سید محمد کاظم طباطبایی یزدی

فائل:سید محمدکاظم طباطبائی یزدی.jpg
کوائف
نام:	سید محمد کاظم طباطبایی یزدی
لقب:	سید یزدی
وجہ شہرت:	مرجع تقلید
پیدائش:	1247 ہجری
مقام پیدائش	یزد، ایران
محل زندگی:	یزد
مدفن:	نجف؛ حرم امام علی
مذہب:	شیعہ
اساتذہ:	سید محمد باقر خوانساری، سید محمد حسن شیرازی، شیخ مہدی آل کاشف الغطاء۔
شاگرد:	سید حسین طباطبائی قمی، شیخ عبد الکریم حائری یزدی، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، محمد تقی بافقی، آقا ضیاء عراقی، آیت اللہ بروجردی۔
قلمی آثار:	العروۃ الوثقی، مکاسب شیخ انصاری اُتے حاشیہ، فرائد الاصول اُتے حاشیہ وغیرہ۔

سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (1247–1337 ھ)، کتاب العروۃ الوثقی دے مصنف تے شیعہ فقہاء وچو‏ں سن ۔ اس وقت دے شیعہ مرجع تقلید سید محمد حسن شیرازی دی وفات دے بعد آپ مرجعیت دے عہدے اُتے فائز ہوئے۔ آپ نہضت مشروطہ دے مخالفین وچو‏ں سن اسی بنا اُتے آپ تے آخوند خراسانی دے درمیان اس حوالے تو‏ں اختلاف رہندا سی ۔ اٹل دی جانب تو‏ں لیبیا، برطانیہ دی جانب تو‏ں عراق تے روس دی جانب تو‏ں ایران اُتے مسلط جنگاں وچ آپ نے مسلماناں اُتے اپنے وطن دے دفاع دے واجب ہونے دا فتوا دتا۔

زندگی‌ نامہ

سید محمد کاظم سنہ 1247 ہجری یا سنہ 1248 ہجری وچ پیدا ہوئے۔ آپ طباطبائی خاندان دے سادات وچو‏ں نيں جنہاں دا نسب سید کمال الدین حسن -جو روارہ وچ مدفون ہیں- دے ذریعے امام حسنؑ دے پو‏تے ابراہیم غمر تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔

آپ دے والد سید عبد العظیم ایران دے شہر یزد دے کسی پنڈ وچ زراعت دے پیشے تو‏ں منسلک سن ۔ بعد وچ اس پنڈ دا نام وی آپ ہی دے نام تو‏ں معروف ہويا۔ آخر کار آپ بروز سوموار 28 رجب سنہ 1337 ہجری نو‏‏ں بیماری دی وجہ تو‏ں اس دنیا تو‏ں رخصت کر گئے۔ آپ نجف اشرف، حرم امام علی وچ مدفون نيں۔

آپ نے حاج ملا حسن تے ملا کاظم تبریزی دی بیٹی نال شادی کیتی، جس دے نتیجے وچ آپ نو‏‏ں خدا نے پنج (5) بیٹے عطا کيتے:

• محمد طباطبایی، جو سنہ 1334 ہجری وچ برطانیہ دے غاصباں دے ہتھو‏ں شہادت دے درجے اُتے فائز ہوئے۔
• محمود، اپنے والد دی زندگی وچ ہی فوت کر گئے۔
• سید احمد
• سید علی جو اپنے والد دے بعد مرجعیت تے حوزہ علمیہ دی سرپرستی دے عہدے اُتے فائز ہوئے تے سنہ 1370 ہجری وچ وفات پائی۔
• سید اسداللہ۔

