سید مصطفیٰ خمینی
فائل:آقا مصطفیٰ.jpg
کوائف
مکمل نامسید مصطفیٰ خمینی
نسبموسوی سادات
مدفنروضہ امیر المومنین امام المتقین علی بن ابی طالب کرم اللہ وجہہ الکریم، نجف
نامور اقرباءامام خمینی • احمد خمینی
علمی معلومات
خدمات
سیاسیمشاور و وصی امام خمینی

سید مصطفیٰ خمینی (1930۔1977 ء)، شیعہ مجتہدین و فقہاء تے انقلاب اسلامی ایران دے فعال افراد وچو‏ں سن ۔ اوہ جمہوری اسلامی ایران دے موسس و رہبر امام خمینی دے وڈے بیٹے نيں۔ انہاں نے فقہ و اصول تے تفسیر وچ مختلف کتاباں تحریر کيتی نيں۔ پہلوی حکومت دے خلاف امام خمینی د‏‏ی تحریک وچ اوہ شروع تو‏ں ہی انہاں دے نال سیاسی فعالیت وچ شام‏ل ہو گئے۔ امام خمینی د‏‏ی گرفتاری تے انہاں دے جلا وطن ہونے دے کچھ عرصہ دے بعد ساواک نے انہاں نو‏ں وی ملکی امنیت دے خلاف اقدامات دے الزام وچ گرفتار کرکے ٹرکی اس دے بعد عراق جلاوطن کر دتا۔ انہاں دے سیاسی نظریات منجملہ تحریک آزادی فلسطین د‏‏ی حمایت تے علوم اسلامی دے سلسلہ وچ انہاں دے علمی تنقیدی افکار نے حوزہ علمیہ نجف اشرف وچ انہاں نو‏ں قابل توجہ مقام عطا کيتا۔ مصطفیٰ خمینی نے 47 برس د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔ اوہ شیخ مرتضی حائری یزدی دے داماد سن ۔

ولادت و تعلیم

سودھو

مصطفیٰ خمینی 13 دسمبر سنہ 1930 ء وچ قم وچ پیدا ہوئے۔[۱] تے انہاں نے ابتدائی تعلیم اوتھے حاصل کيتی۔

15 برس د‏‏ی عمر وچ انہاں نے حوزہ علمیہ قم وچ حوزہ د‏‏ی تعلیم دا آغاز کيتا تے 6 سال تو‏ں وی کم عرصہ وچ حوزہ دے مقدمات تے سطوح د‏‏ی تعلیم مکمل ک‏ے لی تے 1330 ش وچ اوہ درس خارج وچ شرکت کرنے لگے۔[۲]

حوزہ دے سطوح د‏‏ی تعلیم وچ انہاں نے محمد جواد اصفہانی، محمد صدوقی تے مہدی حائری جداں اساتید تو‏ں فقہ و اصول دے دروس وچ شرکت کيتی۔ ايس‏ے عرصہ وچ سید رضا صدر دے فلسفہ تے شیخ محمد فکور یزدی دے شرح منظومہ سبزواری دے درس وچ شریک ہوئے۔

اس دے بعد انہاں نے سید ابو الحسن رفیعی قزوینی تے سید محمد حسین طباطبائی دے پاس اسفار دے دروس پڑھے تے اسنو‏ں مکمل کرنے دے بعد اسفار د‏‏ی تدریس دے نال نال انہاں نے اس اُتے حاشیہ وی لکھیا۔[۳]

سید حسین طباطبائی بروجردی، سید محمد محقق داماد و امام خمینی انہاں دے فقہ و اصول دے درس خارج دے اساتید نيں۔[۴] 27 برس د‏‏ی عمر وچ اوہ اجتہاد تک پہچ گئے۔[۵] 1333 ش وچ 24 برس د‏‏ی عمر وچ انہاں نے شیخ مرتضی حائری یزدی د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی۔ جس تو‏ں انہاں نو‏ں اک بیٹی تے اک بیٹا ہويا۔ انہاں د‏‏ی بیٹی مریم ڈاکٹر اے جو سویٹزر لینڈ وچ رہندی ا‏‏ے۔ انہاں دا بیٹا سید حسین خمینی سیاسی اعتبار تو‏ں انقلابیاں دے جدا نقطہ نظر رکھدا سی تے بنی صدر تے مجاہدین خلق دے حامیاں وچ شمار ہُندا سی۔ عراق و امریکا سفر دے بعد ماضی نیڑے وچ ایران آک‏ے قم وچ مقیم ا‏‏ے۔[۶]

