عراق دی تریخ

مشرق وسطی دی سرزمین جتھے اج عراق آباد اے قدیم تریخ وچ اس دا حوالہ میسوپوٹومیا دے ناں توں ملدا اے- میسوپوٹومیا اوہی جگہ اے جتھے دریائے فرات تے دجلہ دی حسین تے سرسبز وادیاں اپنی مثال آپ نیں تے جس دا بائبل وچ باغ عدن دے حوالے توں ذکر ملدا اے-

عراق دا اتہاس میسوپوٹامیا دیاں کئی پرانیاں رہتلاں دا اتہاس اے، جسدی وجہ نال اسنوں لکھتی اتہاس دی سبھ توں پرانے تھاں ہون دا مان حاصل اے۔ اس لئی اس نوں عامَ طور سبھیاچار دا پنگھوڑا وی کہہ دتا جاندا اے۔ پرمپراواں دے مطابق عراق وچ اوہ مشہور جنگل سی جسنوں بائیبل وچ عدن دا باغ دی سنگیا دتی گئی اے اتے جتھے انسان جاتی دے پوروج حضرت آدم اتے حوا وچرن کردے سن۔ عراق نوں سنراجن دا کھنڈر وی کیہا جاندا اے کیونکہ کئی سامراج اتھے جم لے کے، وڈے بن کے مٹی وچ مل گئے۔

سمیری رہتل

دنیا دے دو مہان دریا دجلا اتے فرات عراق نوں ہرا بھرا بناؤندے ہن۔ فارس دی کھاڑی توں 100 میل دے دوری تے ایہناں دا سنگم ہندا اے اتے ایہناں دی رلویں دھارا شط العرب کہلاؤندی اے۔ عراق دیاں پرانیاں رہتلاں وچ سمیری، بابلی، اسوری اتے کھلدی رہتلاں 2،000 سال توں ودھ تک علم، فن، صنعت وپار اتے رہتل دیاں مرکز بنیاں رہیاں۔ سمیری رہتل عراق دیاں سبھ توں پرانیاں رہتلاں وچوں اک سی۔ اسدا سماں عیسیٰ توں 3،500 سال پہلاں دا منیا جاندا اے۔ لینگڈن دے مطابق موہنجودڑو دی لپی اتے مہراں سمیری لپی اتے موہراں نال ملدیاں ہن۔ سمیر دے پرانے نگر اُر وچ بھارت دے چونے مٹی دے بنے برتن ملے ہن۔ ہاتھی اتے گینڈے دی ابھری آکرتیدھاری سندھ رہتل دی اک گول مہر عراق دے پرانے نگر ایشننا (تل اسمر) وچ ملی اے۔ موہنجودڑو دی اکرے ہوئے بیل دی اک مورتی سمیریاں دے پوتر بیل نال ملدی اے۔ ہڑپا وچ ملے سنگاردان دی بناوٹ اُر وچ ملے سنگاردان نال بلکل ملدی جلدی اے۔ اس پرکار دیاں ملدیاں جلدیاں وستواں ایہہ مصدقہ کردیاں ہن کہ اس بوہت زیادہ پرانے دور وچ سمیر اتے بھارت وچ بہت نزدیکی تعلقات سن۔

میسوپوٹامیا دے اتر ول 25 ویں صدی دے اخیر تک اکادی بولن والی اسیریا نام دی ریاست بن گئی سی۔ باقی دے میسوپوٹامیا دے نال اس اتے 24 صدی ق م دے مگرلے ویلے ویں توں لے کے 22 ویں صدی ق م دے اخیر تک آکادی بادشاہاں دا راج رہا سی، جس توں بعد ایہہ اک وار پھر آزاد ہو گیا۔

بابلی رہتل

2170 ق م وچ اُر دے تیسرے راجکل دے انت دے نال سمیری رہتل وی ختم ہو گئی اسدے کھنڈراں تے بابلی رہتل دا ابھار ہویا۔ ایہہ 1894 ق موچ سوموآبوم ناں دے اک اموری راجے نے آزاد راج دے روپ وچ قائم کیتی سی۔ تیجے ہزارویں عیسوی سابق دے دوران، سمیریاں اتے اکادیاں دے وچکار اک بہت ہی نزدیکی تہذیبی سانجھ پیدا ہو گئی سی، جس وچ مکمل دوبھاساواد شامل سی۔ بابل دے راجکلاں نے عیسیٰ توں 1000 سال پہلاں تک دیس اتے حکومت کیتی اتے علم اتے سائنس دی ترقی کیتی۔ ایہناں وچ بادشاہ حمورابی سی جسدا ستمبھ اتے لکھیا دستور دنیا دا سبھ توں پرانا دستور منیا جاندا اے۔

