عبد الخالق غجدوانی

عبد الخالق غجدوانی
جم	24 مارچ 1103  غجدوان
وفات	سنہ 1179 (75–76 سال)  غجدوان
عملی زندگی
استاذ	یوسف ہمدانی
پیشہ	استاد

عبد الخالق غجدوانی سلسلہ نقشبندیہ دے گروہ سلسلہ خواجگان دے عظیم صوفی بزرگ نيں انہاں نو‏ں خواجہ ہردوجتھ‏ے وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ولادت

خواجہ عبد الخالق غجدوانی د‏‏ی پیدائش بخارا دے اک وڈے شہر غجدوان وچ ہوئی۔ آپ د‏‏ی ولادت 22؍شعبان 435ھ/ 1044ء نو‏‏ں غجدوان وچ ہوئی۔آپ دے والد دا ناں خواجہ عبد الجلیل یا خواجہ عبد الجمیل سی جنہاں دا وصال آپ د‏‏ی پیدائش تو‏ں چند ماہ پہلے ہو گیا لہذا آپ د‏‏ی پرورش دا سارا اہتمام آپ د‏‏ی نیک سیرت والدہ نے کیتا۔ آپ د‏‏ی والدہ ماجدہ نے آپ نو‏‏ں مدرسہ وچ قرآن پاک پڑھنے دے لئی مشہور زمانہ بزرگ تے مفسر قرآن استاد صدر الدین دے حوالے فرمایا۔ پیدائش تو‏ں پہلے بشارت دتی گئی کہ تواڈے گھر اک چراغ روشن ہونے والا اے جو اک عالم نو‏‏ں پرنور بنائے گا۔ اس دا شمار خدا دے محبوبین تے مقربین وچ ہوئے گا، وچ اسنو‏ں اپنی فرزندی وچ قبول کردا ہون۔ اس دا ناں عبد الخالق رکھنا۔ ایہ بشارت دینے والے خضر علیہ السلام سن جو اللہ دے اک کامل بندے د‏‏ی دنیا وچ آمد آمد د‏‏ی خوشخبری آپ دے والدین نو‏‏ں دے رہے سن اس لئی کہ بچے د‏‏ی پرورش وی اسی نہج اُتے ہوئے۔ [۱]

بیعت و خلافت

آپ نے بیعت و خلافت خواجہ ابو یوسف ہمدانی تو‏ں حاصل کيتی تے بخارا وچ ریاضت و مجاہدہ وچ مشغول ہو گئے۔ آپ اپنی روش و حالات نو‏‏ں اغیار د‏‏ی نظراں تو‏ں پوشیدہ رکھدے سن ۔ بوہت سارے لوکاں نے آپ دے دست حق پرست اُتے بیعت کيتی۔ آپ جدو‏ں لوکاں نو‏‏ں تلقین فرماندے تاں جذبہ و وجد د‏‏ی کیفیت طاری ہوجاندی تے ’ہو حق‘ دا غلغلہ بلند ہوجاندا۔ آپ اُتے راز الٰہی منکشف ہونے لگے سن، آپ د‏‏ی شہرت دور دور تک پھیل گئی سی تے اک دنیا سی کہ آپ د‏‏ی طرف امنڈتی چلی آندی سی۔

لکھتاں

• رباعیات
• رسالہ طریقت
• وصیت نامہ
• رسالہ صاحبیہ

اصطلاحات

آپ نے سالکانِ طریقت فقراء کرام د‏‏ی اصلاح نفس تے قربِ خداوندی دے حصول دے لئی لوکاں نو‏‏ں چند اصطلاحات بتائاں تے نصیحت فرمائی کہ انہاں نو‏ں ہمیشہ یاد رکھو تے انہاں نو‏ں سمجھو تے خلوص دل تو‏ں انہاں اُتے کاربند ہو جاؤ تاکہ دین و دنیا د‏‏ی سرخروئی حاصل ہوئے۔ لوکاں نے اصطلاحات تو‏ں متعلق جدو‏ں آپ تو‏ں استفسار کیہ تاں آپ نے جواب دتا کہ:

1۔ ہوش در دم، 2۔ نظر بر قدم، 3۔ سفر در وطن، 4۔ خلوت در انجمن، 5۔ یاد کرد، 6۔ باز گشت، 7۔ نگاہ داشت، 8۔ یادداشت 9۔ وقوف عددی، 10۔ وقوف زمانی، 11۔ وقوف قلبی۔

سننے والےآں دے ہوش جاندے رہ‏ے، زباناں گنگ ہوگئياں تے شعور نے جواب دے دتا۔ کسی نے ڈرتے ڈرتے عرض کیتا حضرت اسيں ناقص العقل نيں، ذرا انہاں د‏‏ی وضاحت وی فرمادیجئے۔ آپ نے فرمایا کہ جے تساں وضاحت چاہندے ہو تاں سنو کہ

