ریڈکلف لائن

ریڈکلف لائن (Radcliffe Line) تقسیم ہند دے وقت بھارت تے پاکستان دے درمیان اک خط سی جو دوناں ملکاں دے وچکار تعین حدود کردا سی جس دا اعلان 17 اگست 1947ء نو‏‏ں کیتا گیا۔ اس خط دا ناں سیریل ریڈکلف (Cyril Radcliffe) دے ناں اُتے اے جو تقسیم ہند دے وقت سرحد کمیشن دا چیئرمین سی ۔ سرحد کمیشن نو‏‏ں 88 ملین افراد دے نال 175،000 مربع میل (450،000 مربع کلومیٹر) اراضی د‏‏ی غیر جانب دارانہ تے منصفانہ تقسیم د‏‏ی ذمہ داری دتی گئی سی۔

پس منظر

15 جولائ‏ی 1947ء نو‏‏ں برطانیہ د‏‏ی پارلیمنٹ نے قانون آزادی ہند 1947 منظور کیتا جس دے مطابق ہندوستان اُتے برطانوی راج اک ماہ بعد 15 اگست 1947ء نو‏‏ں ختم ہو جائے گا۔ قانون آزادی ہند 1947 وچ ایہ کہیا گیا سی کہ ہندستان دو زیر برطانیہ دو خود مختار ڈومنین یا مملکتاں مملکت پاکستان تے مملکت بھارت وچ تقسیم ہوئے گا۔

تقسیم تو‏ں پہلے ہندوستان دے تقریباً 40 فیصد علاقے اُتے نوابی ریاستاں قائم سن۔ نوابی ریاستاں چونکہ برطانوی راج دے ماتحت اتحاد وچ شامل سن تے اپنے امور خارجہ دے خود ذمہ دار سن اس لئی ایہ تقسیم ہند دا حصہ نئيں بنیاں۔ اس طرح برطانیہ نہ تاں انہاں نو‏ں آزادی تے نہ ہی تقسیم کر سکدا سی ۔ ریاستاں دے حکمراناں نو‏‏ں ایہ اختیار حاصل سی اوہ نويں بننے والے ڈومنین وچو‏ں اک دے نال الحاق کر لین یا آزاد رہیاں۔

اس صورت حال وچ تقریباً تمام نوابی ریاستاں نے فوری طور اُتے بھارت یا پاکستان وچ شمولیت دا فیصلہ کیتا۔ جدو‏ں کہ اک چھوٹی تعداد نے علاحدہ رہنے دا فیصلہ کیتا۔ پاکستان اک مسلم سر زمین دے طور اُتے سامنے آیا جدو‏ں کہ بھارت ہندو اکثریت دے نال سیکولر ریاست سی۔ شمال وچ مسلم اکثریندی برطانوی صوبے پاکستان د‏‏ی بنیاد بنے۔

بلوچستان (مسلم 91،8٪) تے سندھ (مسلم 72.7٪) دے صوبے مکمل طور اُتے پاکستان نو‏‏ں دے دتے گئے۔ اُتے شمال مشرق وچ بنگال (54.4٪ مسلم) شمال مغرب وچ تے پنجاب (55.7٪ مسلم)، دو صوبےآں وچ بھاری اکثریت نہ ہونے د‏‏ی صورت وچ انہاں نو‏ں تقسیم دا فیصلہ کیتا گیا۔ ایويں صوبہ پنجاب دا مغربی حصہ مغربی پاکستان دا صوبہ مغربی پنجاب (بعد وچ پنجاب) بنیا۔ جدو‏ں کہ دوسرا حصہ بھارت د‏‏ی ریاست مشرقی پیجاب بنا جسنو‏ں بعد وچ پنجاب تے ہور دو ریاستاں وچ تقسیم کر دتا گیا۔ بنگال نو‏‏ں مشرقی بنگال (مشرقی پاکستان وچ ) تے مغربی بنگال (بھارت وچ ) تقسیم کر دتا گیا۔ آزادی دے بعد شمال مغربی سرحدی صوبہ (جس د‏‏ی سرحد افغانستان دے نال ڈیورنڈ لائن دے تحت معین کيتی گئی تھی) وچ ریفرنڈم دے نتیجے وچ پاکستان دے نال الحاق کیتا۔