حیات علمی

تعلیم

آپ نے مقدمات تک دی تعلیم یزد وچ ہی مدرسہ محسنیہ یا دومنار وچ حاصل کيتی۔ اس دے بعد اعلیٰ تعلیم دے لئی آپ مشہد چلے گئے جتھ‏ے آپ نے حوزہ دے سطوح تک اپنی تعلیم مکمل کيتی۔ دینی تعلیم دے نال نال آپ نے مروجہ علوم وچ ہیئت، نجوم تے ریاضی وی سیکھتے رہ‏‏ے۔ اس دے بعد اصفہان چلے گئے اوتھ‏ے آپ نے مدرسہ صدر وچ داخلہ لیا تے شیخ محمد باقر نجفی دے دروس وچ شرکت کردے سن ۔ میرزای نایینی، سید اسماعیل صدر، شیخ الشریعہ اصفہانی تے سید مصطفیٰ کاشانی وی اس زمانے وچ محمد باقر نجفی دے دروس وچ حاضر ہُندے سن ۔

سید محمد باقر خوانساری جو صاحب روضات الجنات دے نام تو‏ں معروف سن، انہاں دے بھائی میرزا محمد ہاشم چہارسوقی، ملا محمد جعفر آبادہ‌ای اصفہان وچ آپ دے ہور اساتید وچو‏ں نيں۔

سنہ 1281 ہجری نو‏‏ں محمد باقر نجفی دی اجازت تو‏ں عراق چلے گئے۔ کرمانشاہ دے قریب پہنچے سن کہ شیخ مرتضی انصاری دی رحلت دی خبر تو‏ں مطلع ہوئے ایويں آپ نو‏‏ں شیخ انصاری دے دروس وچ شرکت کرنے دی توفیق نئيں ہوئی۔ نجف وچ آپ مدرسہ صدر وچ پڑھدے سن ۔

اساتذہ

• اصفہان وچ :

• شیخ محمد باقر نجفی
• سید محمد باقر خوانساری صاحب روضات الجنات
• میرزا محمد ہاشم چہارسوقی
• ملیا محمد جعفر آبادہ‌ای

• نجف وچ :

• میرزا محمد حسن شیرازی
• شیخ راضی فرزند شیخ محمد جعفری
• شیخ مہدی جعفری
• شیخ مہدی آل کاشف الغطاء

شاگردان

کہیا جاندا اے کہ آپ دے دروس وچ 200 تو‏ں 300 علماء شرکت کردے سن ۔

1. شیخ عبد الکریم حائری یزدی مؤسس حوزہ علمیہ قم
2. شیخ محمد حسین کاشف الغطاء
3. محمد تقی بافقی
4. آقا ضیاء عراقی
5. سید محمد حسین بروجردی
6. میرزا مہدی آشتیانی
7. سید عبد الحسین شرف الدین عاملی
8. سید حسین قمی
9. سید حسن مدرس
10. سید یونس اردبیلی
11. سید محمود حسینی امام جمعہ
12. شیخ عبد الکریم زنجانی
13. سید محمد تقی خوانساری
14. سید احمد خوانساری

مرجعیت

آپ سنہ 1312 ہجری قمری وچ میرزائے شیرازی دی وفات دے بعد مرجعیت اُتے پہنچے۔ شیخ محمد طہ دی رحلت دے بعد سنہ 1323 ہجری نو‏‏ں آپ دی مرجعیت دا پیغام مختلف عرب ملکاں سمیت ایران، قفقاز تے بر صغیر دے مختلف ملکاں دی طرف بھیجیا گیا۔

قلمی آثار

1. العروۃ الوثقی (کتاب)، فقہ وچ
2. اجتماع الامر و النہی
3. الاستصحاب
4. التعادل و التراجیح
5. رسالۃ فی منجزات المریض
6. حاشیہ بر مکاسب شایخ انصاری
7. فقہی موضوعات تو‏ں مربوط السؤال و الجواب جسنو‏ں کاشف الغطاء نے تدوین کیتا۔
8. حجیۃ الظن فی عدد الرکعات و کیفیۃ صلوۃ الاحتیاط
9. الصحیفۃ الکاظمیۃ، مختلف دعااں تے مناجات اُتے مشتمل اے جسنو‏ں آپ نے خود انشاء کیتا ا‏‏ے۔
10. ملحقات العروۃ الوثقی
11. بستان راز و گلستان نیاز، جو فارسی وچ الہی نامہ دے نام تو‏ں معروف ا‏‏ے۔
12. الکلمات الیونیورسٹی و الحکم النافعہ کلمات قصار با انشای ایشان
13. فرائد الاصول اُتے حاشیہ
14. رسالۃ فی ارث الزوجۃ من الثمن و العقار
15. اشعار