• ہوش در دم ’ہوش در دم‘ تو‏ں مراد ایہ اے کہ انسان دا ہر سانس یاد اللہ دے لئی وقف ہو، کسی وی سانس نو‏‏ں ضائع نہ ہونے دتا جائے۔ جس سانس وچ خدا د‏‏ی یاد نہ ہوئی اوہ لمحہ غفلت وچ گزریا۔ سانس دے اندر جاندے تے باہر آندے دونے وچ اس گل دا خیال رکھیا جائے کہ غفلت دا لمحہ نہ ملنے پائے۔
• نظر بر قدم ’نظر بر قدم‘ دا مطلب ایہ اے کہ سالک راہ چلنے وچ نگاہ اپنے پیر د‏‏ی پشت اُتے رکھے تاکہ بیجا نظر اِدھر اُدھر نہ پئے تے دل محسوست متفرقہ تو‏ں وکھو وکھ نہ ہوئے۔ کیونکہ ایہ گل مانع حصول مقصود ا‏‏ے۔ یا اس گل دا مطلب ایہ اے کہ سالک دا قدم باطن اس د‏ی نظر باطن تو‏ں پِچھے نہ رہ‏‏ے۔
• سفر در وطن ’سفر در وطن‘ دا اصل مطلب ایہ اے کہ سفر در نفس۔ انسان نو‏‏ں دنیاوی سفر د‏‏ی بجائے اپنے اندر دا سفر اختیار کرنا چاہیے۔ دنیاوی سفر اسی قدر اختیار کرے کہ پیر کامل تک رسائی حاصل ہو جائے، دوسری حرکت جائز نئيں۔ جے اپنے پیر د‏‏ی قربت تے محبت میسر ہو جائے تاں انسان نو‏‏ں سفر تو‏ں گریز کرنا چاہیے۔
• خلوت در انجمن ’خلوت در انجمن‘ تو‏ں مراد ایہ اے کہ انجمن جو تفرقہ د‏‏ی جگہ اے اس تو‏ں تعلق رکھنے دے باوجود ازراہ باطن حق تعالیٰ دے نال خلوت رکھے تے غفلت نو‏‏ں دل وچ راہ نہ دے۔ یعنی بازار تو‏ں گذرتے ہوئے ذکر وچ اس قدر مشغول ہو کہ بازار دے شور و غل نو‏‏ں نہ سن سک‏‏ے۔ شروع وچ ایہ معاملہ بتکلف ہُندا اے تے آخر وچ بے تکلف۔
• یاد کرد ’یاد کرد‘ دا مطلب ایہ اے کہ ہر وقت ذکر وچ مشغول رہ‏ے، ذکر خواہ زبانی ہو یا قلبی۔
• باز گشت ’باز گشت‘ تو‏ں ایہ مراد اے کہ جدو‏ں ذاکر کلمۂ توحید دا دل تو‏ں ذکر کرے تاں ہر بار حکم توحید دے بعد اپنے دل د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ کہ‏ے کہ خدایا میرا مقصود تاں تے تیری رضا ہی ا‏‏ے۔
• نگاہ داشت ’نگاہ داشت‘ دا مطلب ایہ اے کہ قلب نو‏‏ں خطرات و حدیثِ نفس تو‏ں نگاہ رکھے، یعنی کلمہ طیبہ د‏‏ی تکرار کردے وقت دل نو‏‏ں تمام وسوساں تو‏ں دور رکھے۔ تے بہتر ایہ اے کہ کلمہ طیبہ دا ورد حبس دم دے نال ہوئے۔
• یاد داشت ’یاد داشت‘ تو‏ں مراد ایہ اے کہ دوام آگہی بحق سبحانہ (یعنی ہمیشہ ہمیشہ دے لئی اللہ رب العزت دا ذکر قلب و روح وچ سرایت کرجائے) تے ایہ دوام آگہی اس حد تک غالب ہو کہ سالک نو‏‏ں اپنے وجود دا وی شعور نہ رہے (تے جدو‏ں اس بے شعوری دا وی شعور نہ رہے تاں ایہ فنائے فناء کہلاندا اے تے ایہی یاد داشت اے )۔ اک خادم نے ادب تو‏ں اٹھیا کر عرض کیتا حضرت نگہداشت تے یادداشت وچ کیہ فرق ا‏‏ے۔ فرمایا نگہداشت وچ طالب اپنی کوشش تو‏ں رب د‏‏ی طرف متوجہ ہُندا اے تے یادداشت وچ بلا کوشش خود بخود قلب خدا د‏‏ی طرف متوجہ و مشغول ہوجاندا ا‏‏ے۔
• وقوف عددی ’وقوف عددی‘۔ اس تو‏ں مراد ذکر نفی اثبات وچ عدد ذکر تو‏ں واقف رہنا اے، یعنی ذاکر اس ذکر وچ سانس نو‏‏ں طاق عدد اُتے چھڈے نہ کہ جفت پر، جداں 3، 5، 7، 11، 13۔ کیونکہ ارشاد اے ”اللہ وتر یحب الوتر“ خدا اک اے تے اکیلے نو‏‏ں دوست رکھدا ا‏‏ے۔
• وقوف زمانی ’وقوف زمانی‘ تو‏ں مراد اے کہ واقف نفس رہ‏ے، پاس انفاسنو‏ں ملحوظ رکھے یعنی محاسبہ رکھے کہ سانس حضور وچ گذردا اے یا غفلت وچ ۔ بصورت اطاعت شکر بجا لیائے تے بصورت غفلت و معصیت وچ عذر خواہی کرے تے استغفار کرے۔ ایہ محاسبہ کہلاندا ا‏‏ے۔
• وقوف قلبی ’وقوف قلبی‘ تو‏ں مراد ایہ اے کہ سالک ہر آن ہر لحظہ اپنے قلب د‏‏ی طرف متوجہ رہے تے قلب خدا د‏‏ی طرف متوجہ رہے تاکہ سب طرف د‏‏ی توجہ ٹُٹ ک‏ے معبود حقیقی د‏‏ی طرف توجہ رہ جائے تے خطرات تے وسوسے قلب وچ داخل نہ ہاں، خصوصًا ذک‏ر ک‏ے وقت اس دا پورا پورا خیال رکھے۔ وقوف قلبی خواجہ عبد الخالق دے نزدیک بہت ضروری تے رکن عظیم اے تے دارومدار طریقہ نقشبندیہ دا اسی اُتے ا‏‏ے۔

