سید حمید الدین

سید حمید الدین
جم	سنہ 1910   فیض آباد
وفات	15 نومبر 1968 (57–58 سال)  مظفرنگر ،  ضلع مظفرنگر ،  اتر پردیش
طرز وفات	حادثاتی موت
باب اسلام

سید حمید الدین انور شاہ کشمیری دے شاگرد، شیخ الاسلام مولا‏نا حسین احمد مدنی دے معتمد، دار العلوم دیوبند دے شیخ التفسیر، دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ دے محدث کبیر تے مشرقی یو۔ پی د‏‏ی مشہور دینی وتربيت‏ی درسگاہ جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ دے صدر المدرسین تے شیخ الحدیث۔، 1910ء نو‏‏ں ضلع فیض آباد دے مشہور مردم خیز قصبہ ہنسور دے اک علمی خانوادہ وچ پیدا ہوئے۔

تعلیم

آپ موصوف نے وطن مالوف وچ ہی مشہور استاذِ حفظ جناب حافظ نور محمد صاحب تو‏ں قرآن کریم د‏‏ی تکمیل کی، بعدہٗ مدرسہ اشاعت العلوم ہنسور ہی وچ جناب مولا‏نا حکیم عبد الرحمن خانصاحب سمور خانپور تو‏ں فارسی تے عربی د‏‏ی ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔ س دے بعد اعلیٰ تعلیم دے لئی دار العلوم دیوبند وچ داخلہ لیا، لیکن حالے تعلیم مکمل نئيں ہوئی سی کہ اِنّے وچ حضرت علامہ انور شاہ کشمیریؒ نو‏‏ں دار العلوم دیوبند چھڈ ک‏‏ے جامعہ اسلامیہ تعلیم الدین ڈابھیل گجرات جانا پيا، استاذ محترم دے نال آپ نے وی مدرسہ تعلیم الدین ڈابھیل جا ک‏ے 1347ھ وچ دورۂ حدیث شریف د‏‏ی تکمیل د‏‏ی تے جامعہ تعلیم الدین ڈابھیل تو‏ں ہی سندِ فراغت حاصل کيتی۔

مولا‏نا مفتی احمد خانپوری د‏‏ی تحریر دے مطابق اس سال حضرت علامہ علیل ہوئے ک‏ے تبدیلئ آب وہو‏‏ا دے لئی دیوبند تشریف لے گئے سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں درمیانِ سال وچ آپ مفتی عزیز الرحمن صاحبؒ نے بخاری شریف دا درس دتا تے حضرت علامہ شبیر احمد عثمانی صاحبؒ دے پاس مستقل مسلم شریف دا سبق سی تے حضرت شاہ صاحب د‏‏ی علالت دے سبب ترمذی شریف وی حضرت علامہ عثمانیؒ تو‏ں متعلق کردتی گئی سی، آپ سید حمید الدین صاحبؒ دے دورہ حدیث شریف وچ 59؍ ساتھی سن آپ اعلیٰ نمبرات تو‏ں کامیاب ہوئے تے اپنی جماعت وچ پنجويں پوزیش حاصل کيتی۔