سماجی خدمات

فائل:مدرسه یزدی در نجف.jpg

نجف اشرف وچ مدرسہ سید یزدی دا اک منظر

نجف وچ مدرسہ سید کاظم یزدی جو دو منزلاں وچ 80 کمرےآں اُتے مشمتل اے ایہ مدرسہ سنہ 1327 ہجری قمری نو‏‏ں سندی معماری دے نال تعمیر کیتا گیا۔ اسی طرح آپ نے نجف وچ زائرین دے لئی اک مسافر خانہ یا زائر سرا وی تعمیر کیتا۔

سیاست

سید کاظم یزدی آخوند خراسانی دے ہمعصر سن لیکن آخوند دے برخلاف آپ نو‏‏ں سیاست تو‏ں کوئی دلچسپی نئيں سی۔ البتہ عمر دے آخری سالاں وچ آپ نے سیاست وچ وی دخالت دینا شروع کیتا تے جدو‏ں وی کسی خطرے دا احساس کیتا فورا بیانات تے ٹیلگراف وغیرہ دے ذریعے اپنی رائے دا اظہار کردے رہے جو ایران دے سیاسی معاملات وچ متأثر کن ثابت ہُندے سن ۔ مشروطہ دی تحریک دے خاموش ہونے دے بعد آپ نے دوبارہ سیاست تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی۔ سیاست تو‏ں دور رہنے دے باوجود وی جدو‏ں آپ نے پہلی جنگ عظیم دے موقع اُتے مسلماناں اُتے اپنے وطن دے دفاع دے واجب ہونے دا فتوا دتا اس جہاد وچ برطانیہ دے خلاف برسر پیکار رہ کر آپ دا اک بیٹا وی شہید ہويا۔

اسلامیہ کمپنی دی حمایت

سنہ 1316 ہجری قمری نو‏‏ں بعض متدین افراد نے اقتصادی معاملات وچ بے گانیاں دی مداخلت نو‏‏ں روکنے دے لئی اصفہان وچ اک اسلامی کمپنی دی بنیاد رکھی۔ سید جمال الدین واعظ اصفہانی نے اس کمپنی نو‏‏ں کامیاب کرنے دے لئی لباس التقوی دے نام تو‏ں اک رسالہ لکھیا جس وچ انہاں نے قرآن و حدیث تو‏ں تمسک کردے ہوئے ایرانیاں نو‏‏ں غیر ملکی مصنوعات دے استعمال تو‏ں منع کردے ہوئے اسلامی کمپنی دی حمایت کرنے نو‏‏ں مسلماناں دا وظیفہ قرار دتا۔

اس رسالے اُتے آخوند خراسانی، حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل، فاضل شربیانی، میرزا حسین نوری، شریعت اصفہانی، سید اسماعیل صدر تے سید محمد کاظم طباطبائی یزدی جداں مایہ ناز علماء نے تقریظ لکھی۔ اس کتاب اُتے اپنی تقریظ وچ آپ ایويں لکھدے نيں: ہر ممکن طریقے تو‏ں غیر ملکی مصنوعات تو‏ں پرہیز کرنا ضروری ا‏‏ے۔ سانچہ:نقل

لیبی وچ اٹلی دی مداخلت دے خلاف فتوا

سنہ 1329 ہجری نو‏‏ں اٹلی دی جانب تو‏ں لیبیا ہور روس تے انگلینڈ دی جانب تو‏ں ایران اُتے کيتے جانے والے حملات دے خلاف سید کاظم یزدی نے فتوا صادر کیتا۔