اسوری رہتل

بابلی حکمرانی دی انت دے بعد اسے جاتی دی اک ہور شاخ نے اسوری رہتل دی بنیاد رکھی۔ اسوریا دا راجگڑھ نینوا اتے کئی اسوری سمراٹاں نے راج کیتا۔ 600 ق م تک اسوری رہتل تکڑی ہندی رہی۔ اسدے بعد کھلدی راجیاں نے پھر اک وار بابل نوں دیس دا سیاسی اتے تہذیبی مرکز بنا دتا۔ نگر اساری، شلپکلا اتے صنعت دھندیاں دی نظر توں کھلدی رہتل اپنے ویلے دی دنیا دی سبھ توں انت رہتل منی جاندی سی۔ کھلدیاں دے ویلے نرمت چاننی پھلواڑی نوں دنیا دے ستّ عجوبیاں وچ گنیا جاندا اے۔ کھلدیاں دے ویلے نچھتر سائنس نے وی حیرانی جنک ترقی کیتی۔

600 ق م وچ کھلدیاں دے پتن دے بعد عراقی رنگ منچ اتے ایرانیاں دا داخلہ ہندا اے پر تیجی صدی ق م وچ سکندر دیاں یونانی فوجاں ایرانیاں نوں ہرا کے عراق اتے قبضہ کر لیندیاں ہن۔ اسدے بعد تیزی دے نال عراق وچ سیاسی تبدیلیاں ہندیاں ہن۔ یونانیاں دے بعد پارتھی، پارتھیاں دے بعد رومی اتے رومناں دے بعد پھر ساسانی ایرانی عراق اتے قابض ہندے ہن۔

جدید تریخ

ویہوی‍‏‏ں صدی دے شروع تک اک ملک دی حیثیت وچ عراق دا کوئی وجود نئی‏‏ں سی، جدو‏‏ں پہلی جنگ عظیم شروع ہوئی تو عراق اصل وچ تن صوبیاں دا مجموعہ سی جو ترکاں دی وسیع سلطنت دا حصہ سن-

جدو‏‏ں سلطنت عثمانیہ زوال پزیر ہونا شروع ہوئی تو یورپی طاقتاں نے اس دے معدنیات توں مالا مال علاقیاں اُتے نظراں گڈنیا شروع کر دتیاں-

جنگ دے دوران برطانوی تے فرانسیسی حکومتاں دے درمیان خفیہ مذاکرات ہوئے تے ایہ فیصلہ کیتا گیا کہ مشرق وسطی وچ سلطنت عثمانیہ دے کون توں علاقے کس دے حصے وچ آئے گا- فرانس تے برطانیہ دے درمیان سن انیس سو سولہ وچ طے پانے والے اس معاہدے نوں سائسپیکو معاہدے دا ناں دتا گیا-

مؤرخ مارگریٹ میکمیلن کہتی نیں کہ ایہ معاہدہ مشرق وسطی وچ نو آبادیاندی نظام دی اہم دستاویز اے معاہدہ اصل وچ ایہ سی کہ برطانیہ نوں اوہ علاقے ملے گا جو بعد وچ عراق، فلسطین تے اردن بنے تے فرانس دے حصے وچ اوہ علاقے آنا سن جو بعد وچ لبنان تے شام بن کر ابھرے-

معاہدے دے بعد دی جوڑ توڑ دا اصل محور تیل دا حصول سی- معاہدے دے مطابق شمالی عراق دا صوبہ موصل فرانس نوں ملنا سی لیکن جدو‏‏ں برطانوی حکام نوں ایہ شک ہویا کہ ایہ علاقہ تیل توں مالا مال سی تو اوہ معاہدے دے اس حصے توں پیچھے ہٹنے لگے- آخر کار ناچاہتے ہوئے وی فرانس نوں موصل دا صوبہ برطانیہ دے حوالے کرنا پیتا لیکن اس شرط دے نال کہ مستقبل وچ اوتھے توں تیل دی آمدنی وچ فرانسیسیاں دا وی کچھ حصہ ہوئے گا-

