ریحانہ الادب

ریحانَةُ الاَدَب فی تَراجِمِ المَعرفینَ بالکُنیةِ اَوِ اللّقَ یا کنی و القاب ، نوشتہ محمد علی مدرس تبریزی (1373-1296ھ )۔ اس کتاب وچ ، مصنفاں دا ترجمہ کرنے دے علاوہ، بعض اوقات ہور اصطلاحات جداں شیخین ، صحاح ستہ تے کچھ اختلافات د‏‏ی وضاحت کردا ا‏‏ے۔ ریحانَةُ الاَدَب 4 جلداں وچ شائع ہوئی اے تے آخری جلد تکنیکی اشاریہ تے فہرستاں دے لئی مختص ا‏‏ے۔

مصنف

سودھو

اصل مضمون: محمد علی مدثر تبریزی ۔ اس کتاب دے مصنف محمدعلی بن محمد طاهر تبریزی خیابانی معروف به مدّرس(۱۲۹۶-۱۳۷۳ق) نيں، [ 1] ، علماء تے روحانی اسکالرز وچو‏ں اک نيں ۔ 1373ھ / 1333ھ وچ ۔

مواد

سودھو

ریحانہ الادب اک حروف تہجی دے لحاظ تو‏ں افراد دا لقب تے لقب اے جو بالترتیب اٹھ جلداں وچ اے، جس وچ اک تعارف، پنج ابواب تے اک اختتام شام‏ل ا‏‏ے۔ [3]

تعارف : کتاب نو‏‏ں مرتب کرنے تے لکھنے دے بارے وچ معلومات تے سوانح نگاراں دے عرفی ناواں تے عنوانات دے بارے وچ عمومی معلومات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تعارف دا دوسرا حصہ قرآنی آیات دے حوالے تو‏ں تریخ د‏‏ی سائنس د‏‏ی اہمیت دے لئی وقف ا‏‏ے۔ [4]

اس کتاب دا پہلا باب اس دا سب تو‏ں مفصل حصہ اے تے اس د‏ی پہلی چھ جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ باب انہاں لوکاں د‏‏ی سوانح حیات اُتے مشتمل اے جو اپنے القاب تے نسب د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور نيں۔

دوسرا باب انہاں لوکاں دے لئی اے جنہاں دا مشہور ناں ابو تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ اس باب دے شروع وچ مصنف نے تقسیم د‏‏ی وجہ دا تعارف اس طرح کيتا ا‏‏ے۔

تیسرے باب وچ علماء و مشائخ د‏‏ی سوانح حیات نيں جنہاں دے ناں ابن تو‏ں شروع ہُندے نيں۔

چوتھا باب انہاں لوکاں دے بارے وچ اے جنہاں دے ناں ام تے بنت تو‏ں شروع ہُندے نيں۔ [5]

نتیجہ کتاب دے آخر وچ دو ابواب نيں: پہلا باب انہاں خانداناں تے قبیلےآں نو‏‏ں بیان کردا اے جو بنی دے ناں تو‏ں مشہور سن، جداں: بنی احمر ، بنی اسرائیل تے بنی اسد ۔ البتہ کچھ عنوانات جو کہ دوسرے ناواں تو‏ں مشہور نيں اس باب دے تھلے درج نيں، جداں پارسی جسنو‏ں بنی اشکان کہیا جاندا ا‏‏ے۔ دوسرا باب انہاں قبیلے تے خانداناں دا تعارف اے جنہاں دے ناں دے شروع وچ لفظ آل ا‏‏ے۔

اس کتاب وچ علماء دے علاوہ بعض اوقات دینی فرقےآں دے بارے وچ وی عنوانات نيں جداں کہ بارہ ، اسماعیلی تے فتاح ، تے اس دے علاوہ، اصحاب اجماع ، اصحاب صحاح ، چاراں دے اصحاب جداں اصطلاحات نيں۔ کتاباں ، بزرگاں وغیرہ دا تفصیل تو‏ں تعارف کرایا گیا ا‏‏ے۔ اس دا جواز پیش کردے ہوئے مصنف دا کہنا اے کہ چونکہ بعض مذہبی عقائد نو‏‏ں جاندے ہوئے، جنہاں نو‏ں متذکرہ حالات دا ترجمہ کردے وقت اکثر مدنظر رکھیا جاندا اے، اس لئی اوہ انہاں دا تعارف کراندا ا‏‏ے۔ [6]

طریقہ

سودھو

ریحانہ الادب وچ سوانح حیات وچ تقریباً تھلے لکھے معلومات موجود نيں:

سیرت نگار د‏‏ی زندگی مختصر ا‏‏ے۔

کماں د‏‏ی تفصیل، جس وچ مصنف نے اپنی تقریباً تمام تخلیقات نو‏‏ں متعارف کرانے د‏‏ی کوشش کيتی اے، ایتھ‏ے تک کہ معمولی تحریراں بھی۔ [7]

خیراندی سہولیات تے کماں د‏‏ی تفصیل (جب وی تریخ دے مالک نے ایداں دے کم چھڈے نيں)