انگلینڈ دے خلاف جہاد دا اعلان

پہلی جنگ عظیم وچ انگلینڈ دی طرف تو‏ں عراق اُتے قبضہ کرنے دے بعد سید کاظم یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی تے شیخ الشریعہ اصفہانی نے انگلینڈ دے خلاف جہاد دا اعلان کیتا جس دے نتیجے وچ عراق دے علماء دے نال ایران دے وی بعض علماء نے عراق دے دفاع دے لئی جنگ لڑنا شروع کیتا۔ اس جہاد وچ شرکت کرنے والے علماء وچ آپ دا بیٹا سید محمد طباطبائی، آپ دے بھائی سید محمود طباطبایی، سید مصطفیٰ کاشانی تے انہاں دا بیٹا سید ابو القاسم کاشانی، سید محمد تقی خوانساری، محمد مہدی خالصی تے انہاں دا بیٹا محمد خالصی زادہ، سید اسماعیل یزدی، سید محمد سعید حبوبی، سید علی تبریزی، میرزا مہدی خراسانی فرزند آیت‌ اللہ خراسانی، شیخ محمد رضا شیرازی فرزند میرزا محمد تقی شیرازی، سید محسن حکیم تے محمد حسین کاشف الغطا شامل سن ۔ آپ نے اس زمانے وچ کوفہ وچ موجود اپنے نمائندے دے نام انگلینڈ دے خلاف جہاد دا فتوا صادر کیتا۔

مشروطہ

مشروطہ دی تحریک دے آپ مخالفین وچو‏ں سن اسی بنا اُتے آپ پارلیمنٹ دی طرف تو‏ں مشروطہ بل اُتے بغیر کسی شرط و شروط دے دستخط کرنے دے مخالف سن تے اوہدی حمایت کرنے دے لئی آپ نے ایہ شرط رکھی کہ مجلس دی اس وقت حمایت دی جائے گی جدو‏ں اس دے تمام مصوبات شریعت مطابق ہوئے۔ مشروطہ اُتے آپ دا تنقیدی نظریہ کسی حد تک شیخ فضل اللہ نوری دے نظریات دے مطابق سی اسی لئے جدو‏ں شیخ نے حرم حضرت عبد العظیم وچ احتجاج کیتا تو آپ نے انہاں دی مکمل حمایت دا اعلان کیتا۔

آخوند خراسانی دے نال رابطہ

تعامل

• مسیو نوز دی معزولی دی حمایت: انہاں دو مراجمع عظام نے نوز دی معزولی دی حمایت دے ذریعے پہلی بار سیاست باقاعدہ مداخلت کيتے۔ آخوند تے سید یزدی نے جمادی الثانی 1323 ہجری نو‏‏ں بعض تجار دی درخواست دے جواب وچ نوز نو‏‏ں ظالم قرار دیندے ہوئے لوگاں دے نال اس دے برتاؤ نو‏‏ں غلط تے ناروا قرار دتا۔

• اصفہان اسلامک کپمنی دی حمایت: ٹیکسٹائل مصنوعات وچ ایرانی عوام دی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے ہور بیرون ملک وابستگی دے خاتمے دے لئی سنہ 1316 ہجری نو‏‏ں اصفہان اسلامک کپمنی دی بیناد رکھی گئی۔ آقا نجفی اصفہانی تے انہاں دے بھائی آقا نور اللہ نجفی اصفہانی اس کمپنی دے بنیاد گزاراں وچو‏ں سن ۔ علماء نے اس کمپنی دی حمایت تے لوگاں نو‏‏ں ملکی مصنوعات دی خریداری وچ ترغیب دیندے دی خاطر بیانات دینا شروع کيتے۔ آخوند خراسانی، سید اسماعیل بن سید صدر الدین عاملی، حاج میرزا حسین نوری، حاج میرزا خلیل، سید محمد کاظم یزدی، محمد غروی شربیانی، محمد حسین مامقانی تے شیخ الشریعہ اصفہانی نے اس شرکت کيتی حمایت دا اعلان کيتے۔

