سانچہ:چونواں مضمون/۱۸

پنجابی دے لہجیاں دا نقشہ

تحصیل دیپال پور دا لہجہ

پنجاب دی دھرتی اُتے انسان دی ہوند دے کُھرے لکھاں ورھیاں پرانے نیں، پر جتھوں تیکر تہذیبی جیون دا سانگا ہے تاں سواں وادی نوں مہذب انسان دا پہلا گھر منیا ویندا ہے۔ ایہدے مگروں ہڑپا ورگی اُچ ٹیسی اُتے اپڑی تہذیب ایس گل دا ہُنگارا بھریندی ہے کہ ایتھوں دا انسان صدیاں پہلاں وی کِنا سُگھڑ ہا۔ بھیڑے بھاگ اساڈے کہ اجے تیکر ہڑپا توں لبھن والیاں مہراں نہیں پڑھیاں جا سکیاں تے ایس پاروں ایس وسیب بارے ٹھکویں گل نہیں کیتی جا سکدی رگ وید وچ ایس دھرتی نوں سپت سندھو آکھیا گیا ہے، یعنی ست دریاواں دی سر زمین۔ آریہ مگروں ایس دھرتی اُتے دھاڑاں دی ہک لمی وہیر ہے پر اوہدا وی لیکھا جوکھا ایڈا سوکھا نہیں۔ ایہو کارن ہے کہ پنجاب دا اڈو اڈ سمیاں وچ جغرافیہ کیہ رہیا؟ ایہہ گل ہُن نتارنی سوکھی نہیں۔ ترکاں دے ہلیاں تے بھیرہ لہور دے ہندو راجیاں بارے ایس گل دی دس پیندی ہے۔

تریخ چوں پنجاب اُتے اک ٹوٹا

اٹھويں صدی عیسوی تک سیاسی تے تمدنی لحاظ تو‏ں افغانستان ہندستان وچ شمار ہُندا سی۔ تے اوتھ‏ے د‏‏ی ترک آبادی بُدھ مت قبول کرچک‏ی سی لیکن اسلامی سلطنت د‏‏ی حدود بڑھدے بڑھدے دریائے کابل دے جنوب وچ لغمان تک جا پہنچیاں سی تے ہن انہاں دے تے ہندواں دے درمیان کوئی تے چیز حائل نہ سی۔ رائے جے پال والی لاہور اپنی آبائی سلطنت د‏‏ی بتدریج تخفیف تو‏ں سخت نالاں سی تے سبکتگین دے بار بار دے حملیاں تو‏ں عاجز آ گیا سی۔ تنگ آمد بجنگ آمد آخر کار اوہ اک لشکر جرار لے ک‏ے جس دا رنگ رات د‏‏ی طرح سیاہ تے جس د‏‏ی چال طوفانی لہراں د‏‏ی طرح شور انگیز سی، لمغان د‏‏ی وادی وچ اُتر آیا۔

ہک سما ہا جدوں پنجاب دیاں حداں لمغان تیکر کھلریاں ہوئیاں ہان۔ وت ترک راج، مغل شاہی تے سکھاں دی حکومت سمے وی پنجاب دیاں حداں اج نالوں وکھریاں ای ہان۔ انگریزی راج دے چوکھے سمے دلی تے صوبہ سرحد وی پنجاب دا حصہ رہیا۔ آزادی مگروں پنجاب دو ٹوٹے ہو گیا تے پھیر چڑھدا پنجاب تناں ٹوٹیاں وچ اگوں ونڈیا گیا۔ جیس خطے دی تاریخ دا اینا کھلار ہوسی اوہدے وچ بولی دی نہار تے رنگا رنگی کنج دی ہوسی؟

بھوئیں دے ایس کھلار وِچ پہاڑ، دریا، صحرا تے باراں دی اک وکھری نہار ہے۔ پہاڑاں وچ تاں اک وسوں چوں دوجی تیکر یاں دور دریڈے جانا اوکھیرا ہی ہا، دریاواں دے واسی وی دریاواں دے ویہن نال ہی ویہندے ہان۔ ایہناں لہجیاں نوں گریرسن نے وکھو وکھ ناں دتے پر اوہناں چوکھیری تھاویں تاں اکو پوچا ہی پھیریا۔ گریرسن نے لہور توں لہندے منے دی ساری بولی نوں لہندی آکھیا ہے اوہناں دی واہی لیک موجب:

مغربی مورخین نے شمالاً جنوباً اک خط کھچ کر مشرقی مغربی پنجابی وچ اسنو‏ں تقسیم کر دتا۔ مشرقی بولی دا ناں پنجابی رکھیا ہے تے مغربی حصے د‏‏ی بولی دا ناں لہندا پنجاب نو‏‏ں اوہ مغربی ہندی وچ شام‏ل کردے نيں تے لہندا نو‏‏ں بیرونی وچ ۔مشرقی تے مغربی زباناں وچ جو فرق ہے اوہ اصول نئيں اے بلکہ تریخ تے ضلع ضلع د‏‏ی مقامی خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے پیدا ہُندا گیا تے ایہہ تقسیم ہر حال وچ ناجائز ہے۔ ۔