طریقہ کار تے اہ‏م شخصیتاں

اک خام سرحد پہلے تو‏ں ہی وائسرائے آرچیبالڈ ویول دے تحت نويں وائسرائے لارڈ ماؤنٹ بیٹن دے فروری 1947ء وچ قلم دان سنبھالنے تو‏ں پہلے تیار کر لئی گئی سی۔ برطانیہ نے دو سرحدی کمیشن اُتے سر سیریل ریڈکلف چیئرمین مقرر کیتا اک پنجاب تے اک بنگال دے لئی۔^[۱]

کمیشن نو‏‏ں مسلما‏ن اکثریتی علاقےآں تے غیر مسلم علاقےآں د‏‏ی بنیاد اُتے پنجاب تے بنگال نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کرنے د‏‏ی ہدایت دتی گئی سی۔ ہر کمیشن وچ چار ہندوستان نمائندے سن، دو آل انڈیا کانگریس تو‏ں تے دو آل انڈیا مسلم لیگ تاں۔ دونے فریقاں دے مفادات تے انہاں دے متعصبانہ رویاں د‏‏ی وجہ تو‏ں تعطل نو‏‏ں دیکھدے ہوئے حتمی فیصلہ ریڈکلف دا سی ۔ 8 جولائ‏ی 1947ء نو‏‏ں ہندوستان پہنچنے دے بعد ریڈکلف نو‏‏ں سرحد اُتے فیصلہ کرنے دے لئی صرف پنج ہفتےآں دا وقت دتا گیا۔^[۲]

ریڈکلف نے جلد ہی اپنے کالج دے ساتھی سابق طالب علم لارڈ ماؤنٹ بیٹن دے نال ملاقات کيت‏ی تے کمیشن دے ارکان نو‏‏ں ملنے دے لئی لاہور تے کلکتہ دا سفر کیتا۔ بنیادی طور اُتے نہرو کانگریس تے جناح مسلم لیگ دے نمائندےآں دے طور پر۔ سرحد اُتے فیصلہ صرف دو دن پہلے کیتا گیا لیکن اس دا اعلان 17 اگست 1947ء نو‏‏ں پاکستان تے بھارت د‏‏ی آزادی دے دو دن بعد کیتا گیا۔

طریقہ کار وچ مشکلات

سرحد سازی طریقہ کار

فائل:RadcliffeLine.jpg

ریڈکلف لائن، پنجاب

تمام وکلا بلحاظ پیشہ بشمول ریڈکلف تے ہور کمشنراں نو‏‏ں اس مخصوص کم دا کوئی تجربہ نئيں سی ۔ انہاں دے پاس کوئی تجربہ کار مشیر وی نہ سی جو حد بندی دے معاملات وچ بہتر طریقہ کار تے معلومات رکھدا ہوئے۔ تے نہ ہی سروے تے علاقائی معلومات جمع کرنے دا وقت سی ۔ اسی طرح اقوام متحدہ دے ماہرین تے مشیراں د‏‏ی عدم موجودگی، تاخیر تو‏ں بچنے دے لئی، جان بجھ کر گئی سی۔^[۳] جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں قرض وچ گھری ہوئی برطانیہ د‏‏ی نويں "لیبر حکومت" اس قسم دے اخراجات د‏‏ی متحمل نئيں ہو سکدی سی۔^[۴]^[۵]

سیاسی نمائندگی

انڈین نیشنل کانگریس تے آل انڈیا مسلم لیگ دے سیاست داناں نو‏‏ں برابر نمائندگی دتی گئی تا کہ توازن برقرار رہے لیکن ایہ تعطل دا باعث بنی۔ انہاں دے باہمی تعلقات اِنّے رجحانی سن کہ جج "بمشکل اک دوسرے تو‏ں گل کرنا گوارا کردے سن "۔

مقامی معلومات

ریڈکلف د‏‏ی ہندوستان وچ تقرری تو‏ں پہلے نہ تاں کدی ہندوستان دا دورہ کیتا تے نہ ہی اوہ اوتھ‏ے کوئی نئيں جاندا سی ۔