• روس تے انگلینڈ دا ایران وچ داخلہ: نہضت مشروطہ وچ سید یزدی تے آخوند دا اک دوسرے دے مد مقابل کھڑے ہونے دے بعد روس دی جانب تو‏ں ایران نو‏‏ں دتا جانے والا الٹی میٹم، آذربایحان وچ روسی افواج دا داخلہ تے انگینڈ دی فوج دے ایران دے جنوب وچ داخل ہونے دے بعد آخوند اپنے مقلدین دے نال مل کر غیر ملکیو‏ں نو‏‏ں ایران تو‏ں کڈ باہر کرنے دی غرض تو‏ں ایران تشریف لے گئے۔ اس واقعے وچ نجف وچ مقیم علماء نے وی آخوند دی حمایت دا اعلان کیتا۔ شروع وچ سید یزدی نے آخوند دا نال نئيں دتا۔ لیکن بعد وچ سید نے سیاست وچ اپنے موقف وچ تبدیلی لاندے ہوئے علماء دے اتحاد وچ شامل ہوئے تے غیر ملکی کفار دے نال جہاد تے مغربی ثقافتی یلغار نو‏‏ں روکنے دے وجوب اُتے فتوے صادر کيتے۔

تقابل

سید یزدی تے آخوند خراسانی دی سیاسی زندگی بوہت سارے دیر شروع ہوئی تے انہاں دونے بزرگواراں نے اپنی زندگی دے آخری حصے وچ سیاست وچ قدم رکھیا۔ سیاسی زندگی وچ انہاں دو بزرگواراں دے درمیان پہلا اختلاف نہضت مشروطہ دے معاملے وچ سامنے آیا جس دا فائدہ خواستہ یا ناخواستہ وقت دے حکمران محمد علی شاہ نو‏‏ں ہی ہُندا سی ۔ اگرچہ سید یزدی دی سیاسی سرگرمیاں آخوند دی نسبت بہت کم سی تے انہاں دی سیاسی سرگرمیاں صرف کچھ تلگراف تے بیانات وچ خلاصہ ہُندی سن لیکن مرجعیت دے مقام اُتے فائز ہونے دی وجہ تو‏ں انہاں دی فعالیتاں زیادہ مؤثر واقع ہُندی سن۔

آخوند خراسانی علمی تے نظری طور اُتے مشروطیت تے پارلمانٹیرزم (Parliamentarianism) دے حامی سن تے آخر عمر تک اس موقف تو‏ں دستبردار نئيں ہوئے۔ لیکن سید یزدی آزادی، پارلیمنٹ تے ڈیموکریسی جداں اصطلاحات نو‏‏ں مطرح کردے ہوئے مشروطہ دے مخالفین دے صف وچ شامل ہو گئے۔

نہضت مشروطہ تو‏ں پہلے تک عالم سیاست تو‏ں دور رہنے دی وجہ تو‏ں سیاسی تے سماجی معاملات وچ سید یزدی دے سیاسی موقف دا صحیح تجزیہ و تحلیل نئيں کیتا جا سکدا۔ مشروطہ تو‏ں مربوط قانونی بل اُتے دستخط نہ کرنے دے ذریعے سید یزدی نے علناً مشروطہ دے حامیاں دی مخالفت دا اظہار کیتا۔

جس وقت شیخ فضل اللہ تے انہاں دے حامی حرم عبد العظیم حسنی وچ احتجاج وچ مصروف سن آپ واحد بلند پایہ عالم دین سن جس نے قاطعانہ انہاں دی حمایت تے تعاون کیتا۔ ملیا محمد آملی نو‏‏ں بھیجے گئے تلگراف وچ استعمال کيتے گئے عبارات آپ دی مشروطہ دے حامیاں تو‏ں شدید اختلاف دی نشاندھی کردیاں ناں۔

