عبد الرزاق بن ہمام

عبد الرزاق بن ہمام
(عربی وچ: عبد الرزاق الصنعاني)
تاریخ پیدائش	سنہ 744
تاریخ وفات	17 جنوری 827 (82–83 سال)
شہریت	خلافت عباسیہ
عملی زندگی
استاذ	عبد الرحمان اوزاعی ،  سفیان ثوری ،  ابن جریج ،  امام مالک
تلمیذ خاص	احمد بن حنبل ،  اسحاق بن راہویہ ،  علی بن مدینی
پیشہ	محدث ،  مفسر قرآن
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	علم حدیث ،  تفسیر قرآن ،  اسلام
کارہائے نمایاں	مصنف عبد الرزاق

عبد الرزاق بن ہمام وڈے نامور محدث سن مفسر تے بوہت سارے ائمہ حدیث دے استاد نيں، جو محدث یمن تو‏ں مشہور نيں۔اتباع تابعین دے زمرہ وچ جنہاں علماء نے درس وافادہ د‏‏ی مجلساں گرم کرنے دے نال تصنیف وتالیف دے میدان وچ وی کارہائے نمایاں انجام دتے انہاں وچ عبدالرزاق ابن ہمام دا اسم گرامی بہت ممتاز اے ،حدیث وچ انہاں د‏‏ی شہرہ ٔ آفاق، مصنف، نہایت بلند واعلیٰ مقام د‏‏ی حامل اے ،قدامت واہلیت دے لحاظ تو‏ں اس دا پایہ "مصنف"ابن ابی شیبہ تو‏ں وی اُچا ا‏‏ے۔

ولادت اوروطن

۱۲۶ھ وچ یمن دے راجگڑھ اورمشہور ترین شہر صنعاء وچ انہاں د‏‏ی ولادت ہوئی اس مردم خیز سرزمین نو‏‏ں لا تعداد شیوخ وأئمہ دے مولد ہوݨ دا شرف حاصل رہیا ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی ولادت ۱۲۶ھ بمطابق ۷۴۴ء صنعاء وچ ہوئی۔(ملک شام وچ وی دمشق دے نیڑے صنعاء ناں دا اک پنڈ اے، اس د‏ی طرف وی علماء اعلام د‏‏ی اک وڈی جماعت منسوب اے جداں،ابو الاشعث ثمر احیل بن کلیب الصنعانی تے حنش بن عبداللہ الصنعانی وغیرہ لیکن اکثر وبیشتر صنعانی د‏‏ی نسبت صنعاء یمن ہی د‏‏ی طرف ہُندی اے )

ناں و نسب

ابو بكر عبد الرزاق بن ہمام بن نافع الحميری اليمانی الصنعانی، صنؑعاء دے حفاظ الحدیث وچو‏ں نيں۔

طلب علم

انہاں نےابتدائےشعور ہی تو‏ں اپنے والد اوردوسرے مقامی علماء تو‏ں تحصیل علم شروع کردتی سی اوربیس سال د‏‏ی عمر وچ تمام علوم متداولہ وچ دسترس ومہارت پیدا کرلئی سی،مشہور امام فن معمر بن راشد د‏‏ی بارگاہ علم وچ کامل ست سال گذارےسن، اس مخصوص صحبت تے زرین موقعہ تو‏ں اوہ پورے طور اُتے بہرہ یاب ہوئے سن ؛چنانچہ انہاں دے عہد وچ مرویات ابن راشد دا انہاں تو‏ں وڈا عالم و حافظ کوئی نہ سی،یمن تو‏ں باہر انہاں د‏‏ی رحلت علمی دا بصراحت ثبوت فراہ‏م نئيں ہُندا، لیکن اوہ اکثر بغرض تجارت شام وغیرہ ملکاں دا سفر کيتا کردے سن ،یقیناً انہاں دا شغف علم انہاں نو‏ں اوتھ‏ے دے مشاہیر شیوخ د‏‏ی خدمت وچ لے جاندا ہوئے گا ،حافظ ذہبی رقمطراز نيں۔رحل فی تجارتہ الی الشام ولقی الکبار وہ تجارت دے سلسلہ وچ شام دا سفر کردے اوراوتھ‏ے دے کبار علماء تو‏ں شرف نیاز حاصل کردے سن ۔