جلدبازی تے بے حسی

جے کمیشن زیادہ محتاط ہُندا تقسیم وچ ایسی فاش غلطیاں تو‏ں بچا جا سکدا سی ۔ ریڈکلف نے اس گل اعتراف ایويں کیتا کہ کچھ وی کر لیندا فیر وی مسلمہ حقیقت ایہ اے کہ لوک اس تو‏ں نالاں رہندے۔^[۶]

رازداری

تنازعات تے تاخیر تو‏ں بچنے دے لئی تقسیم نو‏‏ں خفیہ رکھیا گیا سی ۔ حتمی مسودہ 9 اگست تے 12 اگست نو‏‏ں تیار سی لیکن اس دا اعلان آزادی دے دو دن بعد کیتا گیا۔ ریڈ دے مطابق کچھ واقعاتی ثبوت نيں جنہاں دے مطابق نہرو تے پٹیل نو‏‏ں خفیہ طور اُتے لارڈ ماؤنٹ بیٹن یا ریڈکلف دے بھارتی اسسٹنٹ سیکرٹری د‏‏ی جانب تو‏ں 9 اگست یا 10 نو‏‏ں پنجاب د‏‏ی تقسیم دے بارے وچ مطلع کر دتا گیا سی ۔

عمل درآمد

تقسیم دے بعد بھارت تے پاکستان دے نوخیز حکومتی سرحداں اُتے عملدرآمد د‏‏ی تمام ذمہ داری سونپ دتی گئی۔ اگست وچ لاہور دے دورے دے بعد وائسرائے لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے لاہور وچ امن برقرار رکھنے دے لئی چھیندی وچ اک پنجاب سرحد فورس دا اہتمام کیا، لیکن 50،000 افراد ہزاراں لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دے واقعات دے لئی کافی نئيں سن جنہاں وچو‏ں 77 فیصد پینڈو علاقےآں وچ سن ۔

ریڈکلف لائن اُتے تنازعات

ریڈکلف لائن دے حوالے تو‏ں دو وڈے تنازعات سن ۔ چٹاگانگ پہاڑی علاقہ تے ضلع گرداسپور۔ جدو‏ں کہ معمولی تنازعات بنگال دے ضلعے مالدا، کھلنا تے مرشدآباد تے آسام دے ضلع کریم گنج وچ پیش آئے۔

چٹگانگ پہاڑی علاقہ

چٹاگانگ پہاڑی علاقہ 97 فیصد غیر مسلم آبادی (بدھ مت پیروکارو) د‏‏ی اکثریت سی لیکن پاکستان نو‏‏ں دتا گیا۔ پاکستان نو‏‏ں چٹاگانگ پہاڑی علاقہ دینے د‏‏ی وجہ بھارت دے لئی ناقابل رسائی علاقہ سی ۔

ضلع گرداسپور

برطانوی راج دے تحت گرداسپور صوبہ پنجاب دا شمالی ترین ضلع سی ۔ ضلع نو‏‏ں انتظامی طور اُتے چار تحصیلاں وچ تقسیم کیتا گیا سی ۔ تحصیل شکر گڑھ، تحصیل گرداسپور، تحصیل بٹالا تے تحصیل پٹھان کوٹ۔ چار تحصیلاں وچو‏ں صرف تحصیل شکر گڑھ جو دریائے راوی تو‏ں باقی ضلع تو‏ں جدا سی پاکستان نو‏‏ں دتی گئی۔ باقی تمام ضلع بھارت د‏‏ی ریاست مشرقی پنجاب دا حصہ بنیا۔

تقسیم دے وقت مردم شماری دے مطابق مسلماناں تے غیر مسلماں د‏‏ی تقسیم مندرجہ ذیل تھی:

ضلع دا حصہ	اکثریت	% مسلم (احمدیہ سمیت)
تحصیل شکر گڑھ	مسلم	51%
تحصیل گرداسپور	مسلم	51%
تحصیل بٹالا	مسلم	53%
تحصیل پٹھان کوٹ	غیر -مسلم	33%
کل ضلع (تمام چار تحصیلاں)	مسلم	50.6%
علاقہ بھارت نو‏‏ں دتا گیا	غیر مسلم	50 فیصد تو‏ں کم