موجودہ حوادث تے فتناں وچ خاموش رہنے وچ زیادہ مصلحت دیکھدے ہوئے انہاں جداں امور وچ مداخلت کرنے نو‏‏ں اپنے لئے سزاوار نئيں سمجھدا سی لیکن زندیقاں تے ملحدین دی جانب تو‏ں ایران دے علمی تے ثقافتی حلفےآں وچ پے در پے فضولیات تے کفریات دے پرچار تو‏ں بہت زیادہ رنجیدہ خاطر ہويا تے اس بنا اُتے انہاں دے روک سی م نو‏‏ں شرعی وظیفہ سمجھدا ہون۔ مورخہ 22 جمادی الاولی نو‏‏ں اس الہی وظیفے دی انجام دھی دی خاطر نجف اشرف تو‏ں اک ٹلگراف ارسال کیتا ہاں جو انشاء الله اوتھ‏ے پونچ گیا ہوئے گا۔ امید اے جناب عالی دی کوششاں تو‏ں مذکورہ کفریات دی روک سی م وچ مؤثر واقع ہوئے گا۔ جس تو‏ں اک تو بتدریج بزرگان دے اواُتے لگائے گئے الزامات دا خاتمہ ہوئے گا تے دوسری طرف تو‏ں لوگاں دے اعتقادات دی حفاظت دا باعث بنے گا۔ الاحقر محمد کاظم الطباطبایی بہ تاریخ 23 جمادی الاول 1325 ھ۔

سید یزدی انہاں ٹلگرافاں تے ہور بیانات دے ذریعے واضح طور اُتے مشروطیت نو‏‏ں کفر تے الحاد دے مساوی قرار دیندے ہوئے اسنو‏ں حریت موہومہ تے بعض گمراہ کن اخبارات تے مکاتب دی پیدوار سمجھدے سن ۔

لیکن انہاں دے مقابلے وچ آخوند خراسانی تقریباً اپنی تمام ٹلگرافاں وچ مشروطہ دی کامیابی دے سلسلے وچ انجام پانے والے ہر اقدام نو‏‏ں امام معصوم دی رکاب وچ جہاد دے برابر سمجھدے سن ۔

میدان توپخانہ دے واقعے تے شیخ فضل اللہ نوری دا علی اعلان مشروطہ دے مخالفین دا نال دینے دے بعد آخوند نے شیخ فضل الله دے مفسد فی الارض ہونے دا فتوا دتا۔ تے دوسرے ٹلگراف وچ انہاں نو‏ں شہر بدر کرنے دا مطالبہ کیتا۔

23 جمادی‌الاول سنہ 1326 ہجری قمری نو‏‏ں پارلیمنٹ اُتے توپاں دے حملے دے بعد استبداد صغیر تے علما دے نال اختلافات دا نواں دور شورع ہويا۔ آخوند خراسانی نے مشروطہ نو‏‏ں باقی رکھنے دے لئی ٹلگراف بھیجنے تو‏ں لے ک‏ے مالیات دینے دی حرمت تے محمد علی‌ شاہ دے خلاف جہاد دے وجوب دے کے فتوے ذریعے بہت کوشش کيتی۔ دوسری طرف تو‏ں سید یزدی نے مشروطہ دے دوام نو‏‏ں روکنے دے لئی اوہدی حرمت دا فتوا جاری کیتا۔

سید یزدی دے عمدہ حامیاں وچ نجف تے کربلا دے اطراف وچ آباد شیعہ قبائل شامل سن جو ہر روز عرباں دی طرز اُتے ہوسہ کردے سن تے مشروطہ دے خلاف اشعار پڑھدے سن ۔

نجف دے شیعاں دے دو گروہاں وچ تقسیم -اگرچہ اک محدود وقت دے لئی ہی کیو‏ں نہ ہو- ہونے دی وجہ تو‏ں سید یزدی تے آخوند خراسانی جو غالباً عمومی محافل وچ اک دوسرے دے نال عزت و احترام تو‏ں پیش آندے سن، اک دوسرے دے مد مقابل کھڑے ہونے لگے۔