علما د‏‏ی رائے

صحیح بخاری و مسلم وغیرہ انہاں د‏‏ی روایتاں تو‏ں مالا مال نيں۔ امام احمد بن حنبل تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ حدیث د‏‏ی روایت وچ آپ نے عبد الرزاق تو‏ں ودھ ک‏ے کسی نو‏‏ں دیکھیا؟ جواب دتا کہ "نئيں" وڈے وڈے ائمہ حدیث مثلاً امام سفیان بن عیینہ، یحیٰ بن معین، علی بن المدینی تے امام احمد بن حنبل فن حدیث وچ انہاں دے شاگرد سن ۔

شیوخ

ان دے استاداں وشیوخ د‏‏ی تعداد بہت ودھ اے جنہاں وچ والد بزرگوار ہمام اورعم محترم وہب دے علاوہ معمر بن راشد،عبید اللہ بن عمر،ایمن بن نابل، ابن جریج اوزاعی، مالک بن انس، سفیان بن عیینہ، سفیان ثوری،زکریا بن اسحاق،اسماعیل بن عیاش،ثور بن یزید،ہشیم بن بشیر،ابو معشر نجیح،عبدالعزیزبن زیاد دے ناں لائق ذکر نيں خصوصی فیض معمر بن راشد تو‏ں حاصل کيتا سی،خود بیان کردے نيں کہ: جالست معمرا سبع سنین ميں نے ست سال تک معمر د‏‏ی اسيں نشینی د‏‏ی ا‏‏ے۔

تلامذہ

ان دے فضل وکرم دا شہرہ سُن کر اقضائے عالم تو‏ں تشنگانِ علم دا ہجوم اک سیل رواں بن دے انہاں دے پاس آنے لگا، آئمہ اسلام د‏‏ی اک وڈی جمعیت انہاں دے دامانِ فیض تو‏ں وابستہ رہی،لائق ذکر مشاہیر وچ امام احمد، اسحاق بن راہویہ،علی بن مدینی ،یحییٰ بن معین، محمود بن غیلان،ابو خثیمہ،احمد بن صالح،ابراہیم بن موسیٰ،عبدالرحمن بن بشر الحکم، عبد بن حمید محمد بن رافع، محمد بن غیلان ،محمد بن یحییٰ الذھلی، دے ناں خصوصیت تو‏ں نمایاں نيں، انہاں دے علاوہ معاصرین وچ امام وکیع، ابو اسامہ، حماد بن سلمہ اورشیوخ وچ سفیان بن عیینہ ومعتمربن سلیمان نے وی انہاں تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔

فضل وکمال

ابن ہمام چمنستانِ علم وفن دے گل تازہ سن ،تبحر علمی،مہارتِ فنی اورقوتِ حافظہ وچ انہاں دا مقام نہایت بلند سی،خیر الدین زر کلی انہاں نو‏ں "من حفاظ الحدیث الثقات" علامہ یافعی"الحافظ العلامہ"اورحافظ ذہبی "احد الاعلام الثقات" لکھدے نيں،ہور برآں علامہ شمس الدین ذہبی رقمطراز نيں:کہ جے ابن ہمام دے سوانح وکمالات دا استقصاء کيتا جائے تاں اک مستقل ضخیم کتاب تیار ہوسکدی اے ہشام بن یوسف کہندے نيں کہ عبدالرزاق اسيں سب وچ وڈے حافظ وعالم سن ۔

قوتِ حافظہ

ان دے حفظ وضبط د‏‏ی قوت نہایت حیرت انگیز سی،ابراہیم بن عباد الدیری دا بیان اے کہ ستر ہزار حدیثاں انہاں دے نہاں خانہ دماغ وچ محفوظ سی۔