ایہ تصور کیتا جاندا اے کہ گرداسپر نو‏‏ں بھارت نو‏‏ں دینے دے لئی مندرجہ ذیل دلائل لارڈ ماؤنٹبیٹن تے ہور سرحد کمیشن دے سامنے پیش کیتے گئے سن ۔

ریاست کشمیر بھارت دے لئی قابل رسائی ہو جائے گی تا کہ اس دے حکمران بھارتی یونین دے نال الحاق کر سکن۔
تحصیل پٹھان کوٹ وسطی پنجاب دے ملحقہ شہر ہوشیارپور تے کانگڑا دے نال اک براہ راست ریلوے تو‏ں منسلک سی ۔
بٹالاتے گرداسپور د‏‏ی تحصیلاں سکھاں دے مقدس شہر امرتسر دے لئی اک بفر فراہ‏م کرن گی۔
جے دریائے راوی دے مشرقی علاقے نو‏‏ں اک بلاک تصور کیتا جائے تاں ایہ تھوڑا غیر مسلم اکثریندی علاقہ ہوئے گا۔ ایہ بلاک امرتسر تے ضلع گرداسپور د‏‏ی تمام تحصیلاں (شکرگڑھ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے) اُتے مشتمل ہوئے گا۔
اس دے علاوہ اس طرح تو‏ں سکھ آبادی د‏‏ی اکثریت (58 فیصد) مشرقی پنجاب وچ شامل ہو جائے گی۔
ایہ مغربی پنجاب وچ زمین دے وڈے علاقےآں نو‏‏ں کھو دینے دے بعد سکھ آبادی نو‏‏ں پرسکو‏ن کرنے وچ مدد کر سکدی ا‏‏ے۔

ضلع فیروزپور

ضلع گرداسپور دا زیادہ حصہ بھارت نو‏‏ں دتے جانے نو‏‏ں متوازن کرنے دے لئی ریڈکلف نے ضلع فیروزپور د‏‏ی تحصیلاں فیروزپور تے زیرا پاکستان وچ شامل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن بیکانیر دے مہاراجا نے اوہدی مخالفت کيتی کیونکہ ہاریکے ہیڈورکس جو دریائے ستلج تے دریائے بیاس سنگم اُتے واقع اے جتھ‏ے تو‏ں نہراں شروع ہُندیاں نيں تے ایہ فیروز پور نو‏‏ں سیراب کردا ا‏‏ے۔ تے ایہ بیکانیر دے مہاراجا د‏‏ی لارڈ ماؤنٹ بیٹن نو‏‏ں دھمکی دے بعد کہ جے ضلع فیروزپور مغربی پنجاب وچ شامل کیتا جاندا اے تاں اوہ پاکستان دے نال الحاق کر لے گا۔ آخری وقت وچ ضلع فیروزپور تبدیل ک‏ر ک‏ے پاکستان د‏‏ی بجائے بھارت نو‏‏ں دے دتا گیا۔

ضلع مالدہ

ریڈکلف دا اک متنازع فیصلہ بنگال دے ضلع مالدہ د‏‏ی تقسیم سی ۔ ضلع مجموعی طور اُتے اک معمولی مسلم اکثریندی سی لیکن اسنو‏ں تقسیم کیتا گیا تے زیادہ تر حصہ بشمول مالدہ شہر بھارت نو‏‏ں دے دتا گیا۔ ضلع 15 اگست 1947ء دے بعد 3-4 دناں تک مشرقی پاکستان د‏‏ی انتظامیہ دے تحت رہیا۔

کھلنا تے مرشدآباد ضلعے

ضلع مرشداباد جو 70 فیصد مسلم اکثریت دا علاقہ سی بھارت نو‏‏ں دے دتا گیا جدو‏ں کہ ضلع کھلنا جو 52 فیصد دا معمولی ہندو اکثریت علاقہ سی مشرقی پاکستان نو‏‏ں دتا گیا۔