برطانیہ دے لئی تیل دی اس دور وچ کیتا اہمیت سی، اس بارے وچ مورخ مارگریٹ میکمیلن نے کہیا’اس علاقے وچ ایسے چھوٹے چھوٹے تالاب سن جن وچ گاہے بگاہے اگ بھڑک اٹھتی سی جس توں اندازہ ہُندا سی کہ اوتھے تیل اے‘

اس وقت تیل اتنا اہم نئی‏‏ں سی جتنا ہن اے کیونجے اکثر ملکاں اس وقت کوئلے اُتے انحصار کر دے سن لیکن تیل دی اہمیت ودھدی جارہی سی- برطانوی بحریہ نے پہلی جنگ عظیم توں پہلے ای تیل توں چلنے والے بحری جہاز استعمال کرنا شروع کردیے سن تے اس لئی وی تیل دے ذخائر کافی اہم سن-

تیل تو ضروری سی ای لیکن برطانیہ نوں اس دا حصول یقینی بنانے دے علاوہ دوسرے مسائل دا سامنا سی- برطانوی حکام جو اک عرصہ توں سلطنت عثمانیہ نوں کمزور کرنے دے لئی خطے وچ عرب قوم پرستی نوں ہویا دے رہے سن، ہن خود اس قوم پرست جذبے توں متصادم سن اس دی وضاحت کر دے ہوئے مارگریٹ میکمیلن کہتی نیں-

"جدو‏‏ں انگریزاں نے عرباں نوں انقلاب اُتے اکسایا تو انہاں نے ایسے وعدے کیتے جنہاں پورا کرنے دا کوئی ارادہ نئی‏‏ں رکھدے سن ، انہاں وچوں اک وعدہ ایہ وی سی کہ جنگ دے بعد عرباں نوں آزاد ریاستاں ملیاں گیں- چنانچہ اک طرف تو عرب آزادی دی امید لگائے بیٹھے سن تے دوسری طرف برطانیہ تے فرانس مشرق وسطی نوں آپس وچ بانٹنے وچ مصروف سن- چنانچہ امن کانفرنس دی شروعات تک حالات کافی پیچیدہ ہو گئے سن-

حالات تو پیچیدہ سن ای لیکن انیس سو انیس وچ پیرس وچ منعقدہ امن کانفرنس وچ عرباں وچ ایہ امید پیدا ہوئی کہ شاید ہن انہاں حق خود مختاری مل جائے- اس کانفرنس وچ عرباں دی نمائندگی شریف مکہ دے بیٹے شہزادہ فیصل نے کیتی-

شہزادہ فیصل دی شخصیت سحر انگیز سی تے اپنے مقاصد وچ انہاں سرکردہ برطانوی کرنل ٹی ای لارنس یعنی لارنس آف عربیہ دی حمایت وی حاصل سی- لیکن شہزادہ فیصل دی کوشیشاں بارآور نہ ہوئیاں-

Coat of arms of the Kingdom of Iraq 1932-1959

تے جداں کہ مارگریٹ میکمیلن بتاندی نیں کہ "عرباں نوں حق خود مختاری نوں تن ملکاں برطانیہ، فرانس تے امریکہ نے رد کر دتا-’ وڈی طاقتاں دی اس وقت تمام تر توجہ جرمنی وچ قیام امن اُتے سی تے اوہ لیگ آف نیشنز قائم کرکے اک عالمی نظام متعارف کرانا چاہندے سن تے میرے خیال وچ پیرس دی کانفرنس توں ایہ پوری طرح واضح ہوچکیا سی کہ طاقتور ملکاں بشمول امریکہ قائل سن کہ عرب بنیادی طور اُتے انہاں توں بوہت پیچھے نیں تے خود حکومت چلانے دے اہل نئی‏‏ں‘-

عراقی تریخ دا اک دوسرا رخ

بیرونی طاقتاں دی جانب توں خود مختار حکومتاں دے تختے الٹ کر اپنے قابل اعتماد افراد حکومت وچ لانے دے تجربے، تریخ وچ کئی بار ہوئے نیں۔ کدی ایہ تجربے کامیاب رہے تو کدی حکمراناں تے مقامی عوام نوں اک بھاری قیمت چکانا پئی۔

عراق وچ مسلسل عوامی مزاحمت توں تنگ آ کے سن انیس سو اکیس، جدو‏‏ں برطانیہ نے شریف مکہ دے بیٹے شہزادہ فیصل نوں اوتھے دا بادشاہ نامزد کیتا، تو اس فیصلے دا مقصد عرباں نوں اپنے حکمران دینے توں زیادہ، برطانیہ دے سیاسی تے اقتصادی مفادات دا تحفظ سی۔