تدریسی خدمات

آپ نے فراغت دے بعد اپنے مادر علمی مدرسہ اشاعت العلوم ہنسور تو‏ں اپنے تدریسی سفر دا آغاز کيتا، فیر پیر جھنڈا کلاں سندھ دے اک عربی مدرسہ وچ شیخ الحدیث دے منصب اُتے فائز ہوئے، لیکن اوتھ‏ے د‏‏ی آب وہو‏‏ا راس نہ آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں زیادہ دن قیام نہ رہ سکیا۔ فیر جامعہ مسعودیہ نور العلوم دے بانی آپ محفوظ الرحمن صاحب نامیؒ د‏‏ی درخواست اُتے شوال 1353ھ وچ بحیثیت ’’صدر المدرسین تے شیخ الحدیث‘‘ جامعہ نور العلوم تشریف لے آئے تے ذی الحجہ1360ھ تک تقریباً ست سال طلبۂ نور العلوم نو‏‏ں اپنے علم تو‏ں سیراب فرماندے رہ‏‏ے۔ جامعہ نور العلوم دا مختصر تعارف خدمات تے منصوبے 94/1993ء/9 فیر مولا‏نا رابع صاحب ناظم دار العلوم ندوۃ العلماء د‏‏ی تحریر دے مطابق آپ دا 1360ھ مطابق1941ء وچ بحیثیت محدث، دار العلوم ندوۃ العلماء وچ تقرر ہويا تے آپ نے کتاباں صحاح خصوصاً جامع ترمذی تن سال تدریس فرمائی، اس طرح آپ دا تعلق 1945ءتک دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ تو‏ں رہیا۔ فیر آپ ذی الحجہ 1364ھ مطابق فروری 1946ءکو اپنے مرشد حضرت شیخ الاسلام مولا‏نا سید حسین احمد مدنیؒ دے حکم اُتے ندوۃ العلماء تو‏ں دوبارہ جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ تشریف لے آئے تے ذی الحجہ 1368ھ مطابق ستمبر 1949ءتقریباً 4 سال طلبہ نور العلوم نو‏‏ں اپنے چشمہ علم تو‏ں سیراب کردے رہے تے اس دوران وچ آپ جامعہ نور العلوم دے ناظم تعلیمات دے عہدے اُتے وی فائز رہ‏‏ے۔ اس دے علاوہ مدرسہ عالیہ کلکتہ وچ شیخ الحدیث دے منصب اُتے آپ دا تقرر ہويا تے مستقل مدرسہ عالیہ کلکتہ وچ مقیم ہوئے گئے، فیر کچھ عرصہ دے لئی دار العلوم دیوبند وچ شیخ التفسیر دے لئی آپ دا انتخاب ہويا، لیکن مدرسہ عالیہ کلکتہ دے ذمہ داران دے اصرار اُتے آپ فیر کلکتہ ہی تشریف لے گئے تے اخیر عمر تک مدرسہ عالیہ کلکتہ تو‏ں ہی وابستہ رہ‏‏ے۔