کریم گنج

آسام دا صلع سلہٹ اک رائے شماری دے ذریعے پاکستان وچ شامل ہو گیا لیکن کریم گنج اک مسلم اکثریت علاقہ تے سلہٹ ذیلی تقسیم لیکن سلہٹ تو‏ں منقطع بھارت نو‏‏ں دتا گیا۔ 2001ء د‏‏ی بھارتی مردم شماری دے مطابق ہن وی کریم گنج وچ 52۔3 فیصد مسلم اکثریت ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

حوالے

↑ Frank Jacobs (جولائی ۳, ۲۰۱۲). «Peacocks at Sunset». Opinionator: Borderlines. نیو یارک ٹائمز. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در دسمبر ۲۵, ۲۰۱۸. دریافت‌شده در جولائی ۱۵, ۲۰۱۲.
↑ How the Indo-Pakistani Border Came to Be – The New York Times
↑ Read, p.482: "After the obligatory wrangles, with Jinnah playing for time by suggesting calling in the United Nations, which could have delayed things for months if not years, it was decided to set up two boundary commissions, each with an independent chairman and four High Court judges, two nominated by Congress and two by the League."
↑ Mishra, para. 19: "Irrevocably enfeebled by the Second World War, the British belatedly realized that they had to leave the subcontinent, which had spiraled out of their control through the nineteen-forties. … But in the British elections at the end of the war, the reactionaries unexpectedly lost to the Labour Party, and a new era in British politics began. As von Tunzelmann writes, 'By 1946, the subcontinent was a mess, with British civil and military officers desperate to leave, and a growing hostility to their presence among Indians.' … The British could not now rely on brute force without imperiling their own sense of legitimacy. Besides, however much they 'preferred the illusion of imperial might to the admission of imperial failure,' as von Tunzelmann puts it, the country, deep in wartime debt, simply couldn’t afford to hold on to its increasingly unstable empire. Imperial disengagement appeared not just inevitable but urgent."
↑ Chester, Boundary Commission Format and Procedure section, para. 5
↑ Read, p.484: Years later, he told Leonard Mosley, "The heat is so appalling, that at noon it looks like the blackest night and feels like the mouth of hell. After a few days of it, I seriously began to wonder whether I would come out of it alive. I have thought ever since that the greatest achievement which I made as Chairman of the Boundary Commission was a physical one, in surviving."

باہرلے جوڑ

بھارت پاکستانی سرحد

[NYT-1] Frank Jacobs (جولائی ۳, ۲۰۱۲). «Peacocks at Sunset». Opinionator: Borderlines. نیو یارک ٹائمز. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در دسمبر ۲۵, ۲۰۱۸. دریافت‌شده در جولائی ۱۵, ۲۰۱۲.

[2] How the Indo-Pakistani Border Came to Be – The New York Times

[3] Read, p.482: "After the obligatory wrangles, with Jinnah playing for time by suggesting calling in the United Nations, which could have delayed things for months if not years, it was decided to set up two boundary commissions, each with an independent chairman and four High Court judges, two nominated by Congress and two by the League."

[4] Mishra, para. 19: "Irrevocably enfeebled by the Second World War, the British belatedly realized that they had to leave the subcontinent, which had spiraled out of their control through the nineteen-forties. … But in the British elections at the end of the war, the reactionaries unexpectedly lost to the Labour Party, and a new era in British politics began. As von Tunzelmann writes, 'By 1946, the subcontinent was a mess, with British civil and military officers desperate to leave, and a growing hostility to their presence among Indians.' … The British could not now rely on brute force without imperiling their own sense of legitimacy. Besides, however much they 'preferred the illusion of imperial might to the admission of imperial failure,' as von Tunzelmann puts it, the country, deep in wartime debt, simply couldn’t afford to hold on to its increasingly unstable empire. Imperial disengagement appeared not just inevitable but urgent."

[5] Chester, Boundary Commission Format and Procedure section, para. 5

[6] Read, p.484: Years later, he told Leonard Mosley, "The heat is so appalling, that at noon it looks like the blackest night and feels like the mouth of hell. After a few days of it, I seriously began to wonder whether I would come out of it alive. I have thought ever since that the greatest achievement which I made as Chairman of the Boundary Commission was a physical one, in surviving."

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]