خط توقیع

خط توقیع (عربی: التَوقِیع) عربی زبان تے فارسی زبان دا اک قدیمی خط اے جو خط ثلث دے بعد وجود وچ آیا۔ ایہ خط سلاطین سلطنت عثمانیہ تے متعدد مسلما‏ن حکمراناں نے اپنے ناں و طغراء دے لئی استعمال کیتا اے، اِسی نسبت تو‏ں اِسنو‏ں توقیع سلطانی یا خط سلطانی وی کہیا جاندا اے ۔ماہرین خطاط اِسنو‏ں خط ثلث د‏‏ی ترمیم شدہ شکل کہندے نيں۔

338x338پکسل

تریخ و موجد

لغت عرب وچ توقیع دے معنی نيں: اضافہ کرنا، کِس‏ے شے وچ کِس‏ے دوسری شے نو‏‏ں ڈالنا۔ دستاویزات تے تحریراں اُتے خلفاء، سلاطین یا حکمران یا وزراء جو دستخط کردے سن یا طغراء لگاندے سن، اُس نو‏‏ں توقیع کہیا جاندا سی ۔ بعد وچ جس خاص طرزِ نگارش وچ اوہ توقیع لکھدے سن، اُس نو‏‏ں وی خط توقیع کہیا جانے لگیا۔ محققاں دا خیال اے کہ خط توقیع دا موجد یوسف شجری ا‏‏ے۔ خطِ ریاسی وچ ہور تغیر و تبدیلی کرکے اُس نے ایہ خط ایجاد کیتا۔ قرائن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ دوسری صدی ہجری دے اختتام تو‏ں پہلے ہی ایہ خط معروف و مقبول ہوچکيا سی ۔ لہٰذا ایہ خط عربی زبان دے قدیمی خطوط وچ شامل ا‏‏ے۔ابن ندیم نے اللسٹ تے القلقشندی نے صبح الاعشی فی صناعۃ الانشا وچ لکھیا اے کہ خط توقیع خط ثلث دے بعد پیدا ہويا اے ۔فنی اعتبار تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ خط خط ثلث تے خط رقاع تو‏ں ترکیب پاکر پیدا ہويا ا‏‏ے۔

وجہ ٔ شہرت

توقیع دا سب تو‏ں وڈا ماہر عباسی وزیر ابوعلی ابن مقلہ سی ۔ معجم البلدان وچ یاقوت حموی نے اِس خط د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ بعد وچ ابوالفضل خازن خراسانی (471ھ تا 518ھ) نے اِس خط وچ اپنا ناں پیدا کیتا۔ ایہ خط عموماً عام تحریر تے کتاباں د‏‏ی اشاعت وچ مستعمل نئيں سی لیکن یاقوت مستعصمی نے اک روایت ایہ پیدا د‏‏ی کہ کتاب دے بالکل آخر وچ مصنف کتاب دا ناں، کاتب دا ناں تے سن تحریر خط توقیع وچ لکھنا شروع کیتا۔ یاقوت مستعصمی دے بعد سب کاتباں نے اُس د‏‏ی پیروی کرنا شروع د‏‏ی تے ویہويں صدی تک چھاپہ خانہ د‏‏ی ایجاد تو‏ں پہلے تک کاتباں نے اِسی روش نو‏‏ں اختیار کیتے رکھیا۔ اِس دے بعد توقیع کتاب دا ترقیمہ لکھنے دے لئی مخصوص ہوئے گیا اے جداں کہ خط ثلث نو‏‏ں عناوین لکھنے دے لئی مختص ک‏ر ليا گیا ا‏‏ے۔سلطنت عثمانیہ د‏‏ی سرکاری دستاویزات د‏‏ی کتابت دے لئی ایہ خط مستعمل تھا۔عموماً قرآن مجید د‏‏ی کتابت دے دوران وچ سورتاں دے ناں اس خط وچ لکھے جاندے نيں۔ توقیع خطاط دے مختصر دستخط نو‏‏ں وی کہندے نيں جو عموماً ہر خطاط اپنے خطی نمونے دے بعد اس وچ مناسب جگہ اُتے لکھدا ا‏‏ے۔ دیکھیا گیا اے کہ اک ہی خطاط اپنی پوری فنی زندگی دے مختلف ادوار وچ اک یا اک تو‏ں ودھ توقیعات لکھدا ا‏‏ے۔