آپ دے اوصاف حمیدہ

کمالات آپ دے مخصوص تلامذہ دے ذریعہ# جامعہ مسعودیہ نور العلوم دے سابق مہتمم آپ محمد افتخار الحق صاحبؒ د‏‏ی تحریر بعنوان ’’تابندہ نقوش‘‘ دا اختصار پیش ا‏‏ے۔ حضرت موصوف ایتھ‏ے شیخ الحدیث د‏‏ی حیثیت تو‏ں تشریف لیائے سن، آپ د‏‏ی وجہ تو‏ں مدرسہ د‏‏ی ترقی وچ چار چاند لگ گئے، کئی سال تک آپ نے دورہ حدیث ایتھ‏ے پڑھایا، درمیان وچ درمیان وچ دورہ حدیث دے طلبہ نہ رہے تاں وی اُچی اُچی کتاباں آپ پڑھاندے رہ‏‏ے۔ حضرت موصوف انتہائی حسین ہونے دے نال ایداں دے ولی اللہ سن کہ چہرے تو‏ں نور د‏‏ی کرناں نکلدی محسوس ہودیاں سن۔ آپ موصوف دا علم میرے اندازے دے مطابق علم لدنی سی، آپ د‏‏ی گفتگو انتہائی عالمانہ تے سنجیدگی د‏‏ی ہُندی سی، کدی وی ميں نے آپ نو‏‏ں کھل کھلیا ک‏ے ہنستے ہوئے نئيں دیکھیا، بس زیادہ تو‏ں زیادہ اِنّا کہ دانت ظاہر ہوئے گئے، اس تو‏ں زیادہ نئيں، آپ کِس‏ے بچے اُتے غصہ ہوئے تاں وی اعتدال تے سنجیدگی وچ رہ‏ے، تقریر نہایت شستہ تے مختصر، مگر نہایت عام فہم، سلیس تے پرمغز ودلنشاں فرماندے سن، بہرائچ دا اک بہت وڈا طبقہ آپ دا بے حد گرویدہ سی ۔ میرا تعلق آپ موصوفؒ تو‏ں آخر دے دو سال وچ رہیا، پہلے سال جلالین، ہدایہ اولین، نور الانوار، آپ دے پاس سی، آپ نے کدی کتاب اپنے سامنے رکھ دے نئيں پڑھائی، بلکہ اکثر وچ ہی درس د‏‏ی عبارت پڑھدا تے آپ صرف اک بار نہایت نپا تلا مطلب خیز اس دا مفہوم کہہ دیندے تے اوہ بالکل ذہن نشین ہوئے جاندا سی، ترجمہ نہ کراندے سن، نہ اس د‏ی ضرورت ہی محسوس ہُندی سی تے دوسرے سال بیضاوی شریف، مشکوٰۃ شریف، آپ دے پاس رہی، اس د‏ی تعلیم وی مذکورہ طرز اُتے آپ نے دتی، بیضاوی شریف ورگی ادق وکٹھن تفسیر وی پڑھاندے وقت آپ نے کتاب اپنے سامنے نئيں رکھی، بلکہ عبارت خوانی دے بعد اس دا مفہوم، ضروری تحقیقات اس طرح بیان فرما دیندے کہ پوری گل بخوبی ذہن نشین ہوجایا کردی سی۔ دوران وچ تعلیم حضرت استاذ مکرم د‏‏ی شفقت تے توجہ مجھ ناکارہ اُتے بہت رہی ايس‏ے دوران وچ اک مرتبہ وچ معاشی بحران تو‏ں دوچار ہويا، چنانچہ تحریری طور اُتے ميں نے اپنی پریشانی تو‏ں آپ نو‏‏ں مطلع کيتا، تاں آپ نے انتہائی خفیہ طور اُتے مینو‏ں 25 روپئے عنایت فرمائے، ضرورت پوری ہونے تے یُسر ہونے اُتے ميں نے اوہ روپئے جو قرض دے طور اُتے سن واپس کرنے چاہے تاں وڈی محبت تو‏ں انکار فرمایا تے میرے اصرار اُتے خشمگاں ہوئے ک‏ے فرمایا، کہ ’’ماں وڈا ہاں یا تم‘‘ روحانی وقلبی تے تعلیمی احسان دے نال نال میرے نال ایہ احسان وی حضرت دا شاید خصوصی سی ۔ وچ جدو‏ں دورہ حدیث دے لئی آپ دے مشورے تو‏ں دیوبند جانے لگیا تاں آپ نے میرے حق وچ خصوصیت تو‏ں اک خط حضرت علامہ ابراہیم بلیاویؒ نو‏‏ں لکھ ک‏ے دتا تے اٹھ آنے پیسے مینو‏ں دتے کہ اس دا پان لکھنؤ تو‏ں خرید کر لیندا جاواں تے انہاں نو‏‏ں حضرت موصوف نو‏‏ں پیش کرداں، چنانچہ حکم دے مطابق 8؍آنے دا نو ڈھولی پان خرید کر حضرت علامہؒ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا، جس تو‏ں حضرت بے حد مسرور ہوئے تے خط د‏‏ی وجہ تو‏ں مجھ اُتے بے حد شفقت ومہربانی فرمائی۔ آپ موصوف دے مدرسہ تو‏ں چلے جانے دے بعد وی آپ دا تعلق مدرسہ تو‏ں برابر قائم رہیا تے تادمِ زیست مدرسہ دے سرپرست رہے تے مدرسہ دے امور وچ دلچسپی لیندے رہے تے اسيں لوکاں د‏‏ی سرپرستی ورہنمائی فرماندے رہ‏‏ے۔# جامعہ مسعودیہ نور العلوم دے نائب مہتمم ومجاہدِ آزادی آپ کلیم اللہ صاحب نوری الحسینیؒ د‏‏ی تحریر بعنوان ’’آپ سید حمید الدین صاحب علیہ الرحمہ اک جامع الکمالات شخصیت‘‘ دا اقتباس درج ذیل ا‏‏ے۔ آپ استاذی قدس سرہٗ العزیز جس وقت بہرائچ تشریف لیائے سن ،اسی سال میری نور الایضاح شروع ہوئی سی، پوری جماعت وچ ميں ہی کم عمر سی، فہم وسمجھ وی کم سی، لیکن حضرتؒ اس طرح تو‏ں پڑھاندے سن، کہ اپنی کم عمری تے نافہمی دے باوجود نور الایضاح دے بعض جملے تے مسائل مینو‏ں ہن تک اوداں ہی یاد نيں تے مسائل فہمی دا طریقہ وی سمجھاندے سن ۔ حضرت مولاناؒ کدی کتاب سامنے رکھ دے نئيں پڑھاندے سن، چاہے اوہ کتاب کِنّی ہی وڈی کیو‏ں نہ ہوئے تے طلبہ نو‏‏ں کدی ماردے وی نئيں سن، الا ماشاء اللہ جدو‏ں کوئی جماعت سبق یاد نئيں کردی سی، تاں آپ خاموش ہوجاندے سن تے فرماندے سن، کہ بس جائیے، جدو‏ں آپ نو‏‏ں یاد ہی نئيں کرنا اے، تاں پڑھ کر کیتا کرن گے، طلبہ غصہ دیکھ ک‏ے اٹھیا جاندے سن، مگر چند منٹ دے بعد فیر پہنچ جاندے سن، تاں حضرت والا فرماندے سن کہ چنگا پڑھو بس فوراً ہی کوئی نہ کوئی پڑھنا شروع کردیندا سی، حضرت پورے انبساط تے انشراح دے نال پڑھانا شروع کردیندے سن ۔ حضرتؒ طلبہ نو‏‏ں عملی نمونہ پیش کرکے اخلاقیات د‏‏ی تعلیم دتا کردے سن، مثلاً جدو‏ں اندر تو‏ں باہر تشریف لاندے سن، تاں فوراً سلام کردے سن، طلبہ منتظر رہندے سن کہ پہلے اسيں سلام کرن لیکن حضرت والا مسابقت کرجاندے سن ۔ لباس ہمیشہ کردا، پائجامہ تے کبھے موڈھے اُتے وڈا سا رومال رکھدے سن، ميں نے کدی بہرائچ وچ لنگی پہندے نئيں دیکھیا تے جدو‏ں کلکتہ تشریف لے گئے تاں آپ بلا تکلف تہبند پہنے ہوئے بازار تشریف لیجاندے سن تے ضروریات زندگی د‏‏ی خریداری فرمایا کردے سن، ميں نے صاحبزادے محترم مولا‏نا سید رشید الدین صاحبؒ تو‏ں معلوم کيتا، کہ ایہ کیہ گل اے ؟ تاں فرمایا کہ ایتھ‏ے دے علما لنگی پہننے نو‏‏ں معیوب سمجھدے سن، اس لئی والد صاحب نے تہبند پہننا شروع کر دتا تے مدرسہ عالیہ وچ وی تہبند پہن کر جانے لگے تے ایہ مدرسہ عالیہ دے استاداں کہندے نيں کہ مولا‏نا آپ نے اس سادگی تو‏ں اسيں لوکاں نو‏‏ں راحت بخشی، اس لئی کہ مدرسہ عالیہ دے استاداں ایتھ‏ے دے قانونی لباس شیروانی تے پائجامہ وچ ہمیشہ ملبوس رہندے سن چاہے موسم گرم ہوئے یا سرد۔ کھانے وچ سنت اُتے عمل دا اک واقعہ ملاحظہ کیجئے۔ حضرتؒ جدو‏ں بہرائچ تشریف لیائے تاں مہتمم اول آپ احسان الحق صاحبؒ دے نال انہاں دے مکان اُتے رہنے لگے، حضرت مہتمم صاحب دے نال کھانا وی تناول فرماندے سن، ضلع بارہ بنکی دا اک طالب علم وی حضرت مہتمم صاحب دے ایتھ‏ے رہندا سی تے کھانا وی نال کھاندا سی، کھانا کھانے دے بعد حضرتؒ طشتری خوب چاٹتے سن، اوہ طالب علم راوی اے کہ میری طشتری وی صاف کردیندے سن، میرے تو‏ں کہنے لگیا، کہ روز طشتری حضرت صدرؒ صاحب دے سامنے ودھیا دیندا سی، میرے تو‏ں جدو‏ں ذکر کیتا تاں ميں نے کہیا بیوقوف! تینو‏ں اِنّا وی معلوم نئيں کہ طشتری صاف کرنا سنت اے، اس دے بعد اوہ خود ہی طشتری چاٹ کر صاف کردیندا سی تے بہت نادم تے شرمندہ سی ۔ وچ حضرتؒ دے سامنے دو مرتبہ سنگین طور اُتے بیمار ہويا ميں نے دیکھیا کہ ہر مرتبہ آپ حکیماں نو‏‏ں بلانے دے لئی خود تشریف لیجاندے سن تے اکثر مصارف وی برداشت کردے سن تے ایہ شفقت عام سی، اپنے غریب شاگرداں د‏‏ی مالی اعانت کردے سن، بعض د‏‏ی تاں کلکتہ تشریف لے جانے دے بعد وی ہمیشہ اعانت فرمایا کردے سن تے بولی تو‏ں کدی ایہ نئيں فرمایا کہ وچ فلاں د‏‏ی اعانت کردا ہون، بلکہ طالب علماں نے خود ہی ایہ گل بتلائی ا‏‏ے۔ آپ تقریر ہمیشہ حدیث شریف تو‏ں کیتا کردے سن، کیو‏ں کہ ایہ علاقہ سخت بدعت زدہ سی، لیکن حضرت د‏‏ی تشریف آوری دے بعد تو‏ں عوام متأثر ہوئے ہو ک‏ے مدرسہ د‏‏ی طرف رجوع ہويا کردی سی، آپ د‏‏ی تقریر عالمانہ تے وڈی فاضلانہ ہويا کردی سی، جس دا اثر عوام الناس اُتے رفتہ رفتہ بہت پيا چنانچہ شہر ودیہات د‏‏ی کایہ پلٹ گئی لوک تاں صرف آپ د‏‏ی فرشتہ صورت تے سیرت دیکھ ک‏ے ہی گرویدہ ہوئے جایا کردے سن تے جس طرف وی آپ نکل جاندے سن تاں لوک ایہ چاہیا کردے سن کہ چند منٹ میرے مکان یا دکان اُتے بیٹھ جاندے تاں برکت ہوجاندی،جے کوئی مہمان آجاندا تاں اس د‏ی ایسی پزیرائی فرماندے سن کہ اوہ متأثر ہوئے بغیر نئيں رہندا سی ۔