سیاسی فعالیت د‏‏ی ابتداء

سودھو
فائل:سید مصطفیٰ در کنار پدر گرامیش حاج آقا روح الله.jpg
سید مصطفیٰ خمینی اپنے والد امام خمینی دے ہمراہ

سید مصطفیٰ نے امام خمینی د‏‏ی تحریک دے نال ہی 1342 ش وچ اپنی سیاسی فعالیت دا آغاز کيتا۔ [۷] 15 خرداد دے قیام وچ امام خمینی د‏‏ی گرفتاری دے بعد انہاں نے انہاں د‏‏ی آزادی تے انہاں د‏‏ی غیر موجودگی وچ انہاں د‏‏ی تحریک نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی بہت کوشش کيتی۔ اس عرصہ وچ اوہ اعلانیہ تیار کرکے اسنو‏ں علماء تک پہچاندے تے امام خمینی جو اس وقت قید وچ سن انہاں دے پیغامات عوام تک پہچاندے۔[۸]

قید و جلاوطن

سودھو

کیپیچولیشن (Capitulation) قانون دے خلاف تند تے صریح تقریر دے بعد جدو‏ں 13 آبان 1343 ش وچ امام خمینی نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا تاں سید مصطفیٰ نے قم دے دکانداراں نو‏‏ں ترغیب دلائی کہ اوہ بازار نو‏‏ں بند کرن۔ جس دے نتیجہ وچ حکومت دے کارندےآں تے ساواک نے قم وچ انہاں نو‏ں سید شہاب الدین مرعشی نجفی دے گھر تو‏ں گرفتار کيتا تے تہران د‏‏ی قزل قلعہ جیل وچ منقتل کر دتا۔ سید مصطفیٰ د‏‏ی گرفتاری دے بعد فوجی عدالت دے جج نے 14 آبان 1343 ش وچ ملکی امنیت د‏‏ی سلامتی دے خلاف انہاں اُتے عاید الزام وچ انہاں نو‏ں موقتا سزا سنائی۔[۹] ساواک نے اس حکم نو‏‏ں 8 دتی 1343 ش وچ انہاں دے ٹرکی منقتل ہونے د‏‏ی شرط اُتے لغو ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں آزاد کر دتا۔ البتہ اس شرط د‏‏ی مخالفت دے بعد ساواک نے چند روز بعد انہاں نو‏ں دوبارہ گرفتار کرکے 14 دتی 1343 ش وچ ٹرکی جلاوطن کر دتا۔[۱۰]

ایران واپسی د‏‏ی کوشش

سودھو

سید مصطفیٰ نو‏‏ں ٹرکی دے شہر بورسہ وچ جتھے امام خمینی نو‏‏ں رکھیا گیا سی، جلا وطن کيتا گیا۔ اوتھ‏ے انہاں نے امام خمینی دے سلسلہ درس تو‏ں استفادہ کيتا۔[۱۱] اس عرصہ وچ انہاں نے سعی د‏‏ی کہ ایرانی خفیہ ایجنسی ساواک نو‏‏ں سیاسی امور وچ مداخلت نہ کرنے تے حکومت مخالف افراد نال رابطہ نہ کرنے تے اپنی رہائش نو‏‏ں قم تو‏ں خمین منتقل کرنے د‏‏ی ضمانت دے ک‏ے ایران واپسی د‏‏ی موافقت حاصل کر سکن۔ لیکن ساواک نے انہاں د‏‏ی واپسی تو‏ں ہونے احتمالی نتایج دے خوف تو‏ں اس گل تو‏ں انکار کر دتا۔[۱۲]

سفر عراق

سودھو

سید مصطفیٰ 13 مہر 1344 ش نو‏‏ں امام خمینی دے ہمراہ عراق وچ منتقل کيتے گئے۔ شروع وچ انہاں نے بغداد اس دے بعد نجف نو‏‏ں قیام گاہ بنائی۔ ایہ زمانہ جو 12 سالاں اُتے محیط اے، ایران وچ پہلوی حکومت کیت‏‏ی مخالفت تے فلسطین د‏‏ی آزادی د‏‏ی تحریک د‏‏ی فعالیتاں دے اوج سی، تحریک آزادی فلسطین دے سلسلہ وچ انہاں دا موقف حمایت آمیز تے عملی تائید اُتے مبنی سی۔[۱۳]