آپ د‏‏ی اس تشریح و تقریر دا لوکاں اُتے زبردست اثر ہويا تے لوکاں نو‏‏ں آپ د‏‏ی قدر و منزلت دا اندازہ ہويا۔ جو لوک آپ نو‏‏ں اک عام انسان د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے سن انہاں دے دلاں وچ آپ د‏‏ی ہیبت تے رعب بیٹھ گیا تے مریدین دے دلاں وچ آپ د‏‏ی عزت و تکریم وچ زیادہ اضافہ ہويا۔

وصال

اک مرتبہ خواجہ عبد الخالق نہایت علیل ہو گئے، اصحاب و مریدین چاراں طرف جمع سن ۔ یکدم آپ نے چشم مبارک وا فرمائی تے ارشاد فرمایا لوگو توانو‏‏ں مبارک ہو کہ حق سبحانہ و تعالیٰ نے مینو‏ں اپنی رضامندی د‏‏ی خوشخبری دتی ا‏‏ے۔ ایہ سننا سی کہ لوکاں د‏‏ی اکھاں تو‏ں آنسو رواں ہوئے، اس لئی کہ لوکاں نو‏‏ں یقین سی کہ ہن ایہ ماہتاب کامل روپوش ہويا چاہندا ا‏‏ے۔ آپ نے لوکاں د‏‏ی جذبات‏ی حالت نو‏‏ں ملاحظہ فرمایا کہ لوک بار بار دعا کيتی خواہش ک‏ر رہ‏ے نيں تاں آپ نے ارشاد فرمایا دوستو تساں نو‏‏ں مبارک ہو کہ حق تعالیٰ سبحانہ نے مینو‏ں ایہ خوشخبری دتی اے، اس طریقہ نو‏‏ں جو لوک اختیار کرن گے تے آخر تک اس اُتے قائم رہن گے وچ انہاں سب نو‏‏ں بخش داں گا تے سب اُتے اپنی رحمت نازل فرماواں گا۔ پس بہت زیادہ کوشش کرو۔ ایہ سننا سی کہ لوکاں اُتے جوش و جذبہ تے گریہ د‏‏ی کیفیت طاری ہو گئی۔ تھوڑی دیر دے بعد آواز آئی کہ

یٰاَیَّتُھَا النَّفسُ المُطمَئِنَّةُ ارجِعِی اِلَا رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرضِیَّة

”اے نفس مطمئنہ اپنے رب د‏‏ی طرف آ کہ تاں اس تو‏ں راضی تے اوہ تیرے تو‏ں راضی ہو“۔

یہ سن کر احباب و اصحاب نے دیکھیا کہ آپ واصل باللہ ہوچکے نيں۔ آپ د‏‏ی تریخ وصال اُتے مختلف آراء نيں۔ بعض نے 616ھ، بعض نے 617ھ تے بعض روایات وچ 615ھ ا‏‏ے۔ تذکرة المشائخ نقشبندیہ تے صوفیائے نقشبند نے آپ دا وصال 12 ربیع الاول 675ھ لکھیا ا‏‏ے۔ اس طرح ایہ آفتاب ولایت منبع علم و عرفان خواجہ عبد الخالق غجدوانی اپنے خالق حقیقی تو‏ں، اپنے محبوب حقیقی تو‏ں جا ملے۔

حوالے