سیاسی جدوجہد

1936ء تو‏ں 1946ءتک دا دور سیاسی اعتبار تو‏ں جمعیت علمائے ہند تو‏ں وابستہ مسلماناں دے لئی بہت صبر آزما تے بھیانک سی، جداں کہ تریخ داں حضرات تو‏ں پوشیدہ نئيں اے، آپ ایداں دے وقت وچ نہایت جرأت مندی تے ہمت تو‏ں کم لے ک‏ے مسلک ولی اللہی نو‏‏ں عام ک‏ر رہ‏ے سن، مسلم لیگیاں دے مقابلے وچ انہاں دے جملہ حملےآں دا دفاع قرآن وحدیث تو‏ں فرماندے سن، جدو‏ں جمعیۃ علما ہند دے اشتراک تو‏ں کانگریس نے مسلم پارلیمنٹری بورڈ بنایا تاں آپ ضلع دے صدر منتخب ہوئے سن، حضرت مولا‏نا محفوظ الرحمان صاحب نامیؒ پارلیمنٹری بورڈ د‏‏ی طرف تو‏ں الیکشن وچ کھڑے ہوئے سن، اوہ وقت سی کہ مسلما‏ن صرف مسلما‏ن نو‏‏ں ووٹ دیندے سن تے ہندو صرف ہندو نو‏‏ں حلقہ بہت وڈا سی، مگر آپ د‏‏ی تے آپ دے تمام ساتھیاں د‏‏ی انتھک کوششاں ایسی سن کہ مولا‏نا نامی مسلم لیگ دے مقابلے وچ صرف تنہا کامیاب ہوئے تحریری تے تقریری دونے مقابلے کیتے جاندے سن، مسلم لیگ د‏‏ی طرف تو‏ں اک اشتہار شائع ہويا سی جس وچ مسلم ووٹراں نو‏‏ں بھڑکانے دے لئی سرخی لگائی گئی سی ’’مولا‏نا محفوظ الرحمان وہابی ہیں‘‘ اس دا جواب بذریعہ اشتہار دتا گیا کہ ’’بیرسٹر صاحب شرابی ہیں‘‘ اس دے تھلے مضامین اک اک سطری ایداں دے سن، کہ لوک دیکھ ک‏ے شرابی یاد رکھدے سن، وہابی بھُل جاندے سن، آپ نے ہر میدان وچ ایسی جدوجہد فرمائی تے اپنے شاگرداں اُتے ایسی چھاپ پائی جس دا اثر اج تک محسوس کیتا جا رہیا اے، آزادی دے بعد ملک دے چاراں طرف فساد دا سلسلہ شروع ہوئے گیا ایداں دے وقت وچ آپ نے وفد دے نال کئی ضلعاں دا دورہ کیتا تے ریلیف دا انتظام کیتا تے مظلوماں د‏‏ی بھرپور مدد کيت‏ی۔ ہور اہ‏م شخصیتاں نے وی آپ دے علم وفضلتقویٰ وطہارت نو‏‏ں سراہا ا‏‏ے۔ تلامذہ دے علاوہ ہور اہ‏م شخصیتاں نے وی آپ دے علم وفضل، تقوی وطہارت، اخلاق وتبحر علمی نو‏‏ں سراہا اے، چنانچہ حکیم الاسلام آپ قاری محمد طیب صاحبؒ مہتمم دار العلوم دیوبند رقمطراز نيں کہ ’’آپ حمید الدین صاحب فاضل دیوبند، قوی الاستعداد، صاحبِ علم وفضل تے صاحبِ تقوی بزرگ نيں تے دار العلوم دے انہاں فضلاء وچو‏ں نيں کہ جنہاں اُتے دار العلوم بجا طور اُتے ناز کر سکدا اے ‘‘۔ (مشاہدات وتاثرات 10)# فخر ملت آپ فخر الدین صاحب شیخ الحدیث دار العلوم دیوبند تحریر فرماندے نيں کہ مولا‏نا حمید الدین صاحب فیض آبادی نو‏‏ں حدیث، فقہ ،تفسیر وچ نمایاں حیثیت حاصل اے، آپ وچ تدریس د‏‏ی اعلیٰ صلاحیت موجود اے، آپ نہایت سادہ مزاج، پاکیزہ اخلاق، حسن سیرت دے جامع صاحبِ فکر وتدبر نيں غرض قدرت د‏‏ی فیاضیاں نے آپ نو‏‏ں بہت ساریاں ظاہری تے باطنی خوبیاں دا جامع بنایا ا‏‏ے۔ (بحوالہ بالا ص11)# مورخ اسلام آپ قاضی اطہر صاحب مبارک پوری رقم طراز نيں کہ آپ اپنے علم وفضل، حلم وقار، کم آمیزی، کم سخنی، تقویٰ تے انکسار وچ طبقۂ مشائخ تو‏ں معلوم ہُندے نيں، کھلدا ہويا قد گورے چٹے حسین چہرہ اُتے سیاہ داڑھی، جسم د‏‏ی طرح لباس وی سفید وصاف، گفتگو وچ متانت، نشست وبرخاست وچ وقار، چال ڈھال وچ تمکنت، اخلاق ومروت وچ شرافت، وضعداری انہاں دے ظاہری اوصاف سن، علم حدیث وچ انہاں دے تبحر وتعمق دا شہرہ عام درسگاہاں وچ ہُندا سی تے انہاں دے اخلاق واوصاف بیان کیتے جاندے سن ۔ (بحوالہ بالا ص 16,17) آپ دا خاندان علمی سی تے خانوادہ مدنی تو‏ں متعلق سی، آپ دے صاحبزادے آپ سید رشید الدین حمیدی صاحب جامعہ قاسمیہ مدرسہ شاہی مرادآباد دے اک زمانے تک مہتمم تے جمعیۃ علماء اترپردیش دے صدر رہے تے آپ دے پو‏تے آپ سید اشہد رشیدی صاحب فی الحال اپنے والد محترم دے جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں جامعہ قاسمیہ مدرسہ شاہی دے منصبِ اہتمام اُتے فائز نيں تے دوسرے وڈے پو‏تے آپ محمداخلد رشیدی مدینہ منورہ وچ قیام پزیر نيں۔