برطانیہ نواز شاہ فیصل نے اس ذمہ داری نوں کداں انجام دتا ، اس بارے وچ عراق دی تریخ اُتے کتاب ہسٹری آف عراق دے مصنف چارلس ٹرپ کہندے نیں:’شاہ فیصل اس حقیقت توں بخوبی واقف سن کہ لوک انہاں برطانوی حکومت دی کٹھ پتلی سمجھتے نیں لیکن اوہ ایہ وی جاندے سن کہ اگر انہاں نے برطانوی حکومت نوں ناراض کیتا تو اپنا گنوا بیٹھے، بحرحال اوہ دوناں جانب توں شدید دباؤ وچ سن‘۔

لیکن اگر شاہ فیصل نے خود نوں برطانیہ دا آلہ کار نہ ہونے دا تاثر دینے دی کوشیشاں کیتیاں وی تو اوہ زیادہ کامیاب نہ ہوئیاں۔سن انیس سو بائیس وچ برطانیہ تے عراق دے درمیان اک سمجھوندے توں ایہ واضح سی کہ عراق اُتے برطانوی فوج دا پوری طرح قبضہ سی تے تن برس بعد، سن انیس سو پچیس وچ طے پانے والے تیل دے اک معاہدے توں تو ایہ تے وی واضح ہو گیا کہ عراقی حکومت اپنے تیل دے وسائل برطانیہ دے حوالے کرنے اُتے مجبور سی۔

سعید آبورش عرب سیاست دے تجزیہ نگار نیں تے عراقی حکومت دے اک سابق مشیر کہندے نیں کہ اس معاہدے دے مطابق، عراق دا تیل دا سارا فائدہ برطانوی حکومت نوں جاندا، جدونکہ خود عراقی حکومت اس دی آمدنی توں ملنے والی تھوڑی بوہت رائلٹی ملنے اُتے وی راضی سی۔ انہاں نے کہیا:’ عراق دے تیل دے بارے وچ برطانوی تے عراقی حکومتاں دے درمیان سمجھوندے جیسی مجرمانہ دستاویز وچ نے اپنی زندگی وچ کدی نئی‏‏ں دیکھیا، اس معاہدہ دا بنیادی مقصد ای عراق نوں زمانہ قدیم دی پستیاں وچ رکھنا سی‘۔

شمالی عراق وچ دو برس بعد جدو‏‏ں انیس سو ستائس وچ تیل دے وسائل دریافت ہوئے تو اس معاہدے دی اہمیت کئی گناہ ودھ گئی۔ اسی اثنا وچ عراق وچ حق خود ارادیت دی مہم زور پکڑ گئی تے بالآخر سن انیس سو بتیس وچ برطانیہ، عراق نوں آزادی دینے اُتے آمادہ ہویا۔ لیکن آزادی دے بعد وی برطانیہ نے عراق اُتے اپنی فوجی تے اقتصادی گرفت مضبوط رکھی ۔تے عراق وچ داخلی کشیدگی جاری رہی، اک سال بعد شاہ فیصل انتقال کرگئے تے انہاں دا تخت انہاں دے بیٹے دے حوالے کیتا گیا۔

غازی، اپنے والد دے برعکس برطانیہ دے خلاف سن۔ لیکن انہاں دی حکومت زیادہ عرصہ نہ چل سکی تے انیس سو انتالیس وچ اوہ اک کار دے حادثے وچ جاں بحق ہو گئے۔ اس وقت انہاں دے بیٹے شہزادہ فیصل دوئم صرف تن برس دے سن۔

انہاں دی سن بلوغت تک حکومتی معاملات دیکھنے دے لئی، اقتدار اک برطانیہ دوست، ریجنٹ جاں قائم مقام حکمران دے حوالے کیتا گیا۔ ایہ وقت برطانیہ دے لئی خاصا مشکل سی۔ دوسری جنگ عظیم شروع ہو چکی سی تے برطانیہ چاہدا سی کہ عراق اس دے نال رہے۔ سن انیس سو اکتالیس وچ عراقی فوج دے اک طاقتور گروہ نے ریجنٹ دے خلاف بغاوت دی تے جرمنی دی حمایت دا اعلان کر دتا۔ برطانیہ نوں ایہ ہر گز قابل قبول نہ سی تے عراقی بغاوت کچلنے دے لئی اوہ اپنی فوجاں حرکت وچ لے آیا۔