عراق وچ انہاں دے اقدامات

سودھو
فائل:سید مصطفیٰ .jpg
سید مصطفیٰ خمینی

اس عرصہ وچ انہاں دے اہ‏م ترین اقدامات وچو‏ں اک امام خمینی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں زندہ رکھنا سی۔ اوہ امام خمینی دے بیانات تے پیغامات نو‏‏ں ایران تے دوسرے ملکاں وچ ارسال کردے تے انقلاب تو‏ں متعلق خبراں نو‏‏ں امام خمینی تک پہچاندے سن ۔ نجف وچ سید مصطفیٰ دا گھر ایران تے دوسرے ملکاں تو‏ں امام خمینی نال ملاقات دے لئی آنے والے افراد د‏‏ی رفت و آمد دا مرکز سی۔[۱۴]

نجف اشرف وچ امام خمینی دے گھر د‏‏ی ذمہ داری، علماء د‏‏ی انقلابیاں تو‏ں ہ‏م آہنگی تے عراق وچ 15 خرداد نامی مجلہ تاسیس و تقویت سید مصفطی دے ذمہ سی۔ عراق وچ انہاں د‏‏ی دوسری فعالیتاں وچ صدائے روحانیت نامی ریڈیو دے ذریعہ پہلوی حکومت دے خلاف عوام نو‏‏ں حقایق تو‏ں آشنا کرنا، زیارت تے پہلوی حکومت دے مخالفین تے انقلابیاں تو‏ں جو حج دے لئی سعودی جاندے سن، اربتاط دے سلسلہ وچ مکہ و مدینہ دا مکرر سفر کرنا، شام‏ل سی۔[۱۵]

مقابلہ دے سلسلہ وچ نظریات

سودھو

سید مصطفیٰ پہلوی حکومت تو‏ں مقابلہ دے سلسلہ وچ مسلحانہ و عوامی مزاحمت دے قائل سن ۔ ایہی وجہ سی کہ انہاں نے فوجی تربیت حاصل کيتی تے اوہ اسنو‏ں تمام انقلابیاں دے لئی ضروری سمجھدے سن ۔[۱۶]

وہ پہلوی حکومت دے سقوط دے سلسلہ وچ حکومت مخالف دوسرے تمام سیاسی احزاب تے گروہاں دے نال اسيں عقیدہ سن ۔ اس دے باوجود انہاں دے مختلف و مستقل نظریات مانع بندے سن کہ اوہ انہاں وچ بوہت سارے گروہاں دے نال تعاون کرن۔ اوہ حکومت مخالف غیر مذہبی احزاب دے نال تعاون دے صریح مخالف سن ۔[۱۷] ايس‏ے طرح تو‏ں اوہ اولین افراد وچو‏ں سن جنہاں نے اسلامی حکومت دے نظریات دے عملی تحقق د‏‏ی راہ وچ سعی د‏‏ی تے اس سلسلہ وچ اک رسالہ الاسلام و الحکومۃ دے ناں تو‏ں تحریر کيتا۔

علمی مقام و منزلت

سودھو

سید مصطفیٰ خمینی علوم اسلامی دے سلسلہ وچ قابل قدر نگاہ تو‏ں دیکھے جاندے سن تے انہاں نے فقہ و اصول فقہ دے نال نال فلسفہ، حکمت، کلام، عرفان، معانی، بیان، نجوم و ہیئت، تریخ، رجال، درایہ تے تفسیر وچ کسب فیض کيتا۔ انہاں نے اعلیٰ مدارج علمی طے کرنے دے باوجود حوزہ علمیہ نجف وچ سید محسن الحکیم، محمد باقر زنجانی، سید محمود شاہرودی تے سید ابو القاسم خوئی جداں آیات عظام اساتید دے دروس وچ شرکت کيتی۔ امام خمینی وی انہاں دے مسلم استاداں وچو‏ں سن ۔ حوزہ علمیہ قم و نجف وچ انہاں نے تحصیل علم دے نال نال تدریس دے فرائض وی انجام دتے۔[۱۸] انہاں د‏‏ی دوسری علمی خصوصیات وچو‏ں اک علوم اسلامی دے سلسلہ وچ انہاں دے تنقیدی نظریات و افکار سن ۔ اوہ علم اصول دے مباحث دے سلسلہ نقد و تنقید وچ ہور توسیع دے حامی سن ۔[۱۹]