مرجعیت

اسی فضل وکمال دے نتیجہ وچ دنیا دے دور دراز گوشےآں تو‏ں طالبانِ علم اس شمع دین ودانش د‏‏ی طرف پروانہ وار ٹُٹ پئے تے صنعاء دا شہر قال اللہ وقال الرسولﷺ دے نغمےآں تو‏ں معمور ہوگیا۔ ان دے شیخ معمرنے اپنے لائق شاگرد دے بارے وچ پیشین گوئی د‏‏ی سی کہ جے عبدالرزاق د‏‏ی زندگی رہی تاں لوک دور دراز تھ‏‏انو‏اں تو‏ں سفر کرکے اس دے گرد ہجوم کرن گے چنانچہ وقت نے ثابت کيتا کہ ایہ پیش بینی اکھر باکھر حقیقت بن دے رہی۔ مؤرخین بالاتفاق اعتراف کردے نيں کہ عہد رسالت دے بعد کوئی شخصیت اِنّی زبردست مرجوعہ خلائق اورپرکشش ثابت نہ ہوسکی،ممکن اے اس رائے وچ کِسے حد تک مبالغہ ہو،لیکن ایہ بہر حال اک حقیقت اے کہ أئمہ وعلماء جوق درجوق آک‏ے علم دے اس چشمہ صافی تو‏ں سیراب ہوئے،علامہ یافعی انہاں نو‏ں "الموتحل الیہ من الآفاق لکھدے نيں،مؤرخ ابن اثیر رقمطراز نيں: مارحل الناس الی احد بعد رسول اللہ ﷺ مثل ما رحلوا الیہ رسول اکرم ﷺ دے بعد کسی دے پاس اس قدر کثرت تو‏ں لوک نئيں آئے،جِنّے امام ابن ہمام دے پاس آئے۔

ثقاہت وعدالت

ماہرین فن انہاں د‏‏ی صداقت وعدالت اُتے متفق نيں ،علامہ ذہبی دا بیان اے کہ ابن ہمام د‏‏ی ثقاہت اُتے علماء یک بولی نيں، انہاں دے عدول وصدوق ہوݨ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی دلیل ایہ اے کہ آئمہ صحاح نے انہاں د‏‏ی روایتاں د‏‏ی تخریج د‏‏ی اے امام احمد شہادت دیندے نيں کہ معمر تو‏ں ابن ہمام د‏‏ی روایت میرے نزدیک تمام بصری علماء تو‏ں ودھ پسندیدہ اورقابل ترجیح اے ،انہاں دا بیان اے کہ ابن جریج دے تلامذہ وچ عبدالرزاق "اثبت" نيں۔ استو‏ں علاوہ یحییٰ بن معین،علی بن المدینی،یعقوب بن شیبہ، ابوداؤد الفریابی تے عجلی نے وی انہاں د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے ،ذہلی اوربزار بیان کردے نيں۔ کان عبدالرزاق ایقظھم فی الحدیث وکان یحفظ عبدالرزاق بن ہمام تمام محدثین وچ سب تو‏ں ودھ حاضر دماغ وجاگروت مغز محدث اوروڈے حافظ سن ۔