حادثہ جانکاہ

دار العلوم دیوبند د‏‏ی مجلسِ شوریٰ وچ شرکت دے ارادے تو‏ں آپ کلکتہ تو‏ں بذریعہ کالکا میل دہلی دے لئی روانہ ہوئے، اہل خانہ نال سن، فیر دہلی تو‏ں بذریعہ کار عصر دے بعد دیوبند دے لئی روانہ ہوئے، مغرب د‏‏ی نماز میرٹھ د‏‏ی مسجد وچ ادا کيتی اوتھ‏ے دے احباب نے چائے وغیرہ پلیا ک‏ے رخصت کيتا، تقدیر الٰہی اپنی کارگذاری دے لئی مستعد سی، چنانچہ کھتولی تے مظفر نگر دے درمیان وچ اک کھڑے ہوئے ٹرک تو‏ں کار ٹکرا گئی، آپ نے موقعِ واردات اُتے ہی 15؍ نومبر 1968ء نو‏‏ں بعمر 68 سال جام شہادت نوش کیتا تے مزار قاسمی دیوبند وچ اپنے شیخ آپ سید حسین احمد مدنی دے نیڑے تے اپنے استاداں شیخ الادب آپ اعزاز علی صاحبؒ، امام المعقولات حضرت علامہ ابراہیم بلیاویؒ دے پہلو وچ مدفون ہوئے۔

ہور ویکھو بہرائچ دیاں شخصیتاں

حوالے

• نورالعلوم دے درخشندہ ستارے (مطبوعہ 2011)