عین السلطنہ دے روزنامچے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ علماء نجف دا دو گروہاں وچ بٹ جانے دا معاملہ تہران دے محافل و مجالس وچ مورد بحث واقع ہُندا سی ۔ اس بارے وچ اوہ لکھدے نيں: سید یزدی نو‏‏ں نجف تو‏ں نکالنا چاہندے سن، ایتھ‏ے تک کہ اوہ کوفہ تک گئے لیکن اعراب دوبارہ انہاں نو‏ں نجف واپس لے آئے تے جنگ دے لئی حاضر ہو گئے۔ رات نو‏‏ں آخوند دے گھر وچ اگ لگیا دتا گیا۔ صبح اوہدی ذمہ داری اعراب اُتے لگیا دتا گیا لیکن اوہ اس دے منکر سن تے کہندے سن کہ خود آخوند دے حامیاں نے اسيں اُتے الزام لگانے دے لئی ایسا کیتا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ سید یزدی دی طرف تو‏ں مشروطہ دی مخالفت وچ عثمانی حکومت دا عمل دخل وی سی کیو‏ں اوہ اس گل تو‏ں خائف سن کہ ایہ مشروطہ ایران دے بعد کنيں عثمانی حکومت دا دامن وی نہ جلا دے۔

مشروطہ‌ دے حامیاں دا سید یزدی دے خلاف ہرزہ سرائی

سید یزدی دی نہضت مشروطہ دی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں اس نہضت دے حامیاں دے درمیان انہاں دا کوئی مقام و منزلت نئيں سی تے مشروطہ دے بعد ایہ لوگ آپ نو‏‏ں اچھے الفاظ وچ یاد نئيں کردے سن ۔ ملک‌ زادہ آپ نو‏‏ں اک بے نظیر ریاکار سمجھدے سن جس تو‏ں سب تو‏ں زیادہ مشروطہ تے اس دے حامیاں تو‏ں اظہار نفرت کردے سن ۔اس دا خیال سی کہ سید یزدی نو‏‏ں عثمانی حکومت دی حمایت حاصل سی تے محمد علی شاہ دی طرف تو‏ں انہاں نو‏ں بہت زیادہ مال و دولت دتا جاندا سی ۔ کسروی ہور اس گل دے معتقد سن کہ نہضت مشروطہ وچ آخوند دی مخالفت در حقیقت اوہ اپنے مقاصد دے حصول دے لئی کردے سن تے اپنی مرجعیت دے سوا اوہ کسی تے چیز دے پیچھے نئيں سن تے ملک و ملت دی گل ایتھ‏ے صرف دکھانے دے لئی سی۔ مشروطہ دے مخالفین وچ آخوند دی وی ایہی حالت سی۔

حوالے

مآخذ

• سید محسن امین، اعیان الشیعہ، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت
• محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب،
• مظفر نامدار، اسوہ فقاہت و سیاست، منتدرج در کتاب تأملاندی سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی بہ اہتمام موسی نجفی، تہران، پژوہش گاہ علوم انسانی و مطالعات فرہنگی
• عبدالہادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران، تہران، امیر کبیر
• رسائل، اعلامیہ ہا، مکتوبات... و روزنامہ شیخ شہید فضل اللہ نوری، ۱۳۶۲
• سیاست نامہ خراسانی، ۱۳۸۵
• محسن بہشتی سرشت، حسین حاتمی؛ http://www.ensani.ir/fa/content/۱۴۴۹۷۶/default.aspx تقابل و تعامل آخوند ملیا محمد کاظم خراسانی و سید محمد کاظم یزدی در جریان انقلاب مشروطہ؛ فصلنامہ علمی پژوہشی علوم انسانی دانشگاہ الزہرا ۱۳۸۷ شمارہ ۷۱