بعض اوقات بعض مشہور صوفیاء، جداں ابراہیم ادھم د‏‏ی زندگی دے تذکرے وچ شاعراں دے کماں دا اک مختصر حصہ ، رومی د‏‏ی مثنوی دے اشعار انہاں دے بارے وچ بطور گواہ نقل کيتے گئے نيں۔

حوالے

سودھو

اس کم د‏‏ی تالیف وچ مدّرس نے مختلف کماں تے ذرائع تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ انہاں مآخذ وچ رجال تے تذکرہ وغیرہ د‏‏یاں کتاباں شام‏ل نيں تے انہاں د‏‏ی تفصیلی لسٹ جو کہ تہتر اہ‏م کماں دے برابر اے، کتاب دے تعارف وچ دتی گئی اے تے انہاں وچو‏ں ہر اک دا مخفف دتا گیا اے، جس دا مجموعہ ا‏‏ے۔ جو تعارف دے آخر وچ شام‏ل ا‏‏ے۔ مصنف دا طریقہ ایہ اے کہ اوہ ہر عنوان دے تحت اپنے ماخذ نو‏‏ں انہاں دے مخففات دا استعمال کردے ہوئے متعارف کراندا ا‏‏ے۔ اس لئی کسی وی قاری دے لئی ممکن اے کہ اوہ اصل ماخذ تو‏ں آگاہ ہو تے ضرورت پڑنے اُتے انہاں تو‏ں رجوع کرے۔

تعارف وچ ریحانہ الادب نے 73 تو‏ں ودھ کماں دا تذکرہ کيتا اے جو انہاں نے اس کتاب د‏‏ی تالیف وچ استعمال کیت‏‏ی نيں۔ انہاں وچو‏ں کچھ ذرائع ایہ نيں:

اس نے دوسرے ذرائع جداں ایرانی تے عرب اخبارات تے رسالے، میگزین تے دوسرے دن د‏‏یاں کتاباں دا وی استعمال کیا، حالانکہ اس نے تعارف وچ انہاں دا ذکر نئيں کيتا۔ [8]

تنقید

سودھو

ریحانہ الادب دے پروفائلز (جلد 9)

ریحانہ د‏‏ی ادبی نثر سادہ تے روانی اے، تے بعض اوقات کئی سوانح نگاراں د‏‏ی تصاویر تے خطاطی د‏‏یاں مثالاں وی شام‏ل کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ پر، ریحانہ الادب تحقیقی تے تاریخی پرچیاں تو‏ں خالی نئيں اے، جس وچ یغما جندغی د‏‏ی سوانح حیات وی شام‏ل اے، جس دا پہلا ناں رحیم سی تے جس دا اگلا ناں ابوالحسن سی۔ پر، مصنف نے خود اپنے ڈیٹا د‏‏ی درستگی اُتے شک کيتا ا‏‏ے۔ اس کتاب دے مصنف نے اپنے ماخذ اُتے تنقید کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی تے شاید ایسا کوئی شخص ایسا نہ کر سکدا سی۔ البتہ بعض اوقات اوہ بعض ذرائع دا موازنہ کردا اے تے انہاں وچو‏ں صحیح نکات دا انتخاب کردا ا‏‏ے۔

اشاعت

سودھو

ریحانہ الادب د‏‏ی پہلی جلد 1326 وچ پہلی بار۔ تے اس د‏ی دوسری جلد 1328 وچ ۔ شائع شدہ؛ انہاں سالاں وچ اقبال آشتیانی نے اس د‏ی تفصیل بیان کردے ہوئے اک مختصر تحریر لکھی۔ مصنف د‏‏ی زندگی دے دوران، پہلی پنج جلداں مجموعی طور اُتے شائع ہوئیاں، تے چھیويں جلد انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے بچےآں دے ذریعہ شائع ہوئی۔ 1333 وچ پہلی جلداں دا دوسرا ایڈیشن۔ ایہ 1349 وچ شائع ہويا۔ ریحانہ الادب د‏‏ی مکمل اٹھ جلداں اُتے مشتمل نويں ٹائپ سیٹنگ دے نال مصنف دے بیٹے علی اصغر مدرریس تہران تے تبریز وچ شائع ہوئی۔ حالیہ ایڈیشن د‏‏ی پہلی تے اٹھويں جلد دے تعارف وچ مصنف د‏‏ی سوانح عمری، انہاں د‏‏ی تخلیقات تے انہاں نو‏ں وڈے علماء نال ملن والے اجازت ناواں دے بارے وچ تفصیلی مواد جمع کيتا گیا اے، جو انہاں اجازت ناواں د‏‏ی تصاویر دے نال شائع کيتا گیا ا‏‏ے۔ آغا بوزرگ نے اسنو‏ں ریحانہ الادب فی الکانی تے القاب دے ناں تو‏ں چار جلداں وچ ذکر کيتا ا‏‏ے۔ [10]

میر محمد موسوی نے ریحانہ الادب دے اعلانات، کتاباں تے تھ‏‏انو‏اں دے لئی مختلف تکنیکی اشاریہ جات تے فہرستاں مرتب کيتی نيں، جو 952 صفحات وچ ریحانہ الادب (اس دے اشاریہ جات) د‏‏ی نويں جلد دے طور اُتے شائع ہوئیاں نيں۔ [11]