط الجنان جلد اول صفحہ 64
- ↑ شرح عقائد مع النبراس : 572
- ↑ سیرت مصطفے ٰﷺص740،741
- ↑ النمل:65
- ↑ آل عمران:175
- ↑ الجن :26
- ↑ التکویر:24
- ↑ یوسف:96
- ↑ البقرہ:3
- ↑ فتاویٰ رضویہ جلد 29
- ↑ البقرہ، : 85
- ↑ جندی زیورص176،177
- ↑ الدولۃ المکیۃ احمد رضا خان النظر الاول مطبعہ اہلسنت بریلی
- ↑ فتاویٰ رضویہ ،احمد رضا خان،جلد 29صفحہ 444
- ↑ (علم القرآن مفتی احمد یار خان نعیمی ص 154)
- ↑ معارف القرآن ج 3ص348‘ مطبوعہ ادارۃ المعارف کراچی‘ 1397ھ
- ↑ ۲۷.۰ ۲۷.۱ معارف القرآن ج 3ص 348‘ مطبوعہ ادارۃ المعارف کراچی‘ 1397 ھ
- ↑ حفظ الایمان‘ ص 11‘ مطبوعہ مکتبہ نعمانیہ دیوبندیوپی
- ↑ توضیح البیان فی حفظ الایمان‘ ص 5‘ مطبوعہ لاہور
- ↑ توضیح البیان فی حفظ الایمان‘ ص 10‘ مطبوعہ لاہور
- ↑ توضیح البیان فی حفظ الایمان‘ ص 13‘ مطبوعہ لاہور
- ↑ حفظ الایمان‘ ص 14‘ مطبوعہ مکتبہ نعمانیہ دیوبند
- ↑ ترمذی، کتاب التفسیر القرآن، باب سورۃ ص، الرقم : 32352۔ احمد، امام بخاری نے صحیح کہیا
- ↑ مسلم، الصحیح، کتاب الْفِتَنِ وَأَشْرَاطِ السَّاعَةِ، بَابُ إِخْبَارِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِيمَا يَكُونُ إِلَى قِيَامِ السَّاعَةِ،حدیث2891
- ↑ ابوداؤد، السنن، كِتَاب الْفِتَنِ وَالْمَلَاحِمِ، بَابُ ذِكْرِ الْفِتَنِ وَدَلَائِلِهَا، الرقم : 4252
- ↑ بخاری، الصحیح، کتاب الفتن، باب خروج النار، الرقم : 7121
- ↑ (معارف القرآن ج 3ص 350‘ مطبوعہ ادارۃ المعارف کراچی‘ 1397 ھ
- ↑ (الصمصام‘ ص 7۔ 6‘ مطبوعہ الایمان پریس لاہور‘ 1412 ھ
- ↑ (الملفوظ‘ ج 1 ص46‘ مطبوعہ نوری کتاباں خانہ‘ لاہور
- ↑ تبیان القرآن غلام رسول سعیدی الانعام59صفحہ 499 تا 501 فرید بک سٹال لاہور
- ↑ معارف القرآن مفتی محمد شفیع جلد ہفتم صفحہ 54 سورۃ لقمان آیت 34 مکتبہ معارف القرآن کراچی
- ↑ معارف القرآن مفتی محمد شفیع جلد ہفتم صفحہ 796 سورۃ الاحقاف آیت 10 مکتبہ معارف القرآن کراچی
- ↑ الجامع لأحكام القرآن۔ تفسير القرطبي المؤلف: أبو عبد اللہ محمد بن أحمد بن أبي بكر بن فرح الأنصاري الخزرجي شمس الدين القرطبي، 7
- ↑ ۴۴.۰ ۴۴.۱ الكتاب: مفاتيح الغيب التفسير الكبير المؤلف: أبو عبد اللہ محمد بن عمر بن الحسن بن الحسين التيمي الرازي الملقب بفخر الدين الرازي خطيب الري
- ↑ النمل : 65روح المعانی ج 1ص 114‘ مطبوعہ دارا حیاء التراث العربی‘ بیروت
- ↑ روح المعانی ج 1 ص 20‘ مطبوعہ دارا حیاء التراث العربی‘ بیروت
- ↑ تبیان القرآن،غلام رسول سعیدی سورہ البقرہ آیت 4
- ↑ تبیان القرآن ،غلام رسول سعیدی،سورہ البقرہ آیت154
- ↑ تفسیرمعارف القرآن مفتی شفیع سورہ الانعام59
- ↑ تفسیر احسن التفاسیر۔ حافظ محمد سید احمد حسن الانعام59
- ↑ فتاوی حدیثیہ ص 268، مطبوعہ مطبعہ مصطفیٰ البابی واولادہ بمصر، 1356 ھ
- ↑ فتاوی الامام النووی ص 173، مطبوعہ دار الکتب العلمیہ، بیروت
- ↑ عقائدعلمائے دیوبند 213
- ↑ http://www.darulifta-deoband.com/home/ur/Islamic-Beliefs/42828
- ↑ http://www.al-mawrid.org/index.php/articles/view/ilm-ghaib-kay-baray-main-aik-wizahat