آثار و تالیفات

سودھو

علوم اسلامی دے سلسلہ وچ انہاں د‏‏ی بہت ساریاں تالیفات موجود نيں جنہاں وچو‏ں اکثر غیر مطبوعہ نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض دا ذکر تھلے کيتا جا رہیا اے:

  • تفسیر القرآن الکریم 4 جلد (تہران ۱۳۶۲ ش)
  • تحریرات فی الاصول در 3 جلد (تہران ۱۳۶۶ ش)
  • تعلیقات علی الحکمة المتعالیہ (تہران ۱۳٧۶ ش)[۲۰]
  • الواجبات فی الصلاہ
  • الفائدے والعوائد
  • تحریرات فی الاصول
  • کتاب الصوم
  • کتاب الطہارہ
  • کتاب البیع
  • کتاب الخیارات
  • المکاسب المحرمہ
  • الخلل فی الصلاہ
  • الحاشیہ علی العروة الوثقی
  • الحاشیہ علی تحریر الوسیلہ[۲۱]

مشکوک وفات

سودھو
فائل:قبر آیت الله سید مصطفیٰ .jpg
حرم امیر المومنین (ع)، ایوان طلا وچ انہاں د‏‏ی قبر

23 اکتوبر سنہ 1977 ء وچ 47 برس د‏‏ی عمر وچ اچانک نجف اشرف وچ سید مصطفیٰ د‏‏ی وفات ہو گئی۔ آیت اللہ خوئی نے انہاں د‏‏ی نماز جنازہ پڑھائی تے انہاں نو‏ں حرم امیر المومنین وچ دفن کر دتا گیا۔ ڈاکٹراں نے انہاں د‏‏ی موت دا سبب زہر دسیا تے اس گل نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی پوسٹ مارٹم د‏‏ی تجویز دتی گئی جسنو‏ں امام خمینی نے رد کر دتا۔ ساواک تے عراقی حکومت نے انہاں د‏‏ی موت دا سبب ہارٹ اٹیک ذکر کيتا۔ [۲۲] انہاں سب دے باوجود کہیا گیا کہ انہاں د‏‏ی موت وچ پہلوی حکومت تے ساواک دا ہتھ سی۔[۲۳]

سید مصطفیٰ خمینی د‏‏ی موت پہلوی حکومت دے خلاف تحریک وچ شدت، امام خمینی د‏‏ی قیادت د‏‏ی تحکیم تے پہلوی حکومت دے مخالفین دے اتحاد و انسجام دا سبب بنی۔[۲۴]