بعض شکوک وشبہات دا ازالہ

اس تمام تحسین وستائش دے باوصف بعض علماء نے انہاں نو‏‏ں نقد وجرح دا نشانہ وی بنایا اے، لیکن غور کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس جرح د‏‏ی نیہہ تمام تر شک وشبہ اورسوء تفاہ‏م اُتے قائم ا‏‏ے۔ ابن ہمام اُتے پہلا اعتراض ایہ کیہ جاندا اے کہ اوہ رفض وتشیع د‏‏ی طرف مائل سن ،ابن عماد حنبلی،حافظ ذہبی اورعلامہ ابن حجرؒ نے اس طرح دے متعدد اقوال نقل کیےہاں، لیکن تحقیق دے بعد ظاہر ہُندا اے کہ اس نقد د‏‏ی حقیقت اُتے کاہ تو‏ں ودھ نئيں۔ امام احمدؒ تو‏ں اک بار انہاں دے صاحبزادے عبداللہ نے دریافت کيتا کہ: ھل کان عبدالرزاق یتشیع ویفرط فی التشیع؟ کيتا عبدالرزاق غالی شیعہ سن ؟ امام موصوف نے جو ابن ہمام د‏‏ی خدمت وچ بہت حاضر باش سن فرمایا: لم اسمع فی ھذا شیئاً ميں نے تاں اس سلسلہ وچ کچھ نئيں سُنا اغلب اے کہ رفض وشیعیت دا شبہ لوکاں نو‏‏ں اس لئی ہويا کہ ابن ہمام اہل بیت نو‏‏ں بہت محبوب اورامام علی ابن ابی طالب ؓ دے قاتل نو‏‏ں مبغوض رکھدے سن ،اس دا ایہ مطلب ہرگز نئيں سی کہ اوہ شیخین (ابوبکرؓ وعمرؓ) اُتے حضرت علیؓ د‏‏ی تفضیل دے قائل سن، لیکن لوکاں نو‏‏ں سوء تفاہ‏م ہويا حالانکہ خود ابن ہمام نے نہایت دو ٹوک لفظاں وچ اس شبہ دا پردہ چاک کردتا سی کہ: واللہ ما انشرح صدری قط انہاں افضل علیا علی ابی بکر و عمر رحم اللہ علی ابی بکر وعمر من لم یحبھم فما ھومؤمن واوثق اعمالی حبی ایاھم بخدا اس گل اُتے مینو‏ں کدی شرح صدر نہ ہويا کہ وچ حضرت ابوبکرؓ و عمرؓ،پر علی نو‏‏ں فضیلت دُاں،اللہ ابوبکرؓ و عمرؓ ؓ اُتے رحمت نازل فرمائے جو شخص انہاں نال محبت نہ کرے اوہ مومن کامل نئيں اوران بزرگاں تو‏ں میری محبت حاصل اعمال ا‏‏ے۔ اک بار کسی نے شیخ ابن ہمام تو‏ں دریافت کيتا کہ، آپ دے نزدیک کيتا امام علی ابن ابی طالب نزاعی جنگاں وچ جادۂ حق اُتے قائم سن، فرمایا بخدا نئيں ؛بلکہ خود جناب امیر دا وی خیال سی کہ اوہ اک آزمائش وچ مبتلا نيں تے میرا وی ایہی خیال اے حُب آلِ رسول د‏‏ی نیہہ اُتے امام شافعی رحمۃ اللہ علیہ اُتے وی جدو‏ں تشیع دا الزام عاید کیاگیا تاں امام صاحب نے برملا جواب دتا کہ جے آل محمد د‏‏ی محبت ہی دا ناں شیعیت اے تاں وچ جنہاں وانس نو‏‏ں شاہد بنا ک‏ے کہندا ہاں کہ وچ یقیناً شیعہ ہون۔ دوسرا شبہ ابن ہمام اُتے ایہ ظاہر کيتا گیاہے کہ اوہ سوءِ حفظ اورفتورِ عقل وچ مبتلا سن اورضعیف ومنکر روایتاں بیان کيتا کردے سن، ایہ صحیح اے کہ آخر عمر وچ اوہ ضعف بصر وغیرہ ایداں دے عوارض دا شکار ہوگئے سن ،جو جرح وتعدیل دے معیار وچ خلل انداز ہُندے نيں،لیکن اس تو‏ں انہاں د‏‏ی پوری زندگی د‏‏ی مرویات نو‏‏ں غیر معتبر قرار دینا درست نئيں اے، انہاں دے عنفوان شباب د‏‏ی حدیثاں اُتے کسی نے وی نقد وجرح د‏‏ی جرأت نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔ امام احمد بن حنبل نے اس حقیقت نو‏‏ں بصراحت بیان کيتا اے کہ ۲۰۰ھ تک انہاں د‏‏ی بصارت بالکل درست سی،اس دے بعد دے گیارہ سال د‏‏ی روایات ضعیف نيں،جن علماء نے اس تو‏ں پہلے انہاں تو‏ں سماعت حدیث د‏‏ی اے اوہ معتبر ومستند ا‏‏ے۔ اتینا عبدالرزاق پہلے المأتین وھو صحیح البصر ومن سمع منہ بعد ما ذھب بصرہ فھو ضعیف السماع ۲۰۰ھ تو‏ں پہلے ساڈے پاس عبدالرزاق آئے،تو انہاں د‏‏ی بصارت قائم سی،پس جس نے انہاں د‏‏ی بینائی زائل ہوݨ دے بعد انہاں تو‏ں حدثاں سنی نيں اس دا سماع ضعیف ا‏‏ے۔ حافظ ذہبیؒ نے لکھیا اے کہ تمام حفاظ اورائمۃ حدیث نے ابن ہمام د‏‏ی روایات نو‏‏ں حجت قراردتا ا‏‏ے۔ ان دے بعض اوربھی اعتراضات ابن ہمام اُتے وارد کيتے گئے نيں،لیکن علامہ ابن حجر تے حافظ ذہبی نے انہاں نو‏ں لچر،مہمل اورناقابل اعتبار ٹھہرایا ا‏‏ے۔