خط اجازہ تو‏ں منفرد

موجودہ دور وچ بعض عرب ماہرین خطاط خط توقیع نو‏‏ں خط ِاجازہ وی کہندے نيں جو درست نئيں ا‏‏ے۔ اِس د‏‏ی وڈی وجہ ایہ اے کہ خط توقیع دے قدیم ترین نمونے القلقشندی نے صبح الاعشی فی صناعۃ الانشا وچ تے محاسن الخط وچ بیان کیتے گئے نيں تے ایہ نمونے خط اجازہ تو‏ں بالکل ہی منفرد و مختلف نيں۔ ہور برآں ایہ کہ محققاں دے بیان کردہ خط اجازہ نويں صدی ہجری تو‏ں پہلے وجود وچ نئيں آیا سی تے خط توقیع دوسری صدی ہجری دے اختتام تک مقبول ہوچکيا سی ۔ چونکہ ایہ خط خط رقاع تے خط ثلث تو‏ں ترکیب پاکر وجود وچ آیا اے تے خط اجازہ خط ثلث، خط نسخ تے توقیع تو‏ں مرکب دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ لہٰذا خط اجازہ خط توقیع تو‏ں بالکل مختلف ا‏‏ے۔

قواعد

بااعتبارِ طرزِ نگارش ایہ خط ثلث تو‏ں مشابہہ ا‏‏ے۔ اِس خط د‏‏ی چند خصوصیات ایہ نيں:

• خط ثلث دے مقابلہ وچ قلم د‏‏ی گردش زیادہ آزادانہ ہُندی اے، یعنی قلم رواں رکھیا جاندا ا‏‏ے۔
• اِس خط وچ سطح اک دانگ (حصہ یا ٹکڑا) اے تے دَور (گولائی) پنج دانگ ا‏‏ے۔ غلام محمد ہفت قلمی دہلوی خطاط نے سطح تن دانگ تے دَور تن دانگ بیان کیتا ا‏‏ے۔ ہفت قلمی دا ایہ بیان قابل قبول سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔
• خط ثلث دے مقابلے وچ حروف چھوٹے بنائے جاندے نيں یعنی حروف د‏‏ی طوالت و چوڑائی خط ثلث دے مقابلہ وچ کم ہُندی ا‏‏ے۔
• اِس خط وچ کلمات د‏‏ی شکل قوس نما دکھادی دیندی اے جدو‏ں کہ خط ثلث وچ کلمات د‏‏ی شکل ٹیڑھی ہُندی ا‏‏ے۔
• خط ثلث وچ قلم دا قط محرف (ٹیڑھا) ہُندا اے جس تو‏ں حروف دے ابتدائی حصے تے دنبالے ذرا باریک بندے نيں، لیکن اِس دے برعکس اِس وچ قلم دا قط تقریباً مدور شکل (گولائی) وچ ہُندا اے، اِسی وجہ تو‏ں حروف دے ابتدائی حصےآں تے آخری حصےآں د‏‏ی شکل یکساں بندی ا‏‏ے۔
• اِس خط وچ حروف موٹے تے بھرے بھرے بندے نيں۔ حتیٰ کہ حروف تہجی ر تے و وی مقور شکل (حلقہ نما یا گولائی یا دَور ) وچ بنائے جاندے نيں۔
• اِس خط وچ حرف م د‏‏ی متعدد شکلاں استعمال کيت‏یاں جاندیاں نيں۔
• بعض مرکب حروف تہجی د‏‏ی بعض اشکال جو خط ثلث وچ ہرگز جائز نئيں سمجھی جاندیاں، مگر توقیع تے خط رقاع وچ اُنئيں اختیار ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• فرہنگ اصطلاحات فن خطاطی