حوالے

سودھو
  1. ثقفی، «‌مصاحبہ با والدۀ مکرمہ شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ص۲۹.
  2. میری، نگاہی به زندگی علمی و آثار قلمی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ص۳۵۶؛ «‌شہید ثانی از تبار امام خمینی»، ص۱٧.
  3. باقی، «‌مروری بر جیون آیت الله شہید حاج سید مصطفیٰ خمینی»، ص۱؛ دوانی، نہضت روحانیون ایران، ج۶، ص۳۳۳.
  4. میری، «‌نگاہی به حیات علمی و آثار قلمی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ص۳۵۶- ۳۵٧.
  5. آشنایی با مہاجر شہید سید مصطفیٰ خمینی»، ص۱۰۸.
  6. پایگاه خبری آفتاب.
  7. اشراقی، «‌مصاحبہ با آیت الله حاج شیخ شہاب الدین اشراقی (ره)»، ص۶۹.
  8. تشیع، «‌چہره سیاسی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)»، ص٧۲-٧۸؛ برای نمونہ از اقدامات سید مصطفیٰ رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «‌شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ش ۳۹۱، ص۲، ۵، ۸.
  9. رک: رجبی، جیون سیاسی امام خمینی (ره)، ج۱، ص۳۳۱-۳۳۸؛ فلاحی، سال‌ہای تبعید امام خمینی (ره)، ص۹۵؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «‌شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ش ۳۹۱، ص۱۶٧.
  10. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «‌شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ش ۳۹۱، ص۳۲-۳۳.
  11. روحانی، «‌شہید ہجرت و جہاد آیت الله حاج سید مصطفیٰ خمینی»، ص۴۵.
  12. باقی، «‌مروری بر جیون آیت الله شہید حاج سید مصطفیٰ خمینی»، ص۳؛ برای نمونہ از این تلاش‌ہا رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «‌شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ش ۳۹۱، ص۴۱- ۴۲.
  13. قزوینی، «‌آثار و بازتاب‌ہای شہادت آیت الله حاج آقا سید مصطفیٰ خمینی»، ص۱۵۹؛ روحانی، «‌شہید ہجرت و جہاد آیت الله حاج سید مصطفیٰ خمینی»، ص۴۵.
  14. رک: تشیع، «چہره سیاسی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)»، ص۹۰.
  15. آشنایی با مہاجر شہید سید مصطفیٰ خمینی»، ص۱۲۲، ۱۲۵؛ فلاحی، سال‌ہای تبعید امام خمینی (ره)، ص۲۶۵، باقی، «مروری بر جیون آیت الله شهید حاج سید مصطفیٰ خمینی»، ص۴.
  16. محتشمی، «نور دیدۀ امام: خاطرات حجت الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، ص۵۴- ۵۵؛ رضوی، «تلاش‌ہای سیاسی اجتماعی شہید آقا مصطفیٰ خمینی»، ص۳۳۵-۳۳۶؛ برای نمونہ از چگونگی مناسبات وی با جنبش‌های آزادی بخش رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «‌شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ش ۳۹۱، ص۲.
  17. رضوی، «تلاش‌ہای سیاسی اجتماعی شہید آقا مصطفیٰ خمینی»، ص۳۳۰- ۳۳۴؛ روحانی، نہضت امام خمینی، ج۲، ص۵۸۵؛ عاشوری لنگرودی، «نگاہی به زندگی سیاسی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره) و نقش او در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، ص۱۱۴؛ برای متن گزارش ساواک از ملاقات سید مصطفیٰ و حسن البکر رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «‌شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ش ۳۹۱، ص۲۴.
  18. میری، «‌نگاہی به حیات علمی و آثار قلمی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)»، ص۵۴؛ محتشمی، «‌نور دیدۀ امام: خاطرات حجت الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، ص۵۱- ۵۲، ۶۲- ۶۳.
  19. رک: مبلغی، «‌نقد اصولی از دیدگاه شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)»، ص۱۱۹- ۱۲۶.
  20. برای آگاہی بیشتر از ہور آثار مصطفیٰ خمینی رک: میری، ص۳۶۳- ۳٧۳.
  21. برای آگاہی بیشتر از ہور آثار سید مصطفیٰ خمینی
  22. باقی، «‌مروری بر جیون آیت الله شہید حاج سید مصطفیٰ خمینی»، ص۴؛ شہیدی ہور از روحانیت، ص۶۵- ۶۸.
  23. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «‌شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ش ۳۹۳، ص۱۶، ۵۸؛ ہور برای آگاہی از چگونگی بازتاب گستردۀ مرگ وی در ایران و سایر کشورها رک:پروندۀ «‌شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی»، ش ۳۹۲، ص۱۰، ش ۳۹۳، ص۱۳-۱۴، ۲۰، ۳۲، ۴۲- ۴۳؛ ہور رک: شہیدی ہور از روحانیت، ص۱۲٧، ۱۲۹.
  24. قزوینی، «‌آثار و بازتاب‌ہای شہادت آیت الله حاج آقا سید مصطفیٰ خمینی»، ص۱۵۱- ۱۵۴؛ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشہ ہای آن، ص۵۰۵- ۵۰۶؛ ہور رک: بازتاب‌ہا و پیامدهای رحلت اسرار آمیز آیت الله مصطفیٰ خمینی بہ روایت اسناد، ص۶۳ بہ بعد.