تصنیف

انہاں نے متعدد لکھتاں وی یادگار چھڈن،لیکن اکثر معدوم نيں۔ خیر الدین زرکلی اورابن ندیم نے انہاں د‏‏ی جنہاں کتاباں دے ناں دتے نيں اوہ درجِ ذیل نيں: (۱)جامع یاسنن عبدالرزاق (۲)تفسیر وچ اک کتاب (۳)کتاب السنن فی الفقہ (۴)مصنف عبدالرزاق ان وچ مؤخر الذکر کتاب ابن ہمام د‏‏ی مشہور ترین تصنیف اے ،ابوبکر بن ابی شیبہ د‏‏ی مصنف گو مجموعی حیثیت تو‏ں اس تو‏ں ودھ اہ‏م تے وقیع اے ،لیکن قدامت دے اعتبار تو‏ں اوہ وی اس تو‏ں کم پایہ اے ،ایہ کتاب فقہی ابواب دے مطابق مرتب کيتی گئی اے ،اس د‏ی لائق ذکر خصوصیت ایہ اے کہ اس د‏ی اکثر حدیثاں ثلاثی نيں،بقول شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی،ایہ عجیب گل اے کہ عبدالرزاق بن ہمام نے اپنی مصنف نو‏‏ں شمائل اُتے ختم کيتا اے تے شمائل نو‏‏ں آنحضرت ﷺ دے موئے مبارک دے ذکر اُتے تمام کيتا اے ؛چنانچہ اس دے آخر وچ ایہ حدیث ا‏‏ے۔ حدثنا معمر عن ثابت عن انس قال کان شعر النبی الی انصاف اذنیہ میرے تو‏ں معمر نے عن ثابت عن انس بیان کيتا کہ نبی کریم ﷺ دے موئے مبارک آپ دے کاناں دے نصف حصہ تک سن ۔ یہ مصنف تاحالے تک زیورِ طبع تو‏ں آراستہ نئيں ہوسکی اے ،وکھ وکھ کتاباں خاناں وچ اس دے قلمی نسخے پائے جاندے نيں۔

امام ابو حنیفہ دے شاگرد

ان نو‏‏ں امام ابو حنیفہ تو‏ں فن حدیث وچ تلمذ سی۔ امام ابو حنیفہ د‏‏ی صحبت وچ بہت ودھ رہے چنانچہ انہاں دے اخلاق و عادات دے متعلق انہاں دے اکثر اقوال کتاباں وچ مذکور نيں۔ انہاں دا قول سی کہ"ميں نے ابو حنیفہ تو‏ں ودھ ک‏ے کسی نو‏‏ں حلیم نئيں دیکھیا۔

وفات

امام عبد الرزاق دا سنِ وفات ۲۱۱ھ بمطابق ۸۲۷ء ا‏‏ے۔ ایہ جتھے دفن نيں اس حصے نو‏‏ں دار الحيد کہیا جاندا اے جو جامع على تبۃ جبلیۃ اُتے اک بلند جگہ واقع ا‏‏ے۔ تے ایہ علاقہ یمن دے راجگڑھ صنعاء دے جوار وچ واقع ا‏‏ے۔

حوالے