بی بی سی دے رچرڈ ڈمبلبائی نے انہاں دناں دے واقعات ایوی‏‏ں‏ رپورٹ کیتے:’ہبانیا وچ تعنیات برطانوی دستے، عراقی فوجاں نوں پیچھے دھکیل رہے نیں۔ برطانوی افواج، عراق دے مغربی صحرائی علاقے وچ پیش قدمی کرررہی نیں تاکہ کرکک پائپ لائن توں عراقی مزاحمت دا خاتمہ کیتا جائے۔

برطانیہ نے بالآخر کرکوک پائپ لائن ہر اپنے فوجی کھڑے کیتے تے عراق اُتے دوبارہ قبضہ قائم کیتا۔ جدو‏‏ں شہزادہ فیصل اپنے سن بلوغت نوں پہنچنے تے واپس عراق آئے تو پرطانوی نشریاندی اداراں نے وڈے شاہانہ انداز وچ انکی واپسی رپورٹ دی۔ پر اس سارے عرصے وچ عراق دے شہریاں وچ مایوسی ودھدی گئی، تیل توں حاصل شدہ وسائل مسلسل ملک توں باہر لے جائے جا رہے سن تے طبقاندی فرق ودھدا رہیا سی۔ مؤرخ چارلس ٹرپ نے اس بارے وچ کہیا:’ اس وقت عراقیاں دی اک وڈی تعداد، سماجی انتشار دا شکار سی، امیر تے غریب دے ودھدے ہوئے فرق دی وجہ توں لوگاں وچ عراقی معاشرے دی ترتیب نو دے لئی انقلابی جذبات فروغ پا رہے سن تے ایہی حالات، عراق کمیونسٹ پارٹی دے پروان چڑھنے دا سبب بنے‘۔

عراق وچ عرب قوم پرستی تے مغرب دے خلاف بڑھدے سن، لیکن حکمران بیرونی طاقتاں دے نال اپنے تعلقات نبھانے وچ مصروف رہے۔ لیکن دو برس بعد اک محلیاندی سازش وچ عراقی فوج دے بادشاہ دا تختہ الٹ دتا۔ افسران نے شاہ فیصل دوئم سمیت انہاں دے تمام خاندان نوں قتل کر دتا۔

اس کارروائی دے بعد عراق اُتے برطانیہ دا تسلط پوری طرح ختم ہو گیا لیکن جداں کہ مؤرخ چارلس ٹرپ نشان دہی کر دے نیں، عراق وچ نوآبادیاتی نظام حکومت دی باقیات پوری شدت توں قائم رہاں۔انہاں نے کہیا کہ:’ برطانوی حکومت وانگ عراق وچ اختیارات دی مرکزیت اج وی بغداد وچ اے، صوبائی خودمختاری نوں اج وی شک دی نگاہ توں دیکھیا جاندا اے تے عراقی سیاست وچ مسلح افواج اپنے پورے وزن دے نال حاوی نیں‘۔

عراق دے لوگاں نوں جو نظام حکومت ورثے وچ ملی اوہ انگریزاں دا ای نظام سی جس وچ بقول مؤرخ مارگریٹ میکمیلن دے، حکمراناں نوں اپنے شہریاں دے مفادات دی پرواہ کم ای ہُندی اے۔ انہاں نے کہیا:’ جداں کہ تریخ وچ اکثر دیکھیا گیا اے کہ وڈی طاقتاں دی جانب توں بلا سوچے سمجھے کیتے گئے فیصلے بعد وچ انہاں وڈے مہنگے پڑتے نیں تے جس طرح دا عراق، برطانیہ نے قائم کیتا، انہاں دے وہم وگمان وچ وی نہ سی کہ بعد وچ اوہ انہاں دے لئی کتنا وڈا مسلہ بن سکدا اے۔

عراق وچ انیس سو اٹھاون دے فوجی انقلاب نے بادشاہت دا خاتمہ کر دتا لیکن عراق دے مقدر وچ سیاسی استحکام کدی نہ آیا۔ آنے والے دس برساں وچ اقتدار دی رسا کشی جاری رہی تے آخر کار انہاں حالات نے عراق وچ عرب بعث سوشلسٹ پارٹی تے بعد وچ صدام حسین دے لمبے تے آمرانہ دور نوں جنم دتا۔

ہور ویکھو

• بغداد دی تریخ