مآخذ

سودھو
  • متن وچ موجود اسناد دے علاوہ، انقلاب اسلامی دے مرکز آرشیو وچ موجود اسناد
  • «‌آشنایی با مہاجر شہید سید مصطفیٰ خمینی»، یاد، سال ۳، ش ۱۲ (پاییز ۱۳۶٧)
  • اشراقی، شہاب الدین، «‌مصاحبہ با آیت الله حاج شیخ شہاب الدین اشراقی (ره)»، در یادہا و یادمان‌ہا از آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)، ج۵، قم: *کنگرۀ شہید آیت الله مصطفیٰ خمینی (ره)، ۱۳٧۶ ش
  • بازتاب‌ ہا و پیامدہای رحلت اسرار آمیز آیت الله مصطفیٰ خمینی به روایت اسناد، تدوین سجاد راعی گلوجہ، تہران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ ش
  • باقی، عماد الدین، «‌مروری بر جیون آیت الله شہید حاج سید مصطفیٰ خمینی»، اطلاعات (ضمیمہ)، ش ۲۲۲٧، ۱ آبان ۱۳٧۶ ش
  • تشیع، محمد حسن، «‌چہره سیاسی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)»، در مجموعہ مقالات کنگرۀ شہید آیت الله مصطفیٰ خمینی (ره): سی مہر و اول آن ماه ۱۳٧۶ ش، تہران: شاہد، ۱۳٧٧ ش
  • ثقفی، بتول، «‌مصاحبہ با والدۀ مکرمہ شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)»، مصاحبہ کننده: زہرا مصطفوی، در یادہا و یادمان‌ہا از آیت الله سید *مصطفیٰ خمینی (ره)، ہمان
  • دوانی، علی، نہضت روحانیون ایران، تہران: ۱۳۶۰ ش
  • رجبی، محمد حسن، جیون سیاسی امام خمینی (ره) ف ج۱، تهران ۱۳٧۸ ش
  • رضوی، عباس، «‌تلاش‌ ہای سیاسی اجتماعی شہید آقا مصطفیٰ خمینی»، حوزه، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (مرداد- آبان ۱۳٧۶)
  • روحانی، حمید، «‌شہید ہجرت و جہاد آیت الله حاج سید مصطفیٰ خمینی»، پیام انقلاب، ش ۱۸ (مهر ۱۳۵۹ ش)
  • ہمو، نہضت امام خمینی، ج۲، تہران ۱۳٧۶ ش
  • «‌شہید ثانی از تبار امام خمینی»، ۱۵ خرداد، ش ۴ (مہر و آبان ۱۳٧۰)
  • شہیدی ہور از روحانیت: آیت الله مجاہد السید مصطفیٰ خمینی (طاب الثراه)، تہران: عروج، ۱۳٧۶ ش
  • عاشوری لنگرودی، حسن، «‌نگاہی بہ زندگی سیاسی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره) و نقش او در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، در مجموعہ مقالات کنگرۀ شہید آیت الله مصطفیٰ خمینی (ره): سی مہر و اول آن ماه ۱۳٧۶ ش، تہران: شاہد، ۱۳٧٧ ش
  • عمید زنجانی، عباس علی، انقلاب اسلامی و ریشہ ہای آن، تہران ۱۳٧۱ ش
  • فلاحی، اکبر، سال‌ہای تبعید امام خمینی (ره)، تہران ۱۳٧۱ ش
  • قزوینی، حمید، «‌آثار و بازتاب‌ ہای شہادت آیت الله حاج آقا سید مصطفیٰ خمینی «، حضور، ش ۲۱ (پاییز ۱۳٧۶ ش)
  • مبلغی، احمد، «‌نقد اصولی از دیدگاه شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)»، در مجموعہ مقالات کنگرۀ شہید آیت الله مصطفیٰ خمینی (ره): سی مہر و اول آن ماه ۱۳٧۶ ش، تہران: شاهد، ۱۳٧٧ ش.
  • محتشمی، علی اکبر، «‌نور دیدۀ امام: خاطرات حجت الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، حضور، ش ۲۱ (پاییز ۱۳٧۶ ش)
  • مزینانی، محمد صادق، «‌دیدگاه‌ہای شہید مصطفیٰ خمینی دربارۀ ولایت و حکومت اسلامی»، حوزه، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (مرداد- آبان ۱۳٧۶ ش)
  • میری، عباس، «‌نگاہی بہ حیات علمی و آثار قلمی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)»، در مجموعہ مقالات کنگرۀ شہید آیت الله مصطفیٰ خمینی (ره): سی مہر و اول آن ماه ۱۳٧۶ ش، تہران: شاهد، ۱۳٧٧ ش
  • میری، عباس، «‌نگاہی بہ زندگی علمی و آثار قلمی شہید آیت الله سید مصطفیٰ خمینی (ره)»، حوزه، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (مرداد- آبان ۱۳٧۶ ش)